Łódzkie obozy przesiedleńcze w latach okupacji niemieckiej – część 1

Pierwsza seria przesiedleń polskiej ludności z Kraju Warty zakończyła się w dniu 17 grudnia 1939 r. Po tym dniu zreorganizowany został cały aparat wysiedleńczy, który wznowił wysiedlenia Polaków w lutym 1940 r. Od lutego do października 1940 r. z Kraju Warty wysiedlono łącznie ok. 173 tysięcy osób((M. Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej w Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941, Poznań 2003, s. 51.)). Największe nasilenie wysiedleń z Warthegau przypadało na 1940 r., akcją wysiedleńczą objęto wtedy wszystkie powiaty Kraju Warty.
Od 1940 r. wysiedlonych z Wielkopolski i Pomorza umieszczano w obozach przesiedleńczych w Łodzi. Były to obozy: przy ul. Łąkowej 4, Leszno 41/43, Kopernika 53/55, Hutora 32 oraz obóz w Konstantynowie Łódzkim przy ul. Łódzkiej 27. Stanowiły one tzw. „łódzki kombinat obozowy”(( S. Abramowicz, Niemiecki obóz przesiedleńczy w Konstantynowie Łódzkim (1940-1943), [w:] Ludność cywilna w łódzkich obozach przesiedleńczych, red. J. Żelazko, Łódź 2010, s. 95. )).
Łódź stała się centrum organizacyjnym oraz koordynującym wysiedlenia z Wielkopolski i Pomorza, a także wzorcem organizacyjnym dla urzędów wysiedleńczych i podlegających im obozów przesiedleńczych w całej okupowanej przez Trzecią Rzeszę Europie. Według szacunkowych danych łódzkie obozy przesiedleńcze mogły pomieścić jednorazowo ok. 15 tysięcy osób((M. Wardzyńska, Obozy hitlerowskie i ich rola w polityce III Rzeszy, [w:] Obozy hitlerowskie w Łodzi, red. A. Głowacki, S. Adamowicz, Łódź 1998, s. 19. )). Szacuje się, że w latach okupacji hitlerowskiej przez obozy wysiedleńcze w Łodzi przeszło ponad 250 tysięcy osób, a 4 tysiące osób w nich zmarły((A. Ossowski, Obozy przesiedleńcze w Łodzi przy ul. Łąkowej, Kopernika, 28 Pułku Strzelców Kaniowskich i Żeligowskiego, [w:] Ludność cywilna w łódzkich…, s. 72. )).
Łącznie na ziemiach polskich zorganizowano 136 obozów przesiedleńczych((Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny, red. Cz. Pilichowski, Warszawa 1979, s. 37. )). Funkcjonowały one pod nazwami: obóz (Lager), obóz przejściowy (Ubergangslager, Durchgangslager), obóz dla internowanych (Internierungslager), obóz wysiedleńczy (Umsiedlungslager) oraz obóz zbiorczy (Sammellager)(( M. Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej…, s. 95. )). Obozy przejściowe miały na celu odseparowanie grup ludności, które w pierwszej kolejności miały zostać wysiedlone (przede wszystkim było to ziemiaństwo oraz inteligencja) oraz usprawnienie transportów do Generalnego Gubernatorstwa(( J. Marczewski, Hitlerowska polityka wysiedleńcza i jej realizacja w tzw. okręgu Warty, w: „Przegląd Zachodni” 1969, nr 2, s. 284.)). Jesienią 1939 r. terenie Wielkopolski utworzono kilka dużych obozów przesiedleńczych. Pierwszy z nich powstał 26 października 1939 r. w Cerekwicy w powiecie jarocińskim((M. Rutowska, Obóz przesiedleńczy w Cerekwicy (październik-grudzień 1939 r.). Wysiedlenia ludności polskiej z Wielkopolski do Generalnego Gubernatorstwa w latach II wojny światowej, w: „Zapiski Jarocińskie” 2005, nr 1, s. 28-52.)). Większość z obozów została zlikwidowana pod koniec 1939 r.((Mniejsze obozy przesiedleńcze powstawały w celu przeprowadzenia określonej akcji wysiedleńczej, bądź kilku takich akcji. Ich likwidacja była związana z powstaniem w Łodzi filii Centrali Przesiedleńczej (Umwandererzentrallstelle Posen, Dienstelle Litzmannstadt), która stopniowo przejmowała kierownictwo i organizację wysiedleń. M. Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej…, s. 99.)).
