W 1899 r. położono w armii niemieckiej podwaliny pod królewsko pruskie siły powietrzne wyposażone głównie w sterowce przydzielone do dowództwa wojsk transportowych (niem. Luftschiffertruppe Inspektion der Verkehrstruppen), któremu do 1905 r. podlegały jednostki wolnych balonów obserwacyjnych (w 1895 r. stare konstrukcyjnie balony kuliste wycofano ze służby w armii w ich miejsce wprowadzając stopniowo nowoczesne balony obserwacyjne na uwięzi – niem. Fessenballonen – Drachen-Fessen-Ballon – systemu Parseval-Bartsch von Sigsfeld). Decyzją niemieckiego Sztabu Generalnego w 1909 r. w Döberitz pod Berlinem utworzono pierwszy na terenie Cesarstwa Niemieckiego lotniczy ośrodek szkoleniowy (niem. Provisorische Militärfliegerschule; Provisorische Fliegerschule der Heeresverwaltung?), zakładając ponadto wydatkowanie na rozwój sił powietrznych (Fliegerkräfte) niebagatelnej kwoty 7,6 mln marek21. Największym stowarzyszeniem lotniczym w Europie było Niemieckie Towarzystwo Floty Powietrznej (Deutsche Luftverkehr Verein), które w 1909 r. liczyło trzy tysiące członków, a trzy lata później 12 500 członków zaś przed wybuchem Wielkiej Wojny funkcjonowało w II Rzeszy kilkadziesiąt różnego rodzaju towarzystw lotniczych22.
W ramach rozwoju niemieckich sił powietrznych, w 1910 r. powstała w armii niemieckiej pierwsza sterowcowa jednostka lotnicza – sterowcowy batalion (niem. Luftschifferbataillon, Luftschiffer-Bataillon) zaś pierwsze manewry niemieckich jednostek lądowych z udziałem lotnictwa odbyły się jesienią 1911 r. W chwili tworzenia niemieckich sił lotniczych jedno z najważniejszych pytań jakie stawiali sobie ówcześni konstruktorzy samolotów brzmiało: jednopłatowiec czy dwupłatowiec. Samoloty jednopłatowe były szybkie, zwinne, lecz ich konstrukcje narażone były na podmuchy wiatru i tym samym były mało stabilne jak i miały słaby udźwig. Samoloty dwupłatowe co prawda były wolniejsze, ale ich konstrukcje były bardziej stabilne w locie i o większych możliwościach udźwigu. Natomiast główne pytanie brzmiało samolot czy sterowiec będzie bardzie przydatny dla armii23. Przedstawiciele powstającego niemieckiego przemysłu lotniczego nie mieli tak silnego poparcia kół rządowych jak i wpływów jak przedstawiciele tzw. kół sterowcowych i aby temu zaradzić największe wytwórnie lotnicze w Niemczech (Albatros, Aviatik, Dorner, Euler, Grade, Harlan, Rumpler i Wright) założyły Niemieckie Towarzystwo Przemysłu Lotniczego (niem. Verein Deutsche Flugzeug-Industrielle). Podczas wspomnianych manewrów cesarskiej armii w Meklemburgi we wrześniu 1911 r. wzięły udział cztery jednopłatowe samoloty typu Etrich-Rumpler „Taube” i cztery dwupłatowe typu Albatros (wzorowane na francuskim typie Farman) pilotowane przez lotników wyszkolonych w prywatnej szkole Augusta Euler’a w Darmstadt, bądź w ww szkole lotniczej w Döberitz24.
