infolotnicze.pl

Niemieckie lotnictwo nad Galicją w kampanii 1914 r. czyli kilka słów o siłach powietrznych Kajzera u progu i w trakcie Wielkiej Wojny.

Lotnicze Post Scriptum dla udziału kajzerowskiego lotnictwa na Ostfront Wielkiej Wojny.

Do zakończenia Wielkiej Wojny w 1918 r. (Traktat Brzeski z 3 III 1918 r. zakończył ją na Froncie Wschodnim zaś zawieszenie broni z 11 XI 1918 r. w Compiegne zakończyło działania wojenne na Froncie Zachodnim) niemieckie siły lotnicze wzrosły do liczby 2500 samolotów. Do końca wojny niemieckie przemysł wyprodukował 48 626 samolotów z czego w walkach i wypadkach lotniczych stracono z tej liczby 3128. Z pierwotnego stanu czterech tys. lotników niemieckie siły lotnicze na początku działań wojennych rozrosły się w 1918 r. do 80 tys. oficerów, podoficerów i żołnierzy personelu latającego i naziemnego74. Na Froncie Wschodnim niemieccy lotnicy stoczyli w okresie Wielkiej Wojny ok. 1200 walk powietrznych tracąc w nich 189 samolotów lecz zestrzeliwując 358 samolotów rosyjskiego lotnictwa (na rumuńskim teatrze działań wojennych do końca 1917 r. zestrzelono 140 samolotów i 80 balonów obserwacyjnych). W tym samym czasie sojusznicze c.k. lotnictwo na Froncie Wschodnim do 1918 r. natomiast straciło 110 samolotów75.

Po 1915 r. w niemieckich siłach powietrznych utworzono jednostki specjalistyczne takie jak Kampfgeschwader, Jagdstaffeln (Jasta), Jagdgeschwader i inne76 (np. w okresie od lata do końca 1915 r. utworzono 14 specjalnych jednostek współpracy z artylerią (niem. Artilerie-Fliegerabteilungen – A.Fl. Abt.) każda z czterema samolotami na stanie (łącznie 56 samolotów). W marcu 1915 r. stworzono lotnicze stanowisko dowódcze (niem. Chef des Feldflugwessens – Inspektion der Flieger-und der Luftschiffergruppe), które obsadził mjr Hermann von der Lieth-Thomsen (został on przez OHL mianowany Feldflugchefem). Nazwa siły powietrzne (niem. Luftstreitkräfte) obowiązywała dopiero od października 1916 r. jak i wówczas powstało stanowisko Naczelnego Dowódcy Lotnictwa (niem. Kommandierenden Generals der Luftstreitkräfte – KoGenLuft – Kogenluft), którym 8 X 1916 r. został generalleutnant kawalerii Ernst von Hoepner. Wg stanu z 1 VIII 1916 r. w skład niemieckiego lotnictwa wchodziło: wraz sztabem 17 oficerów sztabowych, 61 polowych Feldfliegerabteilungen (FFA), 27 specjalistycznych Artillerie-Feldfliegerabteilungen (A)FFA), pięć bombowych Kampf-(Bomben) Geschwader z sześcioma eskadrami (niem. Staffeln) każda (po sześć samolotów), sześć wydzielonych bombowych Kampf-Bomben Staffeln, 17 Armijnych Parków Lotniczych (niem. Armeeflugparks), dwa bombowe oddziały lotnicze tzw. latających olbrzymów (niem. Riesenflugzeng Abteilungen [RFA] 500. i 501.), dwa doświadczalne parki techniczne (niem. Versuchs-undübungsparks), oraz: FFA Nr. 30 „Pascha” z dwoma FFA, dowództwu lotniczemu „Sofia’ (niem. Fligerkommando „Sofia”) podlegały jeden ciężki Feld-Flieger-Abteilung oraz siły lotnicze na Bilskim Wschodzie (niem. Fligerverbände bei der Militämission Der Türkei) składające się z trzech FFA. Do 1 I 1917 r. w strukturze niemieckiego lotnictwa znajdowały się Feldfliegerabteilungen (FFA), Fliegerabteilungen (FA) i Fliegerabteilungen (Artilerie) – w marcu 1918 r. było ich 15377.

W marcu 1918 r. na frontach Wielkiej Wojny znajdowało się w składzie lotnictwa niemieckiego 3975 samolotów, z czego na Froncie Zachodnim 3668 zaś na Froncie Wschodnim 307! O. de B. z 1 VIII 1918 r. było następujące: (bez sześciu FA i jednej myśliwskiej Jagdstaffel przydzielonych do dowództwa Armii „F” [niem. Heeresgruppe „F”] w Palestynie) 138 FA: 56 FA (A), 31 FA, 37 wzmocnionych FA (po dziewięć samolotów każdy), 14 jednostek reflektorów lotniczych (niem. Lichbild-Fliegerabteilungen), sześć Reihenbildzüge, 80 myśliwskich Jagdstaffeln (po 13 samolotów każda) z czego 11 na terenie Niemiec, 27 bombowych Bombenstaffeln (G [najcięższe] po sześć i C [ciężkie] po trzy samoloty każda), 38 niszczycielskich Schlachtstaffeln (po sześć samolotów każda) i na zapleczu 19 Armeeflugparks oraz jeden Fliegerdepot w Maubeuge. W okresie od sierpnia 1914 r. do reorganizacji sił powietrznych z 3 III 1917 r. na frontach Wielkiej Wojny było 55 jednostek i dowództw balonowych (niem. Feldluftschiffer-Abteilungsstäbe) i 182 jednostki zaplecza (niem. Ballonzüge – w latach 1917/1918 r. każdej DP przydzielono po 1-2 Ballonzüge – Artilerie Ballon. W okresie Wielkiej Wojny lotnictwo niemieckie straciło 3128 samolotów, 40 sterowców i 546 balonów obserwacyjnych na uwięzi. Państwa Ententy straciły w tym czasie 9232 samoloty, trzy sterowce i 620 balonów obserwacyjnych na uwięzi78. 8 V 1920 r. niemieckie oddziały sterowcowe zostały rozwiązane.

Traktat Wersalski kończący Wielką Wojnę zakazał stronie niemieckiej utrzymywania w swych siłach zbrojnych lotnictwa wojskowego. Ten stan rzeczy zmienił się w 1935 r. kiedy oficjalnie niemiecka III Rzesza przyznała się do posiadania sił powietrznych (niem. Luftwaffe).

