Służba zdrowia w Kielcach w latach 1918-1939. Wybrane zagadnienia

Streszczenie Summary
W okresie międzywojennym służba zdrowia w Polsce była wielosektorowa. Państwowa pełniła funkcje ustawodawcze, kontrolne, a także organizowała na terenie całego kraju walkę z chorobami zakaźnymi i prowadziła placówki lecznicze (głównie specjalistyczne). Jednak to głównie na samorządach terytorialnych spoczywał obowiązek wykonywania zadań związanych z lecznictwem. Oczywiście w tej dziedzinie korzystały one ze wsparcia finansowego państwa. Kwestiami zdrowotnymi zajmowały się także instytucje ubezpieczeń społecznych, różne organizacje, związki religijne i osoby prywatne. Chorym kielczanom pomocy medycznej w dwudziestoleciu międzywojennym udzielano przede wszystkim w szpitalu św. Aleksandra, Szpitalu Żydowskim, Szpitalu Dziecięcym i w ambulatorium miejskim, gdzie mieściła się stacja dezynfekcyjna. W tych placówkach leczono takie choroby zakaźne jak: tyfus, czerwonka, płonica, błonica, odra, gruźlica, jaglica i świerzb. Pod koniec lat 20. w Kielcach rozpoczęto organizację trzech przychodni: przeciwgruźliczej, przeciwjagliczej i przeciwwenerycznej. Kielecka służba zdrowia borykała się przede wszystkim z niewystarczającą liczbą kadry medycznej i problemami finansowymi, choć należy podkreślić, że nie każde miasto w latach 1918-1939 mogło pochwalić się posiadaniem specjalistycznych przychodni oraz Szpitala Dziecięcego. In the interwar period in Poland Health Service was multisector. Nacional performed legislative, control function, organized in whole country fight against infectious diseases and led medical institutions (mainly specialized). However the main duty of made the tasks related with the health care rested on local self-governments. Of course in this field they used the financial support of country. The health issues was also deal with institutions of the social insurance like organizations, religious compounds and private persons. T0 the ill residens od Kielce in the interwar period medical help was given in st. Aleksander Hospital, Jewish Hospital, Children’s Hospital and in the city dispensary where was disinfection station. In those institutons they were curing such infectious diseases like: typhus, dysentery, the scarlet fever, diphtheria, measles, tuberculosis, trachoma and the scabies. At the end of the 1920s in Kielce started organization of three clinics: against tuberculous, trachomatous and venereal. Health service in Kielce struggled with insufficient number of medical staff and financial problems, although we must underline that not every city in years 1918-1939 had specialized clinics and Children’s Hospital.
Hasła indeksowe Key Words
 służba zdrowia, Kielce, 1918-1939  health service, Kielce, 1918-1939