W 1911 roku powstały kolejne Luftschifferbataillone 2. i 3., a w 1913 r. Luftschifferbataillone 4. i 5. Z dniem 1 X 1912 r. ostatecznie utworzono w II Rzeszy królewsko-pruskie siły powietrzne (niem. Königliche Preusische Fliegertruppe) liczące 21 oficerów oraz 306 podoficerów i żołnierzy obsługi, w 1913 r. utworzono dowództwo jednostek lotniczych (Inspekcja Wojsk Lotniczych w Berlinie – niem. Inspektion der Fliegertruppen in Berlin – a główno dowodzącym został Oberst [Obst. – płk.] Eberhard)25 zaś 1 X 1913 r. powołano do życia pierwsze bataliony lotnicze (niem. Fliegerbtaillone – Flieger-Bataillone) Nr 1.- Nr 4. stacjonujące w Döberitz, Posen (pol. Posen), Köln i Strassburg (Elsas) oraz jeden bawarski stacjonujący w pod monachijskim Schliesenheim26 (w skład każdego z nich wchodziły trzy kompanie lotnicze – niem. Fliegerkompanie). Pruskie Fliegerbtaillone podlegały Inspektion der Fliegertruppen in Berlin27.
Tabela 1. Wykaz pruskich Fliegerbtaillone w okresie do 1914 r.
Numer Fliegerbtaillone |
Sztab |
Okres |
Dowódca |
Fliegerbatalion Nr. 1 |
Döberitz |
1 X 1913 r. |
Ernst Gundel |
Fliegerbatalion Nr. 2 |
Posen |
1 X 1913 r. |
Roethe |
20 V 1913 r. |
Obst. Kuckein |
||
Fliegerbatalion Nr. 3 |
Köln |
1 X 1913 r. |
Mjr Georg Friedel |
Fliegerbatalion Nr. 4 |
Strassburg |
1 X 1913 r. |
Major Wilhelm Siegert |
Źródło: G. Wegner, Die Stellenbesetzung der aktiven Regimenter, Bataillone und Abteilungen von der Stiftung bzw. Aufstellung bis zum 26. August 1939, Osnabrück 1993, s. 378-379 via A. Olejko, M. Bakun, Ohne Flieger – kein Tannenberg. Udział lotnictwa w działaniach wojennych 1914 r. na północnym odcinku Frontu Wschodniego z uwzględnieniem bitwy pod Tannenbergiem, Olsztyn 2015.
W tymże 1913 r. nowopowstałe stacje lotnicze (niem. Fliegerstation) w Metz, Strassbourgu i Darmstadt utworzyły pierwsze w Niemczech zgrupowanie lotnicze (niem. Fliegergruppe) dowodzone przez mjr Siegertsa. Rozkaz niemieckiego Sztabu Generalnego z 26 IX 1912 r. mówił, że każdy korpus armijny musi posiadać co najmniej jedną stację lotniczą (Fliegerstation). Stacja lotnicza ma za zadanie wykształcenie pilota i dopracowanie wykorzystania samolotów w służbie wojskowej28. Decyzją OHL z 1 IV 1914 r. każdy polowy korpus armijny (niem. Armeekorps) otrzymał do swej dyspozycji jedną z ww Fliegerstationen. W ramach rozwoju jak i ewolucji nazewnictwa niemieckich sił powietrznych do 1914 r. powstało ponadto osiem polowych jednostek balonowych (niem. Feldluftschiffer-Abteilungen). Wg założeń sztabowych OHL do 1914 r. zakładano stworzenie:
-
dowództwa sił lotniczych wojsk transportowych (niem. Fliegerkommandos der Luftschiffer-Abteilung der Verkerhstruppen)
-
siedmiu fortecznych oddziałów lotniczych (FeFA), każdy w składzie po sześć samolotów
-
33 polowych oddziałów lotniczych (FFA), każdy w składzie po sześć samolotów29.
Wg ówczesnych norm szkoleniowych, od załogi samolotu wymagano jedynie meldunków o ruchach wojsk nieprzyjaciela, lecz w ramach eksperymentu zimą 1912/1913 r. dokonano na terenie Niemiec sprawdzenia przydatności samolotu do kierowania ogniem artylerii (na poligonie artyleryjskim w Jüterborgu pod Berlinem użyto trzech samolotów)30. W imprezach na rzecz popularyzacji lotnictwa organizowanych na terenie Cesarstwa Niemieckiego typu „Ostmarkenflug” (Breslau [pol. Wrocław] 21 VI 1914 r. z udziałem 16 wojskowych i 20 prywatnych samolotów wyprodukowanych w Niemczech), niemieccy piloci wojskowi zdobywali cenne doświadczenia, które niebawem mieli wykorzystać w wojennej dobie. Wskutek prowadzonego na terenie II Rzeszy szkolenia liczba pilotów stale rosła zaś liczba obserwatorów niestety malała i dlatego na początku 1914 r. celem podwyższenia autorytetu obserwatora poprzez przydzielenie mu osobnej odznaki (piloci taką mieli od 1913 r.), wydłużono czasu szkolenia do trzech miesięcy. Dowódcą samolotu stał się obserwator, a ranga pilota została obniżona do roli „szofera” (w niemieckim slangu lotniczym pilota nazywano Emilem zaś obserwatora Franzem)31.
