Streszczenie | Summary |
Celem opracowania było zanalizowanie przyczyn niepowodzenia realizacji koncepcji „Międzymorza” Józefa Piłsudskiego w odniesieniu do Litwy. Przedstawiono zarówno główne kierunki myśli litewskiego odrodzenia narodowego w okresie od 1863 do 1914, które miały decydujący wpływ na późniejsze relacje polsko-litewskie, jak również na polską myśl polityczną rozwijającą się na ziemiach Wileńszczyzny będących w osi zainteresowań Litwinów i Polaków. Ukazano także genezę i przebieg wydarzeń, które doprowadziły do ostatecznego upadku, nie tylko idei federalizmu, ale i do załamania się stosunków polsko-litewskich; mianowicie: zajęcie Wilna przez Józefa Piłsudskiego w 1919 i wydanie „Odezwy do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”, nieudany zamach stanu w Kownie, przejęcie Wilna przez Litwinów z rąk bolszewików, czy „bunt” Żeligowskiego i powstanie Litwy Środkowej. | The goal of the study was to analyse causes of Jozef Pilsudski’s „Miedzymorze” („Intermarium”) conception failure in respect of Lithuania. The paper depicts both, main directions of Lithuanian national awakening movement from 1863 to 1914, that had the decisive influence on further polish-lithuanian relations and on polish political thought developing in the Vilnius region being the pivotal interest for Lithuanians and Poles. There were shown also the genesis and events that lead to the final fall, not only a federalism idea, but also to the collapse of polish-lithuanian foreign relations; namely: seizing Vilnius by Józef Piłsudski in 1919 and releasing the “Proclamation to the inhabitants of the former Grand Duchy of Lithuania”, unsuccessful coup d’état in Kaunas, taking over Vilnius by Lithuanians from the Bolsheviks or Żeligowski’s „rebellion” and creation of the Republic of Central Lithuania. |
Hasła indeksowe | Key Words |
federalizm, koncepcja „Międzymorza” Józef Piłsudski, Litwa, „bunt” Żeligowskiego | federalism, „Intermarium” conception, Jozef Pilsudski, Lithuania, Żeligowski’s „rebellion” |
Wstęp
Wraz z końcem I wojny światowej na mapę Europy powróciły po długiej nieobecności niezawisłe państwo polskie i państwo litewskie, jednak nie tak jak kiedyś zjednoczone we wspólnym państwie, lecz jako oddzielne byty, z których jeden dążył do rekonstrukcji starego porządku, drugi natomiast wprost przeciwnie. Rządzący ówczesną Polską Józef Piłsudski nie wyobrażał sobie odrodzonej Litwy niebędącej w jakieś formie stowarzyszonej lub sprzymierzonej z II RP, podobnie zresztą jak nowopowstałej Ukrainy czy Białorusi. Dziełem marszałka i jego współpracowników była koncepcja federacji zwanej „Międzymorzem” zakładająca powstanie ponadpaństwowej struktury politycznej obejmującej w przybliżeniu tereny byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jednym z podstawowych zadań tej federacji było stworzenie przeciwwagi dla imperialnych dążeń Rosji, zarówno „białej” jak i „czerwonej”, a z czasem, być może, stworzenie własnej, środkowoeuropejskiej strefy wpływów. Myśl ta stała w opozycji do koncepcji inkorporacyjnej, przedstawicielem której był m.in. Roman Dmowski, zakładającej włączenie do RP terenów gdzie ludność polska stanowiła większość oraz odnoszenie się do państw ościennych na wschodzie na takich samych zasadach, jak do pozostałych państw Europy. Warto wspomnieć, że istniała również litewska odmiana inkorporacjonizmu na Litwie, która dominowała w tamtejszej myśli politycznej w pierwszych latach niepodległości. Między innymi dlatego plany federalistyczne Piłsudskiego, które zamierzał on zrealizować w okresie tworzenia się państw polskiego i litewskiego, nie mogły zostać zrealizowane.
W niniejszym opracowaniu pragniemy przedstawić zarówno myśl polityczną przedstawicieli polskich, wileńskich (środowisko „krajowców”), a także, a może przede wszystkim, litewskich, gdyż jest to temat wciąż niezbyt popularny w polskiej historiografii, a zwłaszcza w polskiej pamięci historycznej. Poprzez objaśnienie stanowiska litewskiego można lepiej zrozumieć przyczyny porażki koncepcji federacji Józefa Piłsudskiego w odniesieniu do Republiki Litewskiej, a co za tym idzie, można odpowiedzieć na pytanie, dlaczego idea „Międzymorza” w przypadku tego kraju nie miała szans wejść w życie w takim kształcie, w jakim była proponowana.
W historiografii polskiej temat stosunków polsko-litewskich w latach II RP jest dość dobrze opracowany i zbadany. Do najważniejszych autorów, których prace zostały wykorzystane dla przygotowania tej pracy zaliczyć należy Piotra Łossowskiego ((P. Łossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985.)), Piotra Okulewicza ((P. Okulewicz, „Koncepcja międzymorza” w myśli i praktyce politycznej Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926, Poznań 2001.)) oraz Jerzego Ochmańskiego ((J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław 1990.)). Wśród źródeł o charakterze pamiętników, nieocenionym dziełem jest Litwa i Białoruś. Zarys historyczno-polityczny stosunków narodowościowych autorstwa Leona Wasilewskiego, wieloletniego współpracownika Józefa Piłsudskiego, współautora koncepcji federacyjnej, pierwszego ministra spraw zagranicznych II RP.
Tytułem wstępu należy także zwrócić uwagę na pewien szczegół dotyczący pojęcia „Litwy” na przestrzeni lat. Podczas gdy dziś myślimy o Litwie jako o II Republice Litewskiej, 90 lat temu określenie to odnosiło się do całości historycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego, obejmującego zarówno ziemie z dominującym językiem litewskim, jak i starobiałoruskim (a potem polskim i białoruskim). Na początku XX wieku zaczęto odróżniać te „strefy”, zaczęto też mówić o ich konkretnej przynależności państwowej, jednak dalej były one postrzegane jako części pewnej całości. Dlatego też Piłsudski i Wasilewski wyraźnie rozróżniali pojęcia „Litwy etnograficznej” i „Litwy historycznej” ((W niniejszym opracowaniu, zgodnie ze współczesnymi zasadami gramatycznymi, przyjęto litewską pisownię nazwisk polityków i działaczy litewskich. Warto jednakże wspomnieć, że w okresie II RP i wcześniejszym na równi z nią funkcjonowała także polska odmiana tychże nazwisk, jak np. Jan Basanowicz czy Michał Sleżewicz w odniesieniu do Jonasa Basanavičiusa i Mykolasa Sleževičiusa i była ona bez zastrzeżeń przyjmowana w prasie czy publikacjach książkowych. Warto też wspomnieć o identyfikacji historycznej współczesnych Białorusinów względem Wielkiego Księstwa Litewskiego, rozróżniających pojęcia „Litoŭcy (Літоўцы)” i „Lićviny (Ліцьвіны)”, z których pierwsze oznacza mieszkańca terenów Litwy etnograficznej, drugiego historycznej, z którym identyfikuje się część współczesnych Białorusinów.)).