Andrzej Olejko

Zdjęcie: Wikimedia Commons

1 B. Литвин, Україна: доба війн і революцій 1914-1920, Kиїв 2003, s. 26.

2 Piąta broń po piechocie, kawalerii, artylerii i Marynarce Wojennej – por. Der Luftkrieg, Berlin-Leipzig 1915, s. 9.

3 Österreichische Staatsarchiv (SAW-KA) Wien, Die Tätigkeit der ősterr.-ung. Luftstreitkräfte beim Auffangen der russischen Angriffsheere im Somer und Herbst 1914. Bearbeitet in der “Kriegswissenschftlichen Abteilung der Luftwaffe”, Zweigstelle Wien, 19142/1943 von Oberst Dr. Oskar Regele.

4 W. Murray, J. Keegan, War in the air 1914-45, London 1970, s. 10.

5 H. Potempa, The Royal Bavarian Flying Corps. Aspects of the aerial War 1914-1918, “Over The Front” 2000, nr 15, s. 101.

6 Die Entwicklung der deutsche Luftstreitkräfte im ersten Weltkrieg, Diplomarbeit von Berthold Josten, Karl-Marx Universität 1963, zbiory Zentrum für Militärgeschichte und Sozialwissenschaften der Bundeswehr w Poczdamie, s. 23-24.

7 W. Bihl, Der Erste Weltkrieg 1914-1918, Wien-Köln-Weimar 2010, s. 151.

8 Der Erste Weltkrieg 1914-1918. Der deutsche Aufmarsch In ein kriegerisches Jahrhundert , München 2014, s. 91.

9 В. M.Tkaчев, Крыљя Рoccии. Воспоминая o прошлом русской военной авиации 1910-1917 гг, Санкт Петербург 2007, s. 259-260, 272.

10 A. Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1918, Kraków 2014, s. 499.

11 S. Rosenboom, Im Einsatz über der „vergessenen Front”. Der Luftkrieg an der Ostfront im Ersten Weltkrieg, Potsdam 2013, s. 20.

12 W. Bihl, op. cit., s. 284. W uzupełniających wiedzę naukową danych, które można znaleźć na specjalistycznej stronie w sieci internetowej (http://zeppelin.mariwoj.pl/zep_woj3.htm – wejście z 29 XI 2014 r.) Oddział Balonowy (Ballon-Detachements) w sile 4 oficerów, 4 podoficerów, 1 cywilnego lotnika i 29 żołnierzy (z 1 Pruskiego Batalionu Kolejowego) został utworzony w Berlinie 1 VI 1884 roku, a trzy lata później przekształcony w etatowy Oddział Lotniczy (Luftschiffer-Abteilung).

.

13 Z. Jankiewicz, Aerostaty, Warszawa 1982, s. 196–199; Mała encyklopedia lotnicza, Warszawa 1938, s. 109, 136, 184, 494.

14 H. Mordawski, Siły powietrzne w I wojnie światowej, Wrocław 2008, s. 25-27.

15 R. Umiastowski, Ludzie przestworza, Warszawa 1930, s. 380-382.

16 D. Haaland, Der Luftschiffbau Schütte-Lanz Mannheim-Rheinau, Mannheim 1990, s. 22-25; dane z prywatnego archiwum dr M. Bakuna.

17A. Jahn, Die Luftwaffe 1918 Herausgegeben vom Luftfahrerdank, Berlin 1920, s. 123; dane z prywatnego archiwum dr M. Bakuna.

18Danziger Neuesten Nachrichten, nr 229 z 30 IX 1909 r. – via M. Bakun; Danziger Neuesten Nachrichten, nr 238 z 10 X 1909 r. – via dr M. Bakun.

19 R. Ruhnau, Bericht auf dem Danzig-Archiv, Deutsche Luftschiffe, Unser Danzig, z 5 II 1989, nr 3, s. 8-9 – via dr M. Bakun.

20 A. Celarek, Sterowce w pierwszej wojnie światowej, Gdańsk 2006, s. 29. Wg danych z specjalistycznej strony z sieci internetowej http://zeppelin.mariwoj.pl/zep_woj3.htm – wejście z 29 XI 2014 r.) uzupełniających badania naukowe 1 X 1901 roku utworzono Batalion Lotniczy, składający się z 2 kompanii (13 oficerów, około 330 żołnierzy), stacjonujący w koszarach na Jungfernheide/Berlin-Reinikendorf… W 1907 otwarto szkołę lotniczą na lotnisku Berlin-Reinickendorf. W połowie 1907 roku trwały próby wojskowego sterowca M Groß-Basenach – był to tylko statek doświadczalny, niemniej był pierwszym wojskowym niemieckim sterowcem, w dodatku zbudowanym przez inżynierów wojskowych. Od XI 1908 roku służbę rozpoczyna pierwszy sterowiec zakupiony u cywilnego producenta – Zeppelin LZ 3, który jako Z I stacjonuje w Metzu… W październiku 1911 roku utworzono 2 i 3 Batalion do obsługi sterowców, nadal pozostawiono batalion w Berlinie do obsługi balonów (w Bawarii utworzono samodzielny Oddział Lotniczy). 17.X.1911 start nowego sterowca Schütte-Lanz, który (po przebudowie) jako SL I w grudniu 1912 zostaje przyjęty na uzbrojenie. 2.II.1912 przejęcie sterowca Siemens-Schuckert (SS I) piątego już producenta (więcej od Siemensa-Schuckerta nie kupowano). 1 X 1913 utworzono 4 i 5 batalion.

