Rozpoznanie wpływów zachodnioeuropejskich w staropolskim piśmiennictwie geograficznym XVIII w.

Staropolskie piśmiennictwo geograficzne w XVIII w. było kulturowym konglomeratem, na który składało się wiele rozmaitych wpływów. Począwszy od rodzimych schematów narracyjnych, poprzez regulacje wynikające z przeznaczenia kompilacji i podręczników do geografii(( Mowa przede wszystkim o szkolnych podręcznikach do geografii, które wykorzystywano szeroko od poł. XVIII w. )) aż po kanon językowo-retoryczny – funkcjonujący w obrębie wpływów jezuickich((K. Puchowski, Edukacja historyczno-geograficzna w kolegiach pijarskich i jezuickich w I Rzeczypospolitej. Próba porównania, [w:] Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX w., pod red. I. Stasiewicz-Jasiukowej, Warszawa-Kraków 1993, s. 477-488; tenże, Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej 1565-1773, Gdańsk 1999, passim; tenże, Europejski rodowód kolegiów szlacheckich w Rzeczyspospolitej. Rekonesans, [w:] Staropolski ogląd świata – problem inności, pod red. F. Wolańskiego, Wrocław 2007, s. 183.)) – ostateczna forma większości kompilacji geograficznych była pochodną wielu różnych nurtów intelektualnych. Stanowiąc jednak nieodłączny element staropolskiej kultury retorycznej, większość kompendiów mieszczących się w nurcie piśmiennictwa geograficznego była nieustannie powielana, przedrukowywana bądź przepisywana(( Por. K. Maliszewski, Komunikacja w epoce staropolskiej, Toruń 2001. )). Taki stan rzeczy rodzi pytanie, czy ta stabilność narracji i tendencja do wielokrotnego powtarzania tych samych tekstów sprawiała, że staropolskie piśmiennictwo geograficzne oraz geograficzno-historyczne było otwarte na wpływy zagraniczne? Czy zdarzało się polskim autorom przepisywać również od twórców kompilacji pochodzących z innych państw XVIII-wiecznej Europy? Wydaje się być bowiem jasnym, że kultura staropolska nie funkcjonowała w izolacji na wczesnonowożytnym kontynencie. Skoro zatem wiele prądów intelektualnych z Europy Zachodniej przenikało do ówczesnej Rzeczypospolitej, dość logicznym wydaje się stwierdzenie, że również i piśmiennictwo geograficzne było beneficjentem tego procesu. Poniższe rozważania mają na celu rozpoznanie głównych źródeł zagranicznych inspiracji dla polskich twórców dzieł geograficznych i próbę uporządkowania tych koneksji.
Inspiracje zachodnim piśmiennictwem geograficznym były warunkowane kulturowymi związkami między autorami polskimi i europejskimi. Wciąż niezbadany wpływ na treści zawarte w podręcznikach, kompendiach i kompilacjach miały m.in. podróże elit Rzeczyspospolitej na Zachód((Por. B. Rok, Europejskie podróże duchowieństwa małopolskiego XVIII wieku [w:] Kościół katolicki w Małopolsce, Kielce 2001, s. 462.)). Jakkolwiek sam fakt związków intelektualnych między poszczególnymi Polakami a Europą Zachodnią był wielokrotnie podkreślany((Zob. m.in. M. Bratuń, „Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”: Zagraniczne studia i podróże edukacyjne Michała Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1762-1768, Opole 2002. )) – analizowano również łączące się z nimi zjawisko podróży edukacyjnych((Ogólne prace m.in. Itinera clericorum — kulturotwórcze i religijne aspekty podróży duchownych, pod red. D. Quirini-Popławskiej i Ł. Burkiewicza, Kraków 2014; M. Chachaj, Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII w., Lublin 1995; B. Rok, Badania nad problematyką podróżowania w czasach wczesnonowożytnych, [w:] Częstochowskie Teki Historyczne, t. I, pod red. M. Trąbskiego, N. Morawca, N. W. Szweda, Częstochowa 2010, s. 67-78.)) – tak bezpośrednie związki treści zawartych w geograficznym piśmiennictwie zachodnioeuropejskim z polskimi nie były jeszcze przedmiotem analizy historyków ani literaturoznawców(( Problem był jednak poruszany, np. D. Rott, Staropolskie chorografie, Katowice 1995.)). Wynika to oczywiście z ogromnych trudności stojących przed badaczem takich koneksji. Całościowe prześledzenie treści, które powielały się w ramach wyłącznie polskiego dyskursu geograficznego w XVIII w. jest niemal niemożliwe, biorąc pod uwagę mnogość analizowanych tekstów((Piśmiennictwo geograficzne w epoce staropolskiej obfitowało w przepisane kompendia i powtarzające się kompilacje, jednak ilość autorskich opracowań i tak jest ogromna. Por. J. Lewicki, Geografia za czasów Komisyi Edukacyi Narodowej, pierwszego w Europie ministerium oświaty, Lwów-Warszawa 1910; Katalog rękopisów geograficznych Biblioteki Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich we Wrocławiu, oprac. B. Olszewicz i Z. Rzepa, Warszawa-Wrocław 1965; Katalog rękopisów geograficznych w zbiorach Poznania i Kórnika, oprac. Z. Rzepa, U. Puckalanka, Warszawa-Wrocław 1972; Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, Piśmiennictwo staropolskie, Oświecenie, t. 1-6, pod red. R. Pollak i E. Aleksandrowskiej, Warszawa 1963-1972. )), wiele innych typów źródeł, które mogły stanowić inspirację dla kompendystów oraz częsty brak możliwości identyfikacji pierwotnego źródła tekstu((Należy również dodać, że często silva rerum oraz inne materiały można zaliczyć do nurtu piśmiennictwa geograficznego. Wspominano już o tym kilkakrotnie; zob. M. Mikusek, Źródła do badań nad obrazem Francji w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej – podstawowe problemy metodyczne w pracy nad materiałami geograficznymi, [w:] Kwartalnik Pedagogiczny, s. 61-75; S. Roszak, Między sylwą a encyklopedią. „Skarbiec rozmaitych sciencyi” nieznanego Litwina z 1759 roku [w:] Staropolskie kompendia wiedzy, pod red. I. Dackiej-Górzyńskiej i J. Partyki, s. 173-183. )). Nie dziwi zatem problem z podejmowaniem takich badań w skali europejskiej, choć podejmowano oczywiście próby analizy wpływów zachodnioeuropejskich na kulturę staropolską i szeroko pojęte piśmiennictwo tej epoki((Zob. M. Cieński, Literatura polskiego oświecenia wobec tradycji i Europy. Studia., Kraków 2013; D. Dolański, Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich: nurt sarmacko-teologiczny, Zielona Góra 2002; tenże, Trzy Cesarstwa: wiedza i wyobrażenia o Niemczech, Turcji i Rosji w Polsce XVIII wieku, Zielona Góra 2013; S. Roszak, Archiwa sarmackiej pamięci. Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg silva rerum w kulturze Rzeczypospolitej XVIII w., Toruń 2004, F. Wolański, Europa jako punkt odniesienia dla postrzegania przestrzeni geograficznej przez szlachtę polską osiemnastego wieku w świetle relacji podróżniczych i geograficznych, Wrocław 2002. )).