Głównymi dostawcami sprzętu lotniczego dla niemieckiej armii w 1914 r. były zakłady Albatros Werke AG, Luft-Verkehrs-Gesellschaft (LVG) i Automobil und Aviatik AG, zaś w mniejszym stopniu wytwórnie Edmund Rumpler Flugzeugwerke, Gothaer Waggonfabrik, Deutsche Flugzeug-Werke (DFW), Euler, Fokker Aeroplanbau, Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft (AEG) oraz dla jednostek z Bawarii Otto-Flugzeugwerke32. W chwili gdy w 1914 r. pachniało prochem w starej Europie, samolot miał być głównie narzędziem szpiegowskim, służącym do obserwacji ruchów wojsk przeciwnika. Miał szybko przekazywać meldunki, a w szczególnych przypadkach zbombardować pozycje wroga33.
Tabela nr 2. Najważniejsze typy niemieckich samolotów używane do 1914 r.
Nr |
Typ/oznaczenie |
Rok budowy |
Silnik |
Udźwig |
1 |
Euler-dwupłatowiec |
1910 |
50 KM Gnome |
160 kg |
2 |
Euler-dwupłatowiec |
1911/1912 |
50 KM Gnome |
265 kg |
3 |
Albatros-dwupłatowiec |
1911/1912 |
100 KM Argus |
300 kg |
4 |
LVG-dwupłatowiec |
1912/1913 |
100 KM Mercedes |
320 kg |
5 |
DFW-dwupłatowiec |
1912/1913 |
100 KM Mercedes |
200 kg |
6 |
Aviatik-Pfeil-DD – dwupłatowiec |
1912/1913 |
100 KM Argus |
200 kg |
100 KM Mercedes |
||||
7 |
Albatros-dwupłatowiec |
1913 |
100 KM Mercedes |
320 kg |
8 |
Albatros-dwupłatowiec |
1914 |
100 KM Mercedes |
320 kg |
9 |
AEG-dwupłatowiec |
1914 |
100 KM NAG |
320 kg |
Źródło: W. Schwipps, Scherer als Luft. Die Frühzeit der Flugtechnik in Deutschland, Koblenz 1984, s. 131 via A. Olejko, M. Bakun, Ohne Flieger – kein Tannenberg. Udział lotnictwa w działaniach wojennych 1914 r. na północnym odcinku Frontu Wschodniego z uwzględnieniem bitwy pod Tannenbergiem, Olsztyn 2015.
W chwili wybuchu Wielkiej Wojny w 1914 r., w skład niemieckich sił powietrznych wchodziły:
-
jednostki balonów obserwacyjnych na uwięzi (Feld-Fulftschiffer-Trup – FLS-Trupp)
-
jednostki sterowców (Feld-Luftschiffer-Abteilung – FLSA)
-
jednostki lotnicze (Fliegerkräfte z zapleczem technicznym w tyłowych etapowych parkach lotniczych – niem. Etappen Flugzeug Park [EFP] podległych tyłowym dowództwom technicznym – niem. Etappen Inspektionen [EI])
-
jednostki artylerii przeciwlotniczej (niem. Flugabwehrabteilungen)34.