21 W. Bihl, op. cit. Oficjalnie wojskowa szkoła lotnicza w Döberitz rozpoczęła swą działalność latem 1910 r. pod dowództwem Hptm. de le Roi’a. Der Provisorischen Fliegertruppe zostały utworzone w Cesarstwie Niemieckim 1 października 1912 r., a główna siedziba znajdowała się w ww Döberitz (21 oficerów i 306 podoficerów i żołnierzy)… Utworzono ponadto stacje lotnicze w Metz, Straßburg, Darmstadt i Koloni [niem. Köln], które zebrano początkowo pod dowództwem drugiego oficera sztabowego wojsk lotniczych mjr. Siegerta z siedzibą w Metz. Głównym zadaniem wojsk lotniczych było przede wszystkim dalsze kształcenie pilotów i obserwatorów i w tym celu 21 „doświadczonych” pilotów oficerów rozdzielono na poszczególne stacje, aby kształcili młodą kadrę. Planowano, że w Döberitz stacjonować będzie 30 samolotów, a w poszczególnych stacjach od 15 do 20. Oprócz tego kurs pilotażu można było zdobyć przy fabrykach samolotów – por. A. Olejko, M. Bakun, Ohne Flieger – kein Tannenberg. Udział lotnictwa w działaniach wojennych 1914 r. na północnym odcinku Frontu Wschodniego z uwzględnieniem bitwy pod Tannenbergiem, Olsztyn 2015, s. 80-83; Handbuch zur deutschen Militärgeschichte 1648-1939, Bd. 3, Abschnitt V, Von der Entlassung Bismarcks bis zum Ende der Ersten Weltkrieges 1890-1918, München 1979, s. 294; A. V. Körder, Die deutschen Fliegertruppen, [w:] Der Soldat, Blätter für deutsche Wehr und Ehr, Heft 7, 1934.

22 Należeli do niego znani przemysłowcy, politycy a w 1912 r., aby dorównać Francji w dziedzinie lotnictwa pod patronatem ks. Henryka Pruskiego zorganizowano szereg zbiórek i loterii pieniężnych w całych Niemczech, które następnie postanowiono przeznaczyć na zakup nowych samolotów, szkolenia pilotów, organizacje zawodów sportowo-lotniczych i badania lotnicze – por. A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; „Flugsport“ z 8 V 1912, nr 10, s. 5; Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin, I. HA, Rep. 120, Lu, nr 8, (bez paginacji): Vereinheitlichung des deutschen Luftverkehrs 1925.

23 Der Luftkrieg 1914-1915. Unter Verwendung von Feldpostbriefen und Berichten von Augenzeugen, Leipzig 1915, s. 13.

24 Głównym zadaniem wojsk lotniczych było przede wszystkim dalsze kształcenie pilotów i obserwatorów i w tym celu 21 „doświadczonych” pilotów oficerów rozdzielono na poszczególne stacje, aby kształcili młodą kadrę. Planowano, że w Döberitz stacjonować będzie 30 samolotów, a w poszczególnych stacjach od 15 do 20. Oprócz tego kurs pilotażu można było zdobyć przy fabrykach samolotów – por. Olejko, M. Bakun, op. cit.; Handbuch zur deutschen Militärgeschichte 1648-1939, Bd. 3, Abschnitt V, Von der Entlassung Bismarcks bis zum Ende der Ersten Weltkrieges 1890-1918, München 1979, s. 294; A. V. Körder, Die deutschen Fliegertruppen, [w:] Der Soldat, Blätter für deutsche Wehr und Ehr, Heft 7, 1934.

25 W. Bihl, op. cit.; S. Rosenboom, op. cit.; H. Potempa, op. cit. W listopadzie 1910 r. szef niemieckiego Sztabu Generalnego gen. Helmuth von Moltke powołał do życia Inspektorat Lotnictwa i Pojazdów Samochodowych.

26 S. Rosenboom, op. cit.; H. Potempa, op. cit.; O. Richter, Feldluftschiffer. The German Ballon Corps and Aerial Reconaissance, Erlangen 2013, s. 5.

27 Główny garnizon znajdował się w Döberitz, kolejny w Poznaniu z ekspozyturami
w Grudziądzu [niem. Graudenz] i Królewcu [niem. Königsberg], trzeci w Koloni z Hanowerem i Darmstadt, czwarty mieścił się w Strassburgu w Alzacji z ekspozyturami w Metz i Freiburgu Bryzowskim [niem. Freiburg im Breisgau]. Pokojowa obsada dla batalionu nr 1 w Döberitz wynosiła 13 oficerów i 452 podoficerów i żołnierzy, dla pozostałych batalionów po 12 oficerów i 398 podoficerów i żołnierzy. Dodatkowo w przy lotniskowych zakładach zatrudnieni byli cywilni robotnicy do wykonywania drobnych napraw i remontów samolotów. Batalion Döberitz składał się z dwóch pruskich i jednej saskiej kompanii lotniczej, która 1 kwietnia 1914 r. przebazowana została do Großenhain w Saksonii. Piąty bawarski batalion lotniczy stacjonował w Schleißheim nie daleko Monachium [niem. München, baw. Minga] – por. Olejko, M. Bakun, op. cit.; W. Hofstaetter, Geschichte der Luftfahrt, Berlin 1935, s. 77.

28 A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; General der Kavallerie von Hoeppner, Deutschlands Krieg in der Luft, Ein Rückblick auf die Entwicklung und die Leistungen unserer Heeres-Luftstreitkräfte im Weltkriege, Leipzig 1921, s. 3.

29 Die Entwicklung…, op. cit., s. 9-13; W. Bihl, op. cit.

30 W kwestii komunikacji załóg samolotów z bateriami artylerii na ziemi, zastosowano wypuszczane z samolotów flary (kolor czerwony oznaczał, że ostrzał był za krótki, zielony, że pociski padły zbyt daleko). Przeprowadzono także próby bombardowania celów naziemnych choć bombardowanie zarezerwowane było dla sterowców, to jednak Sztab Generalny chciał sprawdzić możliwości samolotów. W połowie 1913 r. zostały przygotowane dla eskadr lotniczych pierwsze 5 kg i 10 kg bomby). Odbywano również pierwsze loty nocne, podczas których ćwiczono umiejętności pilotów a nade wszystko obserwatorów – por. A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; W. Schwipps, Scherer als Luft. Die Frühzeit der Flugtechnik in Deutschland, Koblenz 1984, s. 130.

