| Streszczenie | Summary |
| Celem opracowania było zanalizowanie przyczyn niepowodzenia realizacji koncepcji „Międzymorza” Józefa Piłsudskiego w odniesieniu do Litwy. Przedstawiono zarówno główne kierunki myśli litewskiego odrodzenia narodowego w okresie od 1863 do 1914, które miały decydujący wpływ na późniejsze relacje polsko-litewskie, jak również na polską myśl polityczną rozwijającą się na ziemiach Wileńszczyzny będących w osi zainteresowań Litwinów i Polaków. Ukazano także genezę i przebieg wydarzeń, które doprowadziły do ostatecznego upadku, nie tylko idei federalizmu, ale i do załamania się stosunków polsko-litewskich; mianowicie: zajęcie Wilna przez Józefa Piłsudskiego w 1919 i wydanie „Odezwy do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”, nieudany zamach stanu w Kownie, przejęcie Wilna przez Litwinów z rąk bolszewików, czy „bunt” Żeligowskiego i powstanie Litwy Środkowej. | The goal of the study was to analyse causes of Jozef Pilsudski’s „Miedzymorze” („Intermarium”) conception failure in respect of Lithuania. The paper depicts both, main directions of Lithuanian national awakening movement from 1863 to 1914, that had the decisive influence on further polish-lithuanian relations and on polish political thought developing in the Vilnius region being the pivotal interest for Lithuanians and Poles. There were shown also the genesis and events that lead to the final fall, not only a federalism idea, but also to the collapse of polish-lithuanian foreign relations; namely: seizing Vilnius by Józef Piłsudski in 1919 and releasing the “Proclamation to the inhabitants of the former Grand Duchy of Lithuania”, unsuccessful coup d’état in Kaunas, taking over Vilnius by Lithuanians from the Bolsheviks or Żeligowski’s „rebellion” and creation of the Republic of Central Lithuania. |
| Hasła indeksowe | Key Words |
| federalizm, koncepcja „Międzymorza” Józef Piłsudski, Litwa, „bunt” Żeligowskiego | federalism, „Intermarium” conception, Jozef Pilsudski, Lithuania, Żeligowski’s „rebellion” |
Rozbieżność interesów – niepodległe Polska i Litwa
W momencie wybuchu I wojny światowej Litwini stanęli na gruncie lojalizmu rosyjskiego ((L. Wasilewski, Litwa i Białoruś…, s. 146.)). W 1915 roku rejon Litwy i Wileńszczyzny znalazł się pod niemiecką okupacją sprzyjającą Litwinom ze względu na niemieckie interesy polityczne. Leon Wasilewski mówi wręcz o próbie antagonizowania Litwinów i Polaków ((Tamże, s. 154.)). We wrześniu 1917 została w Wilnie zwołana konferencja działaczy litewskich, którzy powołali do życia Państwową Radę Litewską (Tarybę) z Antanasem Smetoną na czele. Była ona podporządkowana Niemcom, opowiadała za silnym związkiem z Niemcami, ze względu na interesy polityczne ((J. Ochmański, Historia Litwy…, s. 269.)), a wyrazem tego było mianowanie księcia Wilhelma Uracha z Wirtembergii (katolika) na króla Mendoga II po ogłoszeniu niepodległości Litwy 16 lutego 1918 roku. Co ciekawe, jednym z sygnatariuszy tego dokumentu był Stanisław Narutowicz, brat Gabriela. Taryba miała też jednak swoje cele narodowe, nie zamierzała do końca podporządkowywać Niemcom (chociażby wybór Uracha był sprzeciwem wobec kandydatury króla pruskiego ((P. Łossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna…, s. 86.)) ). Stolica państwa litewskiego miała być ustanowiona w Wilnie i zapisano to w konstytucji. Wkrótce potem Litwa stała się republiką, a jej pierwszym premierem został Augustinas Voldemaras, natomiast prezydentem szef Taryby – Smetona ((J. Ochmański, Historia Litwy…, s. 272.)). Główne życie polityczne w kraju było zdominowane przez partie chadeckie, charakteryzujące się, wedle Wasilewskiego, nienawiścią do wszystkiego co polskie ((L. Wasilewski, Litwa i Białoruś…, s. 205.)). W rzeczywistości władze litewskie obrały silnie nacjonalistyczny kurs, a ich program polityczny przypominał łudząco program polskich endeków. Także i relacje Piłsudski-Voldemaras można porównać do relacji Naczelnika Państwa z Dmowskim ((R. Kostro, Wilno – konflikt i pojednanie [w:] Nowa Europa Wschodnia, nr 3-4/12, Wrocław 2012, s. 95.)). Litwini nie chcieli nawiązywać do unii polsko-litewskiej, jak to robili Polacy, był to dla nich temat drażliwy ((P. Łossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna…, s. 80.)).
Roszczenia terytorialne Litwy, ustalone już w 1905, sięgały daleko na wschód i na południe, obejmując, między innymi, takie miasta jak Suwałki, Grodno, Oszmiana czy Lida, w których praktycznie nie było ludności litewskiej ((Przedwojenną mapę z zaznaczonymi roszczeniami można dziś oglądać w muzeum etnograficznym w Rumszyszkach pod Kownem.)). Ważnym elementem tych roszczeń była dzisiejsza stolica Litwy. Smetona uzasadniał potrzebę odzyskania Wilna względami kulturowymi – Polacy mieli już swoje centra kulturowe, dla Litwinów pozostało jedynie Wilno ((T. Venclova, Opisać Wilno, Warszawa 2006, s. 142.)).
Państwo litewskie oraz Taryba były traktowane przez rząd polski nie do końca poważnie – nie widziano w nich równego partnera do rozmów. Pokutowało przekonanie, że niechęć narodowców litewskich do Polski wynika wyłącznie z silnych wpływów niemieckich na rząd w Kownie. Na przykład w nocie MSZ RP z 24 czerwca 1919 wyklucza się negocjacje z Litwą, jako że jest to państwo niesuwerenne ((G. Łukomski, Wojna domowa…, s. 15.)). Ze wszystkich polskich partii PPS miała najbardziej pojednawczy stosunek do Taryby, uznawała prawo Litwy i Białorusi do samostanowienia, a w 1918 roku doszło nawet do kilku spotkań przedstawicieli polskich i litewskich ((P. Łossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna…, s. 91.)). Jednak Józef Piłsudski przy okazji przybycia delegacji Litwinów z Polski jasno zadeklarował, że jest za niepodległą Litwą jedynie etnograficzną, zaś Wilno może jej oddać wyłącznie w przypadku sojuszu z Polską ((Tamże, s. 94.)). Niewiele później nowym premierem Litwy został Mykolas Sleževičius. Otwarto wówczas nowe negocjacje w sprawie powołania wspólnego rządu, przedstawiciele miejscowych Polaków chcieli ustanowienia związku państwowego między Polską a Litwą, a miała o tym zadecydować konstytuanta ((P. Okulewicz, Koncepcja międzymorza…, s. 95.)). Jednak rząd litewski szybko się wycofał z Wilna z powodu groźby zajęcia miasta przez wojska bolszewickie i na krótko władzę przejęła tam Polska Samoobrona.