| Streszczenie | Summary |
| Hitlerowskie wysiedlenia Polaków z ziem wcielonych do Rzeszy stanowiły kolejny element polityki narodowościowej zmierzającej do likwidacji ludności polskiej na tym terenie. Wysiedlenia rozpoczęły się we wrześniu 1939 r., początkowo miały one charakter chaotyczny, jednak bardzo szybko przyjęły zorganizowane formy. Wysiedlenia z Kraju Warty objęły ponad 620 tysięcy osób. Przed ich przetransportowaniem do Generalnego Gubernatorstwa byli oni umieszczani w specjalnych obozach przesiedleńczych na okres kilku tygodni. Wysiedlanie odbywało się w sposób bezwzględny i niezwykle brutalny. Transport do Generalnego Gubernatorstwa odbywał się w wagonach bydlęcych, trwał kilka dni. | The Nazi deportations of the Polish population from the polish territories incorporated into the Reich were another method of population policy in order to eliminate the polish population on the ground. The deportation started after September 1939 and were at first carried out in a chaotic way, however very soon they were given organized forms. 620 000 Poles were deported from Wartheland to the General Gouvernement. Before they were transported to the General Gouvernement they were placed in special assembly camps for a few weeks. The deportations occurs on a ruthless, and extremely violent. Transport to the General Gouvernement were in goods wagons, taking several days. |
| Hasła indeksowe | Key Words |
| Wysiedlenia, Kraj Warty, Generalne Gubernatorstwo, II wojna światowa | Deportations, II World War, Wartheland, General Gouvernement |
Podjęcie tematu wysiedleń ludności polskiej w okresie II wojny światowej ma istotne znaczenie polityczne w kontekście utrzymującego się od ponad dekady w Niemczech silnego zainteresowania przymusowymi migracjami, jakie miały miejsce w XX wieku, w tym szczególnie ludności niemieckiej w czasie i po II wojnie światowej. Istotnym motywem jest także fakt, iż w przyjętym z udziałem polskich konsultantów projekcie stałej wystawy poświęconej tym zagadnieniom, jaka ma być umieszczona w gmachu Fundacji „Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie” w Berlinie, uwzględniona została także polityka władz hitlerowskich wysiedlania ludności polskiej z terenu włączonego do Rzeszy, w tym także z Wielkopolski ((Koncepcja pracy Fundacji Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie i wytyczne planowanej wystawy stałej, [w:] http://www.sfvv.de/sites/default/files/downloads/koncepcja_sfvv_2012.pdf )). W dwóch wcześniejszych ekspozycjach Domu Historii Republiki Federalnej Niemiec „Ucieczka, Wypędzenie, Integracja” oraz Fundacji „Centrum Przeciwko Wypędzeniom” „Erzwungene Wege” („Wymuszone drogi”) temat ten jedynie wzmiankowano ((J. Hürter, Narodowosocjalistyczny reżim okupacyjny i rasistowska wojna eksterminacyjna na Wschodzie, [w: ] Stiftung Haus der Geschicshte der Bundesrepubkik Deutschland, Bonn 2007, s. 45; Erzwungene Wege. Flucht Und Vertreibungen im Europa des 20. Jahrhundersts, s. 52.)). Skąpe informacje zawiera także niemiecka wersja językowa polskiej publikacji „Atlas ziem Polski: Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959” ((Zwangsumsiedlung, Flucht Und Vertreibung 1939-1959. Atlas zur Geschichte Ostmitteleuropas, Bonn 2010,
s. 65-67.)). We wszystkich tych publikacjach zastosowano określenie „wysiedlenie” jako metodę realizacji polityki ludnościowej Trzeciej Rzeszy w stosunku do ludności polskiej, bez akcentowania nawet jej przymusowego charakteru, zaś termin „wypędzenie” (Vertreibung) używane jest niemal wyłącznie w odniesieniu do działań innych państw wobec „obcych narodowości”, głównie jednak Niemców.