31 A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; W. Schwipps, op. cit.

32 A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; W. Schwipps, op. cit., s. 131. W połowie 1914 r. wytwórnie te zatrudniały ok. 2 500 robotników, a ich moce przerobowe oceniano na około 100 samolotów miesięcznie. Na początku 1914 r. niemiecki Sztab Generalny wyznaczył wymogi, jakie musiały spełniać nowe konstrukcje lotnicze, a głównym warunkiem był zapis, że wszystkie materiały, z których był wykonany samolot musiały pochodzić z Niemiec. Np. mieszanka napędowa musiała wystarczać na co najmniej
cztery godziny lotu (silnik Meredes (100 KM) miał zużycie paliwa szacowane na 40 litrów/h), dodatkowo w samolocie musiał być zamontowany podręczny karnister o pojemności wystarczającej na 30 minutowy lot. Ponadto szczególny nacisk, w nowych konstrukcjach, położony miał być na dobrą widoczność zarówno dla pilota jak i obserwatora. Kadłub musiał być chroniony przeciw odłamkom, prędkość samolotu miała wynosić przynajmniej 90 km/h, a wysokość 800 m osiągnięta miała być w co najmniej
w 15 minut. Ponadto konstrukcja musiała być łatwa w demontażu i zdolna do przewozu drogą kolejową.

33 W. J. Boyne, op. cit., s. 50.

34 Wg. Die Entwicklung… (op. cit., s. 26, 72) niemiecka artyleria plot. w sierpniu 1914 r. zmobilizowała sześć samochodowych i 12 dział z ciągiem konnym kal. 7,5 cm (75 mm). W okresie Wielkiej Wojny liczba dział niemieckiej artylerii plot wzrosła: 1915 r. – do 200, 1916 r. – do 500, 1917 r. – do 1500, 1918 r. – do 2000 (każda Dywizja Piechoty – DP – miała na swym wyposażeniu w artylerii plot. lekkie kalibry dział do 7,7 cm – 77 mm – włącznie).

35 H. Potempa, op. cit.; O. Richter, op. cit.

36 S. Rosenboom, op. cit. H. Potempa (op. cit.) podaje liczbę 232 samolotów.

37 Die Entwicklung…, op. cit., s. 3., 9-12, 18-19; S. Rosenboom, op. cit., 91.

38 Die Entwicklung…, op. cit.; S. Rosenboom, op. cit. Do 6 VIII 1914 r. siły te miały być gotowe do wymarszu, a ich wymarsz w pole nastąpił w dniach 8-10 VIII 1914 r. General der Kavallerie von Hoeppner … (op. cit., s. 6) podaje, że po ogłoszeniu mobilizacji kajzerowskie Niemcy były w stanie wystawić 34 Feldfliegerabteilungen liczące po osiem samolotów każdy i siedem Festung Flieger Abteilung po cztery samoloty każdy.

39 O. Richter, op. cit.

40 H. Potempa, op. cit.; W. Bihl, op. cit.; S. Rosenboom, op. cit., s. 5-6, 19-21, 51, 85.

41 Stawianie balonów obserwacyjnych typu M 98., których obserwatorzy mieli współpracować z artylerią polową miano wykonywać do wysokości 2000-2400 m. Die Entwicklung… (op. cit., s. 3., 9-12, 18-19, 91) podaje, że łącznie po mobilizacji w polu było 17 FLS Truppen (każdy liczył pięciu oficerów, 109 podoficerów i żołnierzy, 53 koni, osiem samochodów i po jednym balonie obserwacyjnym na uwięzi). W literaturze przedmiotu występuje także liczba 18 zmobilizowanych FLS Truppen. Wg. danych z specjalistycznej strony poświęconej sterowcom uzupełniających stan badan na ich temat (http://zeppelin.mariwoj.pl/zep_woj3.htm – wejście z 29 XI 2014 r.) Generalinspekteurem des Militärverkehrswessens był generalleutnant Karl Heinrich von Hänisch; na czele Inspektion des Militär-juft-und Kraftfahrzeugwessens (ILuK) stał generalleutnant Wilhelm Messing zaś Inspektion der Luftschiffertruppen (ILuft) Obst. von Barfus.

42 S. Rosenboom, op. cit.; H. Potempa, op. cit.; O. Richter, op. cit. Die Entwicklung… (op. cit., s. 23) podaje, że do polowych armii niemieckich przydzielono w 1914 r. 226 samolotów, sześć sterowców i 22 balony obserwacyjne na uwięzi.

43 S. Rosenboom, op. cit.; H. Potempa, op. cit.; O. Richter, op. cit. Wg. danych z specjalistycznej strony poświęconej sterowcom uzupełniających stan badan na ich temat (http://zeppelin.mariwoj.pl/zep_woj3.htm – wejście z 29 XI 2014 r.) były to: Korpus Gwardyjski – Berlin – 1. Batalion (L 1.): 1. kompania – Berlin-Reinickendorf/Tegel, 2. kompania – Berlin-Reinickendorf/Tegel, 1. Bespannabteilung – Berlin-Reinickendorf/Tegel (szkoła lotników balonów polowych i fortecznych od 1907 r.); 2. Batalion (L 2.) – szkoła lotników sterowcowych, Sztab – Berlin-Reinickendorf, później Jüterbog, 1. kompania – Berlin-Reinickendorf/Tegel, później Jüterbog, 2. kompania – Hannover-Vahrenwalder Heide, 3. kompania – Drezno [niem. Dresden] (podległa 1. saskiemu Korpusowi Armijnemu [KA] w Dreźnie [XII KA]); VIII K.A. – Koblencja [niem. Koblenz] – 3. Batalion (L 3.): Sztab – Kolonia-Butzweilerhof (Bickendorf), 1. kompania – Kolonia-Butzweilerhof, 2. kompania – Düsseldorf, 3. kompania – Trewir [niem Trier]; XIV K.A – Karlsruhe – 4. Batalion (L 4.) (podległy wirtemberskiemu KA w Stuttgarcie [XIII KA]): Sztab – Mannheim-Sandhofen, 1. kompania – Mannheim-Sandhofen, 2. kompania – Metz, 3. kompania – Lahr, 4. kompania – Friedrichshafen-Löwental; I K.A. – Królewiec – 5. Batalion (L 5.): Sztab – Grudziądz (stacjonujący także w Legnicy [niem. Liegnitz]), 1. kompania – Królewiec  (także w Olsztynie [niem. Allenstein]), 2. kompania – Grudziądz (także w Legnicy), 3. kompania – Piła (niem. Schneidemühl – także w Poznaniu). Korzystające z balonów polowe i forteczne oddziały obserwacyjne były wyodrębnione ze struktury lotnictwa.

44 I. Kienzler, Wielka Wojna 1914-1918, Warszawa 2014, s. 24.

45 Każda z ww jednostek, w momencie wybuchu wojny była zobowiązana do zorganizowania określonych jednostek lotniczych (FFA) na potrzeby frontu – por. S. Rosenboom, op. cit., s. 5-6, 19-21, 51, 85; H. Potempa, op. cit., s. 101; O. Richter, op. cit., s. 5.