Lotnictwo bojowe dysponowało siłą ponad 235-240 samolotów z 254 pilotami i 271 obserwatorów zgrupowanych w królewsko pruskich, saskich i królewsko bawarskich FFA. Mobilizacja ogłoszona w kajzerowskich Niemczech 2 VIII 1914 r. spowodowała, że z ok. 500 samolotów (bawarski kontyngent liczył 45 samolotów) do walki wystawiono 30 pruskich i trzy bawarskie (k.b. FFA 4.b, k.b. FFA 5.b i k.b. FFA 6.b oraz jeden FeFA) – łącznie 33 FFA35 oraz osiem FeFA36. W ramach mobilizacji w kajzerowskich Niemczech stworzono następujące polowe jednostki lotnicze:
-
z Fliegerbataillon 1.: FFA 1., FFA 11., FFA 30. – (Döberitz); FFA 7., FFA 12., EFP 1. – (Döberitz); FFA 23., FFA 24., FFA 29 i saski EFP 3. – (Grosenheim)
-
z Fliegerbataillon 2.: FFA 13., FFA 19. FeFA 4., EFP 8. – Posen; FFA 16., 17., FeFA 6. – Graudentz; FFA 14., 15., FeFA 5., FeFA 7. – Königsberg
-
z Fliegerbataillon 3.: FFA 9., FFA 10., FeFA 3, EFP 4. – Köln; FFA 21., FFA 22., FFA 28., EFP 2. – Hannower; FFA 6., FFA 18., FFA 27, EFP 5. – Darmstadt
-
z Fliegerbataillon 4.: FFA 3., FFA 4., FeFA 2. – Strassburg; FFA 2., FFA 5., FFA 8., FeFA 1. – Metz; FFA 20., FFA 25., FFA 26., EFP 7. – Freiburg; bawarskie (niem. Bayerrische) FFA 1., FFA 2., FFA 3. – Ober Schliesenheim; FeFA – Germersheim; EFP 6. – Ober Schliesenheim37.
Łącznie 2 VIII 1914 r. na terenie kajzerowskiej II Rzeszy zmobilizowano w ramach pięciu Fliegerbataillonen 33 polowe bojowe FFA każdy po sześć samolotów (198 samolotów, 495 oficerów, 3861 podoficerów i żołnierzy), osiem jednostek lotniczego zaplecza technicznego (EFP osiągnęły gotowość bojową w dniach 11-13 VIII 1914 r.) – 99 [32?] samolotów, 16 oficerów, 572 podoficerów i żołnierzy), osiem fortecznych bojowych FeFA każdy po sześć samolotów (48 samolotów 32 oficerów, 296 podoficerów i żołnierzy)38.
Niemiecka armijna flota sterowcowa przeznaczona do działań wojennych miała liczyć wg planowania niemieckiego Kriegsministerium 12 sterowców, lecz w sierpniu 1914 r. pierwotnie zmobilizowano 11 dowództw i załóg (niem. Luftschiffenkommandos) dla 11 sterowców, w tym sześć wojskowych (Z IV, V, VI, VII, VIII, IX), dwa przejęte przez armię cywilne sterowce pasażerskie („Hansa” i „Sachsen”) i trzy typu SL II „Liegnitz”, PL P IV i Militär Gross-Basenach M IV). Polowe jednostki armijne pilnie potrzebowały w ramach wsparcia w realiach nowoczesnej wojny jednostek balonów obserwacyjnych, tak bardzo przydatnych do precyzyjnego niszczenia ogniem artylerii wrogich celów. Tym sposobem w sierpniu 1914 r. zmobilizowano i wysłano w pole 15 fortecznych oddziałów balonowych (niem. Festungsluftschiffer-Trupps – Feldluftschiffer-Abteilung – FLS Trupp) 1., 5., 10., 13., 14., 15., 18., 19., 20., 21., 22., 23., 24., 26., 29., z których każdy składał się z dowódcy, oficera weterynarii, jednego balonu obserwacyjnego na uwięzi (niem. Drachenballon M 98.) i jednego balonu rezerwowego tego samego typu, ośmiu oficerów – czterech obserwatorów-oficerów, 177 podoficerów i żołnierzy, 123 koni, i zaplecza transportowego – 19 samochodów (w tzw. kolumnie gazowej każdy oddział miał jeden balon obserwacyjny ww typu, dwóch oficerów, 93 podoficerów i żołnierzy i 71 koni)39.