Nieco lepiej przedstawia się obraz losu Wielkopolan (lub przymusowych przemieszczeń Wielkopolan) w czasie II wojny światowej w literaturze polskiej. Wydane w latach 70-tych i połowie 80-tych opracowania Janusza Sobczaka, Włodzimierza Jastrzębskiego, Czesława Łuczka, czy Czesława Madajczyka są z dzisiejszego punktu widzenia zdecydowanie niewystarczające, zarówno w zakresie wykorzystanej bazy źródłowej (szereg archiwaliów, w tym także niemieckich było wówczas jeszcze niedostępnych), jak też obowiązujących wówczas założeń metodologicznych i strategii interpretacyjnych. Na ustaleniach tych autorów opierają się późniejsze, raczej kontekstowe opisy wysiedlenia ludności niemieckiej z Kraju Warty, pojawiające się w latach dziewięćdziesiątych i pierwszej dekadzie XXI wieku. Wspomnieć wszakże trzeba o opracowaniu Marii Rutowskiej z 2003 roku, które jednak opiera się głównie na ustaleniach wcześniej wspomnianych autorów i w żaden sposób nie wyczerpuje tego obszernego i trudnego w wymiarze aksjologicznym, zagadnienia ((M. Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941, Poznań 2003; patrz także artykuł tejże: Niemieckie wysiedlenia i przesiedlenia ludności na okupowanych ziemiach polskich (1939-1945), [w: ] Historia i pamięć: masowego przesiedlenia 1939-1945-1949, IZ Policy Papers, nr 1, Poznań 2009, s. 11-25.)). Nadal nader skromnie przedstawia się problem „usunięcia” żydowskich mieszkańców z tego regionu Polski, czego nie rekompensuje artykuł Bożeny Górczyńskiej-Przybyłowicz ((B. Górczyńska-Przybyłowicz, Prześladowania i zagłada Żydów pod rządami nazistów w Kraju Warty, [w: ] „Przegląd Zachodni” 2009, nr 2, s. 77-89. )). Ten stan rzeczy skutkuje słabą obecnością problematyki wysiedleń w Wielkopolski w opracowaniach syntetycznych i ogólnie omawiających kompleks przymusowych migracji w XX wiek ((P. Eberhardt, Migracje polityczne na ziemiach polskich (1939-1950), Poznań 2010.)).
O potrzebie zajmowania się tematyką wysiedlania Polaków z Wielkopolski przekonuje także fakt, iż stanowiły one praktyczną egzemplifikację realizacji tzw. „Generalnego Planu Wschodniego” („Generalplan Ost”), którego jednoznacznie sprecyzowanym celem była całkowita germanizacja ziem Europy Środkowowschodniej i Wschodniej. Jednym z najskuteczniejszych narzędzi urzeczywistnienia tych ludobójczych planów było przymusowe wysiedlanie autochtonicznej ludności ((W. Wippermann, Jak dalece nowoczesny był „Generalplan Ost”? Tezy i antytezy, w: Nazizm, Trzecia Rzesza a procesy modernizacji, wybór i oprac. H. Orłowski, Poznań 2000.)) (o czym szerzej w dalszej części opracowania). Ów zamiar totalnej eksterminacji Wielkopolan decyduje o ludobójczym charakterze polityki Trzeciej Rzeszy. Fakt ten praktycznie nie istnieje w niemieckiej, czy europejskiej świadomości historycznej. Niemiecka historiografia traktuje te wydarzenia jako niewielki epizod wpisany w globalną politykę osadniczą Trzeciej Rzeszy i wyjaśniając je, a właściwie usprawiedliwiając warunkami wojennymi. Pomijany jest przerażający fakt, iż były one zaplanowane w najmniejszych szczegółach i przeprowadzane z przysłowiową niemiecką, wręcz pedantyczną precyzją, ślepą dyscypliną i paradygmatyczną bezkompromisowością. To sytuacja bardzo niekorzystna wobec ekspansji niemieckiej polityki historycznej eksponowania własnych ofiar II wojny światowej i prób nazywania przymusowego wysiedlenia ludności niemieckiej czystką etniczną, zbrodnią ludobójstwa czy prób zrównywania ich z Zagładą Żydów (co Eva i Hans-Henning Hahn’owie nazywają „holokaustyzacją wypędzenia”).
Niestety temu fragmentowi dziejów stosunków polsko-niemieckich nadaje się zasadniczo regionalny wymiar, przez co jest on bardzo słabo zakorzeniony w zbiorowej pamięci historycznej Polaków. Pomijany jest też fakt, iż to właśnie Wielkopolanie doświadczyli jako pierwsi bezpośredniego terroru niemieckiego agresora i jako pierwsi przeznaczeni zostali do wykorzenienia i unicestwienia. Z tego względu uznałam za ważne przypomnienie tych wydarzeń odzwierciedlonych w relacjach i wspomnieniach świadków czasu, które w szczególny sposób oddają ich dramatyzm i tragizm. Umieściłam je w kontekście wspomnianych wyżej planów „oczyszczenia z elementu polskiego” ziem włączonych do Rzeszy oraz ich praktycznej realizacji. Przedstawiłam je dość szczegółowo, choć w skondensowanej formie, aby wykazać, jak głęboko przekonani byli Niemcy do idei „niemieckiej przestrzeni życiowej” i z jakim przekonaniem, i zaangażowaniem starali się ją urzeczywistnić.