46 Bezpośrednio podległą dowództwu polowej 8. Armii był FFA. 16. oraz FeFA 4. Dalsze trzy FFA znajdowały się przy korpusach armijnych (niem. Armeekorps): przy I Korpusie gen. piechoty Hermana von Francois znalazł się FFA 14.; przy XVII Korpusie gen. kawalerii Augusta von Mackensen’a FFA 17. zaś przy XX Korpusie gen. artylerii Friedricha von Scholtza FFA 15. (dodatkowo od 1 IX 1914 r. przy I. Korpusie Rezerwy (niem. Reservekorps) gen. por. Otto von Belowa znalazł się FFA 37.). Na Froncie Wschodnim jesienią 1914 r. znajdowało się sześć a do końca roku siedem FFA z ponad 40 samolotami zaś w latach 1915-1918 r. w gronie przydzielonych na stałe na Front Wschodni jednostek znajdowały się np. FFA 14., 31., 37. – por. Die Entwicklung…, op. cit.; A. Olejko, M. Bakun, op. cit., s. 90-91; Der Weltkrieg 1914 bis 1918, Bearbeitet im Reichsarchiv, Die militärischen Operationen zu Lande, Zweiter Band, Die Befreiung Ostpreussen, s. 358-359.

47 SAW-KA, Gruppe 157 1 g, Russland II. Sommer-Herbst. Feldakten der oe.-u. Wehrmacht im Heeresarchiv Wien – teczka Deutsche Feldfliegerabt. 36 fur die beschreibung Russland-feldzug – 1914.

48 A. Olejko, M. Bakun, op. cit., s. 88-91; J. H. Morrow Jr., The Great War in the Air, Military Aviation from 1909 to 1921, Washington-London 1993, s. 86.

49 Pierwsi piloci wojskowi w Niemczech byli przeważnie zwykłymi żołnierzami, lub podoficerami. Wywodzili się z różnych rodzajów sił zbrojnych: piechoty, kawalerii, czy artylerii. Do tego dowódcą samolotu był obserwator, a pilot pełnił zaledwie rolę „szofera” – por. A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; W. J. Boyne, op. cit., s. 69.

50 Nniemiecka załoga samolotu nie miała własnego charakterystycznego munduru, a jedynie oznaczenia, w przeciwieństwie do lotników rosyjskich – samoloty lotnictwa niemieckiego oznakowane były czarnymi krzyżami – niem. Ritterkreuz). Uzbrojenie samolotu zależało od tego co do kabiny udało się zabrać pilotowi. Przeważnie był to pistolet lub mały karabin do obrony przed innym samolotem [ulubionym uzbrojeniem pilotów był karabin Mauzer M 1896, na wyposażeniu samolotu pilot miał tzw. tubę komunikacyjną
do porozumiewania się z obserwatorem] a do tego dochodziły 5 lub 10 kg bomby lub strzały lotnika (Fliegerpfeile). Oczywiście taka wartość bojowa była znikoma, oprócz tego nie istniał też system zaopatrzenia w paliwo i części zamienne, a mechanicy często sami na własną rękę jeździli do fabryk po silniki – por. A. Olejko, M. Bakun, op. cit,; General der Kavallerie von Hoeppner…, op. cit., s. 17. A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; N. Cornish, The Russian Army 1914-1918, Oxford 2001, s. 7, 42. W chwili rozpoczęcia działań wojennych pojawiła się bardzo istotna kwestia wprowadzenia precyzyjnego oznakowania niemieckich wodnosamolotów z bazy w Pucku, które mogły być mylone przez niemieckie wojska lądowe z samolotami rosyjskimi. Meldunek Oblt. zur See K. von Gorrissena, dowódcy puckiej jednostki z 15 IX 1914 r. skierowany do dowództwa XX Korpusu Olsztynie [niem. Allenstein] informował o konieczności zmian w oznakowaniu wodnosamolotów Cesarskiej Marynarki Wojennej [Kaiserliche Marnie], które miały wkrótce zostać włączone do operacji w Prusach Wschodnich. Nakazywano w nim by wodnosamoloty miały jako znak rozpoznawczy, zamiast typowych dla wojska żelaznych krzyży, zwykłe krzyże w formie belkowej. Stało się tak gdyż krążyła pogłoska, że w Prusach Wschodnich zauważono rosyjskie samoloty, z których część miała także krzyże w formie belkowej jako znaki rozpoznawcze – jak się wydaje, dla zmylenia niemieckich oddziałów (według doniesień prasowych, tak oznakowany rosyjski samolot miał być zestrzelony koło Olsztyna). Wraz z treścią ww rozkazu pojawiły się wątpliwości, czy w tym stanie rzeczy wodnosamoloty Kaiserliche Marine nie znajdą się w poważnym niebezpieczeństwie ze strony własnych oddziałów – por. A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; Bundes Militär Archiv Freiburg, RM 112/145 (bez paginacji): Befehlshaber Luftfahrt Abteilung z 15IX 1914 r.

51 A. Olejko, M. Bakun, op. cit.; Der Luftkrieg 1914-1915…, op. cit., s. 125-126.

52 Jak wspominał korespondent, który wrócił z Niemiec – Widziałem z daleka ogromne hangary, które były przeznaczone dla ogromnych Zeppelinów. Nowe modele Zeppelinów wydawały się być gigantycznymi konstrukcjami. Podobne były teraz do cygara, długie, wąskie. Mogły teraz pokonywać dłuższe odległości, miały większe zbiorniki na gaz – por. “Aircraft”, December 1914, Vol. 5. No.10, Foreign News, s. 398.