Charakteryzując wątki dotyczące służby zdrowia w okresie międzywojennym należy rozpocząć rozważania od przedstawienia procesu kształtowania się państwowej administracji centralnej w omawianym zakresie, który został rozpoczęty jeszcze zarówno przez władzę niemiecką, jak i austrowęgierską. Należy także odwołać się do odpowiednich ustaw odnoszących się do wielosektorowości służby zdrowia w latach 1918-1939. 4 kwietnia 1918 roku Rada Regencyjna (podporządkowana władzom państw zaborczych) wydała dekret, na mocy którego z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wydzielono resort Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy((Dekret Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z 4 kwietnia 1918 r. o utworzeniu Ministerstwa Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy, Dziennik Praw Królestwa Polskiego (dalej Dz. Pr. K. P.), nr 5, poz. 8, art. 1 oraz E. Więckowska, Wpływ zwalczania epidemii na politykę zdrowotną państwa w pierwszych latach II Rzeczypospolitej, w: Studia z Dziejów Kultury Medycznej. Choroba jako zjawisko społeczne i historyczne, pod red. B. Płonki-Syroki, T. 4, Wrocław 2001, s. 255-256.)). 30 października 1918 roku również z inicjatywy Rady Regencyjnej pojawił się kolejny akt prawny, na mocy którego utworzono odrębne Ministerstwo Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Ochrony Pracy((Dekret Rady Regencyjnej z 30 października 1918 r. o utworzeniu Ministerstwa Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej i Ministerstwa Ochrony Pracy, Dz. Pr. K. P., nr 14, poz. 31, art. 1.)). Józef Piłsudski, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa 13 grudnia 1918 roku wydał dekret powołujący Ministerstwo Zdrowia Publicznego((E. Więckowska, Zwalczanie ostrych chorób zakaźnych w pierwszym roku istnienia Polski niepodległej 1918-1919, „Przegląd Epidemiologiczny” 1999, nr 1-2, s. 211.)). Następnie Sejm Ustawodawczy uchwalił jedne z najważniejszych aktów prawnych – dokument z dnia 19 lipca 1919 roku o przymusowym szczepieniu ochronnym przeciwko ospie((Szczepienia przeciwko ospie w myśl ustawy były przymusowe, powszechne i bezpłatne. Każde dziecko musiało zostać zaszczepione przed upływem pierwszego i w siódmym roku życia. Bez okazania odpowiedniego zaświadczenia potwierdzającego dokonanie zastrzyku, rodzice mieli problemy z zapisaniem pociech do szkół czy innych placówek wychowawczo-oświatowych. Ustawa z dnia 19 lipca 1919 r. o przymusowym szczepieniu ochronnem przeciwko ospie, Dziennik Praw Państwa Polskiego (dalej Dz. Pr. P. P.), nr 63, poz. 372, art. 2-3, 5.)) i Zasadniczą Ustawę Sanitarną, którą znowelizowano w listopadzie 1923 roku. To na jej podstawie Ministerstwu Zdrowia Publicznego podlegały wszystkie ogólne sprawy związane ze służbą zdrowia: lecznictwo, szpitalnictwo, zwalczanie chorób infekcyjnych, kwestie dotyczące kadr medycznych, nadzór nad samorządami zawodowymi, współpraca z różnymi organizacjami (np. z Czerwonym Krzyżem), walka z alkoholizmem i nierządem, opieka nad dziećmi i macierzyństwem oraz higiena zawodowa, mieszkań i więzień(( Zasadnicza Ustawa sanitarna z dnia 19 lipca 1919 r., Dz. Pr. P. P., nr 63, poz. 371, art. 2.)). Ze względów oszczędnościowych pod koniec 1923 roku zlikwidowano Ministerstwo Zdrowia Publicznego, a jego zadania przejęły dwa resorty: Spraw Wewnętrznych oraz Pracy i Opieki Społecznej((Ustawa z dnia 28 listopada 1923 r. w przedmiocie zniesienia Ministerstwa Zdrowia Publicznego, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej Dz. U.), nr 131, poz. 1060, art. 1.)). Na szczeblu województwa istniały Wydziały Zdrowia Publicznego, z których część w latach 1923-1924 połączono z Wydziałami Pracy i Opieki Społecznej((A. Felchner, Zdrowie i zdrowotność piotrkowian, Wrocław 2006, s. 198-199.)). Z kolei na szczeblu powiatu wprowadzono stanowisko lekarza powiatowego((Lekarz powiatowy zajmował się nadzorowaniem wszelkich spraw dotyczących zdrowia publicznego na danym terenie. Był ponadto lekarzem sądowym i członkiem różnych komisji kwalifikacyjnych, poborowych, czy emerytalnych. Współpracował z odpowiednim samorządem, kontrolował placówki służby zdrowia i był doradcą lokalnych władz. Tamże oraz zob. Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej APK), Starostwo Powiatowe Kieleckie I (dalej SPK I), sygn. 3308, k.9-10, 23-24; sygn. 3292 k. 17; sygn. 3236, k. 9.)). W latach 30. XX wieku przeprowadzono kolejne zmiany w państwowej administracji centralnej. Na podstawie Rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 21 czerwca 1932 roku, wszelkie kwestie dotyczące służby zdrowia włączono do Departamentu Służby Zdrowia w ówczesnym Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. W gestii ministra spraw wewnętrznych pozostały tylko zadania sanitarne, co utrzymało się do wybuchu II wojny światowej. Należy także dodać, że w 1939 roku kwestiami zdrowotnymi nie zajmowały się tylko dwa resorty, czyli Ministerstwo Opieki Społecznej i Spraw Wewnętrznych. Służba zdrowia armii podlegała Ministerstwu Spraw Wojskowych, sprawy higieny szkolnej podlegały Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, higiena środków komunikacji – Ministerstwu Komunikacji, a higiena więzień – Ministerstwu Sprawiedliwości. W latach 30. nadal wydawano ustawy o zapobieganiu chorobom zakaźnym, jak chociażby dokument z dnia 21 lutego 1935 roku, który ujednolicił polskie prawo sanitarne i objął swym zasięgiem całe terytorium II RP. Jednocześnie ustawa ta odwołała obowiązujące dotychczas akty uchwalone w czasach zaborów((E. Więckowska, Wpływ zwalczania epidemii …, s. 242-243. )).