Łódzkie obozy przesiedleńcze zostały utworzone w październiku 1939 r.(( J. Marczewski, Hitlerowska polityka wysiedleńcza…, s. 284.)) Bliskość granicy z Generalnym Gubernatorstwem oraz dogodne połączenie kolejowe z Generalną Gubernią zadecydowały o umieszczaniu wysiedlonych z Kraju Warty w obozach ulokowanych w centrum Łodzi. Mieściły się one w fabryce tkanin wzorzystych Borucha Anszela Gliksmana przy ul. Łąkowej 4 (Wiesenstrasse), w fabryce waty przy ul. Leszno 41/43 (Luisenstrasse, obecnie ul. Żeligowskiego), w domu noclegowym dla mężczyzn przy ul. Kopernika 53/55 (Gosslerstrasse) należącym do Zgromadzenia Braci Albertynów oraz w noclegowni dla kobiet założonej przez Zgromadzenie Sióstr Albertynek przy ul. Hutora 32 (obecnie ul. 28 Pułku Strzelców Kaniowskich). Ponadto uruchomiono obóz w Konstantynowie Łódzkim, mieszczący się przy ul. Łódzkiej 27 (General Litzmannstrasse)((A. Ossowski, Obozy hitlerowskie w Łodzi…, s. 70. )).
Obozy przesiedleńcze pozostawały w dyspozycji policji i służby bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, Sicherheitsdienst). Nadzór nad nimi sprawowały specjalne urzędy wysiedleńcze z siedzibami w Poznaniu (pod kierownictwem SS-Sturmbannführera Alfreda Rappa i jego następcy SS-Sturmbannführera Rolfa-Heinza Höppnera) i od 1941 r. – w Łodzi – w związku z usamodzielnieniem się łódzkiej filii Centrali Przesiedleńczej (Umwandererzentrallstellen Posen, Dienstelle Litzmannstadt) pod kierownictwem SS-Obersturmbannführera Hermanna Krumeya((Hermann Alois Krumey – z pochodzenia Niemiec sudecki. W latach 1925-1927 służył w armii czechosłowackiej. Członek organizacji niemieckich w Czechosłowacji, m. in. Deutsch-Völkischer Turmverband. Jeden z organizatorów Freiwillige Schutzdienst – bojówek hitlerowskich w Czechosłowacji, a następnie ich przywódca terenowy. W styczniu 1935 r. wstąpił do Sudetendeutsche Partei. Wykonywał funkcje szpiegowskie na rzecz Abwehry i wywiadu SS. Awansowany przez Himmlera na stanowisko SS-Obersturmbannführera, został dowódcą 98 SS-Standarte. 13 listopada 1939 r. został skierowany do Kraju Warty do sztabu wyższego dowódcy SS i policji w Poznaniu. Był jednym z urzędników w Specjalnym Sztabie do Spraw Wysiedlania Polaków i Żydów, gdzie zajmował się nadzorem transportu kolejowego. W 1940 r. objął kierownictwo oddziału Centrali Przesiedleńczej w Łodzi oraz został mianowany zastępcą szefa Centrali Przesiedleńczej (UWZ) w Poznaniu – Höppnera. W 1941 r. oddział UWZ w Łodzi usamodzielnił się od Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu. W 1941 r. Krumey został oddelegowany czasowo do Jugosławii. Od listopada 1942 r. przez filię UWZ w Zamościu sprawował faktyczne kierownictwo nad przeprowadzaniem wysiedleń na Zamojszczyźnie, m. in. organizował transporty wysiedlonych do Auschwitz. W marcu 1944 r. został przeniesiony na Węgry, gdzie wszedł w skład Sonderkommando Eichmanna. Jako zastępca Eichmanna organizował m. in. transporty Żydów do Auschwitz. W 1945 r. został aresztowany przez aliantów we Włoszech, jednak nie postawiono mu zarzutów. Po wojnie osiadł w RFN. Członek Związku Wypędzonych. Na podstawie zeznań złożonych przez Eichmanna w Izraelu w trakcie jego procesu prokuratura w RFN zdecydowała się aresztować Krumeya, co nastąpiło 24 maja 1960 r. 27 maja 1961 r. w sądzie we Frankfurcie nad Menem Krumey złożył zeznania jako świadek w procesie Eichmanna, które zostały przesłane do Izraela. W 1965 r. został skazany za współudział w wymordowaniu Żydów węgierskich na 5 lat ciężkich robót. W latach 1968-1969 miał miejsce powtórny proces Krumeya, w którym w 1969 r. został skazany na dożywocie. Akt oskarżenia nie zawierał zarzutów związanych z działalnością oskarżonego w Polsce. Z powodu ciężkiej choroby został zwolniony z więzienia na krótko przed śmiercią. A. Ossowski, Obozy hitlerowskie w Łodzi…, s. 74-75; Przesiedlenia ludności przez Trzecią Rzeszę i jej sojuszników podczas II wojny światowej: międzynarodowe kolokwium Zamość 17-20 X 1972, red. Z. Mańkowski, Lublin 1974, s. 224-225.)). Krumey pozostawał w stałym kontakcie z Głównym Urzędem Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), z którego otrzymywał polecenia dotyczące wysiedleń. Był jednym z najważniejszych współpracowników Adolfa Eichmanna, a Heydrich uważał go za wybitnego specjalistę w dziedzinie wysiedleń. Kierowana przez niego Centrala Przesiedleńcza stała się wzorem, który miał zostać przeniesiony na inne tereny okupowane.