53 Die Entwicklung…, op. cit., s. 29; S. Rosenboom, op. cit., s. 5-6, 19-21, 51, 85.

54 Die Entwicklung…, op. cit.; S. Rosenboom, op. cit.

55 J. Piekałkiewicz, Kalendarium I wojny światowej, Warszawa 1998, s. 148-150.

56 K. Poolman, Zeppelins against London, New York 1960, s. 26, 61. 27 VIII 1914 r. amsterdamski „Telegraaf” donosił: Po raz pierwszy w historii wielkie miasto zostało zbom­bardowane z powietrza w ciemnościach nocy. W nocy z 24 na 25 sierpnia [1914 r.], z uderzeniem 1 godziny, zostałem zbudzony potężnym łoskotem motorów. Dochodził on z góry. Otworzyłem okno i dostrzegłem w powietrzu, na południe od wielkiego dworca, olbrzymi obiekt, który rzucał właśnie na ziemię promień światła. Zaraz potem rozległo się coś na kształt stłumionego odgłosu dzwonów, a moment później uderzenie pioruna. Następnie, po dłuższej przerwie, znów promień światła, a w dwie sekundy później huk, jak gdyby dwa wagony towarowe zderzyły się z sobą z całym impetem. Po trzykrotnym powtórzeniu tej strasznej gry rozległ się grzmot armat z fortów nad Skaldą, któremu w przerwach towa­rzyszył odgłos ognia karabinowego z miasta i spoza nie­go. Ogień obrońców Antwerpii trwał, podobnie jak zrzut bomb z niemieckiego krążownika powietrznego. Przera­żenie ludności Antwerpii było ogromne – por. J. Piekałkiewicz, op. cit., s. 149. 26 IX 1914 r. załoga sterowca Z IX zbombardowała port w Boulogne.

57 Wywiadowca c.k. armii relacjonował w sierpniu 1914 r., że u rosyjskich jednostek, szczególnie w Warszawie, panowała duża obawa przed zrzutami bomb ze sterowców i aeroplanów, a więc od początku liczono się z atakami z powietrza – por. SAW-KA, Die Tätigkeit der österr.-ung. Luftstreitkräfte beim Auffangen der rusischen Angriffsheere im Sommer und Herbst 1914. Bearabeitet in der “kriegswissenschaftlichen Abteilung der Luftwaffe”, zweisgstelle Wien, 1942/1943 von Obst. Dr Oskar Regele, s. 103. Nalot sterowcowy na Warszawę z 9 XII 1914 r. tak relacjonowała ówczesna prasa: Dziś rano około godziny 7 nad naszym miastem pokazał się Zeppelin. Artyleria otworzyła ogień. Bomby spadły na domy, koszary opolskie, gimnazjum i cerkiew. Połączenie z Petersburgiem zostało zerwane. Zginęło 90 osób, a 50 zostało rannych – por. Der Luftkrieg…, op. cit., s. 194. Zrzucono wtedy na miasto 14 bomb – nalot miał wywołać w mieście panikę – por. M. S. Neiberg, D. Jordan, Front Wschodni 1914-1920, Poznań 2010, s. 64-65. J. H. Morrow Jr. (The Great War in the Air. Military Aviation from 1909 to 1921, Washington-London 1993, s. 67) podaje, że z siedmiu wojskowych sterowców strona niemiecka straciła na Frocie Wschodnim aż pięć z czego cztery w wyniku ostrzału z ziemi – do końca 1914 r. z kolei do służby weszły jedynie trzy nowe.

58 M. Bakun, Lotnictwo niemieckie na Froncie Wschodnim 1914-1915 – zarys problematyki, [w:] Lotnictwo w Przełamaniu Gorlickim 1915 r. Spojrzenie po latach, Oświęcim 2015- passim; K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa w czasie pierwszej wojny światowej, Warszawa 1974, s. 82. 1 II 1915 r. LZ 16 w dziennym rajdzie zaatakował bombami dworzec kolejowy w Lycku (Ełku), w którym sterowiec uległ poważnemu uszkodzeniu (miał ponad 300 trafień i z trudem dotarł do swojej bazy pod Olsztynem). Po remoncie służył wyłącznie do celów szkoleniowych.

59 M. Bakun, op. cit. „Over the Front” (1996, Vol. 12, nr 2) podaje, że nalot na Mławę miał miejsce 26 VIII 1914 r. H. Mordawski (op. cit.) podaje, że sterowiec został zestrzelony pod Mławą 27 VIII 1914 r. przez rosyjską opl. K. Mroczkowski, A. Olejko, K. Zielinska (Skrzydła i ludzie Wielkiej Wojny 1914-1918, T. I, Kraków 2012 podają, że 28 sierpnia 1914 r. Zeppelin Z V wyruszywszy na lot dzienny na południe od granicy Prus Wschodnich nad Mławę na froncie wschodnim, celem zbombardowania tamtejszego węzła kolejowego z niskiego pułapu, w czasie dolotu do celu został zmuszony do awaryjnego lądowania pod… ogniem nie­mieckiej piechoty. „Wschodnia Gazeta Codzienna” (http://kresy24.pl/56494/niemiecki-sterowiec-zestrzelony-nad-mlawa-przez-rosyjska-artylerie) podaje błędną datę zestrzelenia jako 26 IX 1914 r.

60 SAW-KA, Die Tätigkeit der österr.-ung. Luftstreitkräfte beim Auffangen der rusischen Angriffsheere im Sommer und Herbst 1914. Bearabeitet in der “kriegswissenschaftlichen Abteilung der Luftwaffe”, zweisgstelle Wien, 1942/1943 von Obst. Dr Oskar Regele, s. 54; J. Rajlich, Na křidlech světove vẚlky, Cheb 2014, s. 292. W. Brzoskwinia, K. Wielgus (Fliegerkompanie jadą na wojnę, [w:] Z galicyjskich pól wzlotów, początki poczty lotniczej. Lotnicze tradycje i zabytki w krajobrazie Polski południowej, red. K. Wielgus, R. Panek, Tarnobrzeg-Kraków 1999, s. 67-68) podają, że 22 VIII 1914 r. załoga sterowca SL II „Liegnitz” spenetrowała terytorium rosyjskie na głębokość blisko 480 km po powrocie do bazy w Liegnitz relacjonując wyniki swego rozpoznania. Podczas trwającego dwa i pół dnia lotu sterowiec pokonał łącznie 1384 km.