W okresie międzywojennym służba zdrowia w Polsce była wielosektorowa. Państwowa opieka zdrowotna pełniła funkcje ustawodawcze, kontrolne, a także organizowała na terenie całego kraju walkę z chorobami zakaźnymi i prowadziła placówki lecznicze (głównie specjalistyczne). Choć należy podkreślić, że to głównie na samorządach terytorialnych spoczywał obowiązek wykonywania zadań związanych z lecznictwem. Oczywiście w tej dziedzinie korzystały one ze wsparcia finansowego państwa. Kwestiami zdrowotnymi zajmowały się także instytucje ubezpieczeń społecznych, różne organizacje (np. Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża), związki religijne i osoby prywatne (głównie lekarze, którzy zakładali prywatne placówki, a nawet małe szpitaliki)((A. Felchner, dz. cyt., s. 199 oraz zob. Z. Abramek, Powstanie i działalność Polskiego Czerwonego Krzyża (1912-1951), Warszawa 2001, s. 111; T. Marcinkowski, Medycyna społeczna XIX i XX wieku, w: Historia medycyny, pod red. T. Brzezińskiego, Warszawa 1988, s. 477 oraz S. Uhma, R. Bliźniewski, Polski Czerwony Krzyż 1919-1959, Warszawa 1959, s. 23.)).

W myśl rozporządzenia z 1928 roku zakłady służby zdrowia podzielono na szpitale oraz przychodnie, ogólne i specjalistyczne. Rozróżniano także zakłady państwowe, samorządowe i pozostałe, nastawione na świadczenie usług w dziedzinie służby zdrowia i prywatne lecznice, które udzielały pomocy, ale były także źródłem utrzymania. Działały ponadto placówki medyczne niektórych resortów oraz kliniki uniwersytetów((Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 roku o zakładach leczniczych, Dz. U., nr 38, poz. 382, rozdz. 1.)).

Szpitale publiczne musiały spełniać odpowiednie standardy i przepisy sanitarno- higieniczne. Zakłady te przyjmowały na leczenie lub obserwację każdą osobę, która się do nich zgłosiła lub została skierowana przez urzędy lub instytucje publiczne bez względu na przynależność państwową lub gminną, wyznanie, stan majątkowy i zawód. Miały jednak prawo do przyjmowania w pierwszej kolejności chorych z pewnego, oznaczonego obszaru. Ponadto świadczenia szpitalne były odpłatne. Stąd pod względem pomieszczeń i żywienia placówki publiczne dzieliły się na klasy. Od statusu majątkowego pacjenta zależało do jakiej klasy został przypisany. Obowiązek zakładania i utrzymywania szpitali ogólnych należał do powiatowych związków komunalnych i miast wydzielonych z powiatu, zaś szpitali specjalnych do wojewódzkich związków komunalnych. Celem wykonania tych zadań istniała możliwość tworzenia struktur międzykomunalnych. Posady w szpitalach publicznych nadawano tylko obywatelom polskim, a dyrektorów, ich zastępców i ordynatorów placówek wyłaniano w drodze konkursów((Tamże, rozdz. 2. Należy zaznaczyć, że 22 marca 1928 r. uchwalono także rozporządzenie o zwalczaniu jaglicy. Na mocy tego dokumentu każdy przypadek zachorowania podlegał zgłoszeniu do władz powiatowych. Za leczenie odpowiadali lekarze oraz kierownicy szpitali, lecznic oraz przychodni. W stosunku do osób, które uporczywie zaniedbywały leczenie, powiatowa władza administracyjna mogła zarządzić przymusową izolację. Leczenie w przychodniach przeciwjagliczych było bezpłatne. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o zwalczaniu jaglicy, Dz. U., nr 36, poz. 333, art. 1-2,5, 14; zob. M. Zachert, Jaglica. Popularne wiadomości o przyczynach, skutkach i zapobieganiu tej chorobie, Warszawa 1930, s. 11,14. )).