Streszczenie | Summary |
Artykuł opowiada o zakładach zbrojeniowych zlokalizowanych na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Inwestycje w ten dział przemysłu zostały podyktowanego koniecznością unowocześnienia armii polskiej, która do tej pory znacząco odstawała od standardu. Na terenie COP-u przeprowadzono szerokie inwestycje ogólnogospodarcze, aby przystosować obszar do zbudowania zakładów przemysłowych. Wiele z zaplanowanych inwestycji nie rozpoczęto, a mało udało się skończyć w całości w wyznaczonych terminach. Pomimo niedokończenia projektu Centralnego Okręgu Przemysłowego był on wielkim osiągnięciem, które pokazywało, że w Polsce mógł powstać wysokiej jakości przemysł. | Article says about armaments plants located in Central Industrial District. Investments in this part of the industry aimed at modernized polish army, which in this time was backward. In CID made big general economic investments in order to adapt this area to building armaments plants. Many plans didn’t started and only few were finished before deadline. Despite unfinished project of Central Industrial District it was a great achievement, which showed that in Poland could build industry of high quality |
Hasła indeksowe | Key Words |
Centralny Okręg Przemysłowy, COP, II Rzeczpospolita | Central Industrial District, CID, II Republik of Poland |
W połowie lat trzydziestych dwudziestego wieku zacofanie polskiej armii zmusiło dowództwo do działań zmierzających do jej unowocześnienia. Pierwszym krokiem do unowocześnienia armii miała być rozbudowa przemysłu zbrojeniowego. Zakłady przemysłowe postanowiono zgrupować w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Plan rozbudowy opracowany został przez Sztab Główny w 1936 roku. Zakładano sześcioletni okres rozwoju przemysłu zbrojeniowego, jednak wybuch wojny nie pozwolił na dokończenie tego projektu. Centralny Okręg Przemysłowy zajmował trzy rejony gospodarcze: rejon kielecki, rejon lubelski oraz rejon sandomierski. Cały teren obejmował powiaty położone w widłach Wisły i Sanu, a także część powiatów leżących na lewym brzegu Wisły i na prawym Sanu.
Rozdział I – Warunki inwestycyjne na terenie COP-u
Decyzja o budowie zakładów zbrojeniowych w Centralnym Okręgu Przemysłowym zapadła podczas narady u prezydenta Ignacego Mościckiego 01.04.1936 ((Z. Dziemianko, Przemysł zbrojeniowy w COP, Toruń 2004, s. 87.)). Utworzono Fundusz Obrony Narodowej, który umożliwił lepsze finansowanie przemysłu zbrojeniowego ((J. Gołębiowski, Przemysł wojenny w Polsce 1918-1939, Kraków 1990, s. 238.)). Budowa COP-u była częścią planu gospodarczego, który miał na celu zatarcie różnic rozwojowych między tzw. Polską A i B ((Z. Dziemianko, dz. cyt., s. 97.)). Była to koncepcja Eugeniusza Kwiatkowskiego optującego za koncentracją inwestycji przemysłowych oraz infrastrukturalnych na ograniczonym terenie ((Tamże, s. 92.)). Obszar ten nazwano Okręgiem Centralnym – Sandomierz, a obejmował on tereny na pograniczu województw: kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego i lwowskiego ((Miejsce zostało wybrane, ze względu na wyniki przeprowadzonych badań dotyczących rozmieszczenia ludności, majątku trwałego, dochodu narodowego, układu komunikacyjnego i bazy surowcowej. Wyniki pokazały zacofanie tych terenów, które leżały także w korzystnej odległości od granic z Niemcami i ZSRR.)). Przeciwna koncepcja postulowała rozproszenie inwestycji na terenie całej Rzeczpospolitej, jednak uznano, iż skromne możliwości finansowe państwa dadzą słabo zauważalne efekty w przeciwieństwie do skoncentrowania inwestycji na małym terenie. Nazwa Centralny Okręg Przemysłowy została użyta po raz pierwszy wiosną 1937 roku w miesięczniku „Ziemia” ((Z. Dziemianko, dz. cyt., s. 93.)).
COP zajmował 59 935 km2, czyli 15,37% powierzchni ówczesnej RP ((H. Radocki, Centralny Okręg Przemysłowy w Polsce, Warszawa 1939, s. 25.)). Obszar ten zamieszkiwało ponad 6 mln ludzi, co stanowiło 18% ogółu populacji. Średnia gęstość zaludnienia była wyższa niż norma dla Rzeczpospolitej i wynosiła 104 osoby na km2 wobec 90 dla całości kraju. Ludność mieszkająca na wsi stanowiła 83% całości i była wyższa od średniej dla całej Polski o 13 pkt procentowych ((Tamże, s. 39-43.)). Na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego znajdowały się 23 miasta liczące powyżej 10 tys. mieszkańców i tylko 5 liczących ponad 50 tys. Analizując powyższe dane można stwierdzić, iż tereny te były słabo zurbanizowane oraz miały przewagę ludności wiejskiej wobec ludności żyjącej w miastach.
Tereny inwestycyjny były bogate w rudy żelaza, gaz ziemny, ropę naftową zasoby energetyczne rzek, wapienie, piaskowce, glinki ogniotrwałe, gips, siarkę, fosforyty i węgiel brunatny. Góry Świętokrzyskie i Dolina Kamienna posiadały zasoby rudy żelaza, które zostały oszacowane na około 62 mln ton ((Z. Dziemianko, dz. cyt., s. 100.)). Najczęściej występowały syderyty ilaste o zawartości 26 do 34% żelaza ((K. Bobiński, Centralny Okręg Przemysłowy. Przyczyny powstania i warunki rozwoju, Warszawa 1939, s. 48-49.)). Ropa naftowa i gaz ziemny występowały w antyklinie potockiej. Roczne wydobycie ropy w 1937 roku wynosiło 118 tys. ton, a zasoby gazu ziemnego szacowano na 3,5 mld m3 ((Z. Dziemianko, dz. cyt., s. 101.)). Zasoby energetyczne rzek takich jak San, Dunajec czy Poprad obliczono na około 250 tys. KM ((K. Bobiński, dz. cyt., s. 43-44.)). Surowce mineralne takie jak wapień i margle znajdowały swoje pokłady na Wyżynie Lubelskiej, a piaskowce w okolicach Szydłowca, Zagańska i Wąchocka. Surowcami nieposiadającymi znaczenia gospodarczego na terenie COP-u były: glinki ogniotrwałe, gips, siarka, fosforyty, węgiel brunatny oraz miedź ((Z. Dziemianko, dz. cyt., s. 101.)).