Mańczak Józef

Józef Mańczak (1896-1940), kapitan pilot Wojska Polskiego.

Urodził się 10 marca 1896 roku w Poznaniu. Ukończył szkołę ogólną. W 1914 roku został powołany do armii niemieckiej. Początkowo służył w wojskach balonowych. W 1915 roku ukończył szkołę pilotów w Darmstadt. W latach pierwszej wojny światowej latał pierwotnie na froncie rosyjskim, a od 1917 roku na froncie zachodnim. Wedle relacji samego Mańczaka służył on między innymi pod dowództwem najsłynniejszego asa myśliwskiego tego czasu Manfreda von Richthofena. Był kilkukrotnie ranny. Ze względu na otwarte przyznawanie się do polskiej narodowości uniemożliwiono mu awans na oficera.

Po wybuchu rewolucji w Niemczech w listopadzie 1918 roku sierżant pilot Józef Mańczak zdezerterował z armii niemieckiej i związał się z Polską Organizacją Wojskową zaboru pruskiego. Uczestniczył w przygotowaniach i szturmie na niemiecką stację lotniczą w Ławicy (6 stycznia 1919 roku). Po zajęciu lotniska został dowódcą 1. kompanii lotniczej będącej w rzeczywistości szkołą pilotażu (później otrzymała ona nazwę Szkoły Lotniczej). W lutym 1919 roku w uznaniu zasług dla wielkopolskiego lotnictwa awansowano go na pierwszy stopień oficerski. Wiosną 1919 roku wszedł w skład organizowanej przez rtm. pil. Tadeusza Grochowalskiego 3. wielkopolskiej eskadry lotniczej. Po osiągnięciu sprawności bojowej eskadrę na front wielkopolski poprowadził ppłk Marek Krzyczkowski. Jednakże w czerwcu 1919 roku, po skierowaniu oddziału na front polsko-ukraiński Krzyczkowskiego zastąpił ppor. pil. Józef Mańczak. W sierpniu wraz z eskadrą wrócił do Wielkopolski, by w październiku znaleźć się na froncie przeciwbolszewickim. Na czele 3. wielkopolskiej eskadry (przemianowanej wiosną 1920 roku na 14. eskadrę wywiadowczą) Mańczak pozostawał także w decydującym roku wojny polsko-bolszewickiej. Po wojnie o granice służył w 3. Pułku Lotniczym. Był dowódcą 10. eskadry wywiadowczej, przemianowanej później na 32. eskadrę liniową. W drugiej połowie 1926 roku trafił na stanowiska administracyjne. 10 lat później został przeniesiony w stan spoczynku. Prywatnie był właścicielem jednego z poznańskich kin. W sierpniu 1939 roku został zmobilizowany i skierowany na lotnisko Ławica, gdzie wszedł w skład Bazy Lotniczej nr 3. Z tą jednostką przeszedł szlak ewakuacyjny na tereny południowo-wschodniej Polski. 10 września mianowano go dowódcą kompanii lotniskowej nr 2. 17 września w rejonie Tarnopola został wzięty do niewoli przez żołnierzy Armii Czerwonej. Na krótki czas trafił do obozu przejściowego w Szepietowie. Później wysłano go do obozu w Kozielsku. Został zamordowany w Katyniu na wiosnę 1940 roku.

Józef Mańczak to jeden z bardziej znanych polskich pilotów wywodzących się z lotnictwa niemieckiego i jedna z najbardziej zasłużonych postaci autonomicznego lotnictwa wielkopolskiego. W latach wojny o granice był dowódcą eskadry wywiadowczej, ale według władz polskiego lotnictwa był to najwyższy szczebel dowódczy dla Mańczaka. Po 1921 roku nie otrzymał szansy udowodnienia swojej wartości jako dowódca dywizjonu. Po zamachu majowym przeniesiono go na stanowiska administracyjne, które piastował aż przez 10 lat. Nie można wykluczyć, że te decyzje miały związek z nową polityką personalną w Wojsku Polskim. Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej znów upomniało się o niego polska armia. W czasie kampanii 1939 roku trafił do niewoli radzieckiej, a rok później został zamordowany w Katyniu.

Odznaczenia

• Krzyż Walecznych;

• Polowa Odznaka Pilota (nr 33).

Lista jednostek, w których służył Józef Mańczak

• 1. kompania lotnicza Stacji Lotniczej w Ławicy;

• Szkoła Lotnicza w Ławicy;

• 3. wielkopolska eskadra lotnicza (14. eskadra wywiadowcza) – dowódca;

• 3. Pułk Lotniczy – dowódca eskadry, oficer na stanowiskach administracyjnych.

Bibliografia
Józef Mańczak, [w:] Skrzydlata Polska, r. 1990, nr 23 (2011), s. 12.
Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa, pod red. M. Romeyko, Warszawa 1933.
Pawlak Jerzy, Polskie eskadry w latach 1918-1939, Warszawa 1989.
Powstańcy wielkopolscy. Biogramy uczestników powstania wielkopolskiego 1918/1919, pod red. B. Polaka, t. V, Poznań 2008.
Wójcik Waldemar, Piloci z numerowaną „gapą”, [w:] Gapa, r. 2012, nr 3, s. 15-25.
Zarzycki Andrzej, Na podniebnych szlakach. Port lotniczy Poznań-Ławica. Tradycja i współczesność 1913-2001, Poznań-Ławica 2001.

Zdjęcie: Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa, pod red. M. Romeyko, Warszawa 1933, s. 188.

Mariusz Niestrawski