61 SAW-KA, Tätigkeit d. östl.-ung. Fliegerkompanien an der NO-Front u. auf dem Balkan in der ersten Feldzugstagen bis September 1914. Bearb. Obst. a. D. Dr Regele i Obst. a. D. Kahlen, s. 19; „Wiener Luftschiffer-Zeitung” 1914, nr 13, s. 220; D. H. Robinson, The Zeppelin in Combat. A history of the German Naval Airship Divisions 1912-1918, Schihher 1994, s. 385-396; Der Luftkrieg(op. cit., s. 197) podaje, że sterowiec SL II „Liegnitz” 22 VIII 1914 r. wykonał lot na linii Częstochowa-Kielce-na południe od Dęblina-Lublin, na trasie blisko 1000 km, na wysokości ok. 2000 m, na ostrzał natrafiając na południowy wschód od Lublina z obu flank i pod Dęblinem, wskutek czego odnosząc lekkie uszkodzenia powłoki od eksplodujących szrapneli. M. Bakun (op. cit.) podaje, że załoga tegoż sterowca 22 VIII 1914 r. wykonała daleki lot rozpoznawczy na południu Polski na trasie Kraśnik-Ostrowiec-Turobin lądujac na krótko w Twierdzy Przemyśl i przekazując meldunki austro-węgierskiemu AOK o ruchach wojsk rosyjskich (podczas misji sterowiec został lekko uszkodzony przez ogień rosyjskiej artylerii) i 2 IX 1914 r. wykonał misję zwiadowczą w rejonie Łódź-Piotrków Trybunalski powracając do Legnicy. W 1914 r. K.u.K. Luftschifferabteilung nie używało sterowców, natomiast zaskakujący jest zatem podpis pod jedną z litografii ze zbiorów Muzeum Wojskowego w Moskwie dowodzący zestrzelenia 8 VIII 1914 r. w pobliżu rosyjskiej granicy sterowca c.k. lotnictwa i dostarczenia go następnie na trzech kolejowych platformach do Kijowa. Dodając 13 dni do kalendarza juliańskiego, można mniemać, że chodzi o niemiecki sterowiec typu SL II „Liegnitz”, który w dniach 21/22 VIII 1914 r. wykonał lot na pograniczu Galicji i Cesarstwa Rosji. Niestety jednak sterowca tego nie zestrzelono i jak można wydedukować to o tym zdarzeniu mówi owa litografia lecz opis zdarzenia zawiera poważny błąd faktograficzny.

62 S. Rosenboom, Im Einsatz über der „vergessenen Front”. Der Luftkrieg an der Ostfront im Ersten Weltkrieg, Potsdam 2013, s. 7; Der Erste Weltkrieg 1914-1918. Der deutsche Aufmarsch In ein kriegerisches Jahrhundert, München 2014, s. 91; D. E. Showalter, Tannenberg. Clash of Empires 1914, Washington 2004 – passim; M. Pöhlmann, H. Potempa, T. Vogel, Der Erste Weltkrieg 1914-1918. Die Deutsche Aufmarsch in ein kriegesreiches Jahrhundert, München 2014, s. 18-21; Der Erste Weltkrieg im Bild. Deutschland und Osterreich an den Frontem 1914-1918, Wien-Graz 2014, s.  76-77; Исторія великой войны, T. II, Москва 1915, s. 177-178; Исторія великой войны, T. III, Москва 1916, s. 153-165; Великая боръба народовъ, Выпуск IV-ый, Москва 1915, s. 33-36; Prvni svètova válka, Praha 2010, s. 53-55. 30 VIII 1914 r. Hptm. (kpt.) Martin Korner wraz z pilotem Oblt. (por.) Hansem Hesse zauważyli podczas lotu bojowego, że rosyjski VI Korpus został odcięty co dopełniło odcięcia całej rosyjskiej polowej 2. Armii pod Tannenbergiem – por. W. J. Boyne, Skrzydła Wojny. Decydująca siła XX wieku, Warszawa 2011, s. 68-69; „Over the Front”, 1996, Vol. 12, nr 2.

63 A. Olejko, M. Bakun, op. cit., s. 97-98. W jednym z wywiadów gen. P. von Hindenburg powiedział: Najwspanialszymi ludźmi są moi lotnicy. Nie potrafię wyrazić, jak niezwykłych wyczynów dokonywali podczas swych lotów – por. A. V. v. Koerber, op. cit., s. 12; W. J. Boyne, op. cit., s. 68-69.

64 Великая боръба…,op. cit., Выпуск V-ый, op. cit., s. 10-13.

65 A. B. Олейников, 1914-й год на Русском фронте Первой мировой войны в контексте военнооперативных потерь русской армии и ее противников, „Рейтар. Военноисторический журнал”, s. 1. Co zaskakujące autor ten w głównym wykazie nie wspomina o operacji Frontu Południowo-Zachodniego w rejonie Krakowa jesienią i zimą 1914 r. nazywanej Operacją Częstochowsko-Krakowską, zaś w ramach podsumowania końcowego dodaje Operację Krakowską (op. cit, s., 7).

66 SAW-KA, Gruppe 157 1 g, Russland II. Sommer-Herbst. Feldakten der oe.-u. Wehrmacht im Heeresarchiv Wien – teczka Deutsche Feldfliegerabt. 36 fur die beschreibung Russland-feldzug – 1914.

67 SAW-KA, Kriegstagesbuch der 4. Fstungs-Flieger-Abt. 4. vom 1. 8. 14 bis 29. 8. 1914 der Feld-Flieger-Abt. 36 (ab 11. I. 1917 Flieger-Abteilung 36) vom 29. 8. 14 bis 31. 12. 15. 31502/11286 A. Gr. Gerok, s. 1.

68 Ibidem, s. 2-3.

69 Ibidem, s. 4-7.

70 Ibidem, s. 8-11.

71 Ibidem, s. 12-15.

72 Ibidem, s. 16-17.

73 S. Rosenboom, op. cit., s. 18-20.

74 Ibidem, s. 19-21.

75 Ibidem.

76 Ibidem, s. 19-21, 51. Wg. Die Entwicklung… (op. cit., s. 37) w listopadzie 1914 r. powstała specjalistyczna jednostka rozpoznania powietrznego Brieftauben-Abteilung Ostende (B.A.O. – 36 samolotów w sześciu eskadrach po sześć samolotów) podlegająca w 1915 r. Kampfgeschwader Obersten Heeresleitung (KaGohl-Kagohl). Jednistka ta wiisoną 1915 r. znalazła się na Froncie Wschodnim, min. w Galicji.

77 Z grona 100 tys. żydowskich żołnierzy Wielkiej Wojny służących w armii niemieckiej (ok. 10 tys. było ochotnikami, poległo i zaginęło ok. 12 tys.), 166 stanowili żołnierze sił powietrznych (ponad 50 zginęło – znani stali się Jakob Wolf dowódca Jagdstaffel 17. i Karl Fromm z specjalistycznej jednostki bombowej RFA 500.) – por. S. Rosenboom, op. cit., s. 5-6, 19-21, 51, 85; H. Potempa, op. cit.; W. Bihl, op. cit.

78 S. Rosenboom, op. cit., s. 51, 72. Szerzej na temat lotnictwa niemieckiego w okresie Wielkiej Wojny traktują: H. Arndt, Der Luftkrieg, [w] Der grose Krieg 1914-1918, Leipzig 1922; A. Beer, Der Flieger im Osten. Eine Geschicghte aus der grosen Krieg, Freiburg 1935; F. Christiansen, Seeflieger uber allen Meeren, Berlin 1934; O. Daenbruch, Unsere Luftstreitkrafte im Weltkrieg, Berlin 1918; Die deutschen Luftstreitkrafte von ihrer Entstehung bis um Ende des Weltkrieges 1918, Berlin 1941; H. Schuh, Luftkrieg über Front und Heimat 1914/1918. Flieger und Luftschiffer zwischen westfront und Rhein, Aachen 2014. Spore różnice faktograficzne dotyczą wojennych statystk niemieckich sterowców. Według Małej encyklopedii lotniczej (op. cit., s. 495) w okresie Wielkiej Wojny w zakładach grafa F. von Zeppelina wyprodukowano dla Kaiserliche Marine 73 sterowce, a dla wojsk lądowych – 50. W okresie Wielkiej Wojny niemiecka Kaiserliche Marine eksploatowała łącznie 63 sterowce sztywne typu Zeppelin, dziesięć sterowców półsztywnych (dziewięć typu Schütte-Lanz i jeden typu Militär Gross-Basenach M IV) oraz bli­żej nieznaną liczbę sterowców ciśnieniowych (głównie typu Parseval PL (wg innych źródeł kajzerowska Flota używała do końca Wielkiej Wojny około 90 sterowców różnych producentów – 64 typu LZ + jeden od przedsiębiorstwa „DELAG” + cztery otrzymane od armii; Parseval PL – 13, Schütte-Lanz SL – 10). Z chwilą ustania działań wojennych ze 114 sterowców wyprodukowanych przez zakłady grafa F. von Zeppelin 22 zdemontowano jako przestarzałe, 25 zostało zniszczonych w katastrofach, sześć zostało zniszczonych w niewyjaśnionych okolicznościach, 46 uległo zniszczeniu w walkach, siedem zniszczyły własne załogi w 1918 r., a osiem przekazano zwycięskim państwom Ententy. Wg R. Umiastowskiego (op. cit., s. 398) los 134 sterowców niemieckich, zbudowanych przez firmy Zeppelin i Schütte-Lanz, był następujący: Zniszczonych podczas wojny przez artylerję [pisownia zgodna z oryginałem] albo samoloty sprzymierzonych – 46; zniszczonych w powietrzu podczas wojny wskutek uszko­dzeń (silnika, zbiorników benzyny itp.) – 6; zniszczonych w powietrzu wskutek niepogody (wiatr, mgła, burza), (z nich 8 podczas wojny) – 10; zniszczonych w powietrzu przez pożar (z nich 4 podczas wojny, ale nie atakowane) – 5; zniszczonych na ziemi przez wypadek (w hangarze, w czasie napełniania gazem, przy starcie czy też lądowaniu) – 25; rozebranych na części po użyciu – 42; powodem zniszczenia trzykrotnie był pożar, czwarty nie jest pewny, piąty – Dixmade niewątpliwie. Wg danych z specjalistycznej strony internetowej poświęconej sterowcom (http://zeppelin.mariwoj.pl/zep_woj3.htm – wejście z 29 XI 2014 r.) w czasie wojny niemiecka armia i Flota nabywały aerostaty od kilku producentów (M, LZ, SL, P, PL). Sterowce armii wykonały 261 lotów bojowych, w tym 132 bombowe (zrzuciły 165 ton bomb, w tym 60 ton na obiekty rosyjskie, 45 – francuskie, 37 – brytyjskie). W wyniku działań bojowych armia straciła 17 sterowców (2 załogi dostały się do niewoli – Z V i LZ 85), 6 w wyniku wypadków (Z IX, LZ 74, LZ 86, LZ 90, SL II, SL 10), 9 złomowano, 4 przekazano w trakcie eksploatacji marynarce („Sachsen”, LZ 88 / L 25, LZ 98 i LZ 120). Marynarka używała do końca wojny ogółem około 90 sterowców różnych producentów (LZ: 64 + 1 od Delagu + 4 od armii, P: 13?, SL: 10?), straciła ogółem 74 sterowce, z tego 51 (52?) w wyniku działań bojowych (27) i wypadków. 20.X.1917 był czarnym dniem – stracono 5 sterowców! Ostatni stracony w czasie wojny sterowiec to należący do marynarki LZ 100, czyli L 53 – zestrzelony przez brytyjski samolot 11 VIII 1918. W czasie wojny armia straciła 23 sterowce w wyniku działań bojowych (17) i wypadków, czyli 0,66 sterowca miesięcznie (1914-17), a marynarka 52, czyli prawie jeden sterowiec miesięcznie (1914-18). Straty osobowe wyniosły: Armia: 79 zabitych, czyli około 10% 720-osobowego personelu 36 załóg rozbitych sterowców; Marynarka: 389 osób !!!, czyli około 38% 1020-osobowego personelu 51 (52) załóg rozbitych sterowców. Ponadto 147 lotników marynarki i 21 armii dostało się do niewoli. Sterowce wykruszały się w trakcie eksploatacji, z zakładów dochodziły nowe, ich ilość była zawsze płynna. W armii najwyższy stan liczebny wynosił 10 (XII.1915, I.1916, IV.1916), zawsze jednak przynajmniej cztery sterowce były w służbie (VIII-1918 – IV.1917): 1914 = 5, 1915 = 10, 1916 = 7, 1917 = 7. Marynarka posiadała więcej sterowców w linii, ich liczba nie przekroczyła jednak nigdy 21 (14 – X.1915, 19 – VIII.1916, 21 – IX.1917, III-IV.1918 – 16, VI-VII.1918 – 16), nie spadła też poniżej ośmiu: 1914 = 8, 1915 = 13, 1916 = 15, 1917 = 18, 1918 = 13.


Opublikowano

w

przez