Działania podstawowej organizacji partyjnej w zwalczaniu „klerykalizmu i religianctwa” w szeregach członków i kandydatów PZPR w województwie koszalińskim w latach 1950-1953

Podwaliną statutową PZPR był materialistyczny światopogląd, którego żądano od wszystkich jej członków i kandydatów. Dotyczyło to życia publicznego jak i prywatnego. Komuniści, zaraz po zjednoczeniu w 1948 r., wyeliminowali jakąkolwiek opozycję z życia społeczeństwa i zajęli się sprawami wewnątrzpartyjnymi, w tym walką z „klerykalizmem” i „religianctwem” w swoich szeregach. Impulsem do tak zdecydowanego działania w kierunku ateizacji szeregów partyjnych była prawdopodobnie wypowiedź papieża Piusa XII i związany z tym dekret Św. Oficjum z 1948 i 1949 r. o ekskomunikowaniu wszystkich działaczy partii komunistycznych na świecie, w tym również w krajach Europy Środkowowschodniej1.

Za łamanie dyscypliny partyjnej członkowie partii byli karani z różną surowością. Zależało to od ważności zajmowanego stanowiska w hierarchii partyjnej. Im ktoś piastował wyższe stanowisko, tym bardziej musiał ukrywać swoje przekonania religijne. W tezach w sprawie polityki wobec Kościoła z 16 VI 1953 r. czytamy : „Na szczeblu KW i KP nie należy tolerować w aparacie ludzi religijnych i praktykujących. Na szczeblu KG i KZ, zachowując pewną tolerancję wobec religijności, nie należy dopuszczać do aparatu partyjnego klerykałów. Nie należy również dopuszczać religiantów i klerykałów do instancji partyjnych na szczeblu KW i KP oraz większych zakładów pracy. Szczególną czujność wobec niebezpieczeństwa klerykalizmu należy okazywać w stosunku do aktywu propagandowego partii: prelegentów, wykładowców szkolenia partyjnego, odpowiedzialnych pracowników prasy i radia”2.

Aparat partyjny pod lupę brał szczególnie nauczycieli, funkcjonariuszy MO, UB, a później SB, przedstawicieli prokuratury, dziennikarzy, lekarzy, czy aktorów. Ci, którzy posiadali tzw. autorytet społeczny musieli liczyć się z tym, że zostaną w pierwszej kolejności pociągnięci do odpowiedzialności partyjnej i służbowej za tzw. „religianctwo” i „klerykalizm”.

Lżejszym wykroczeniem było „religianctwo”, natomiast „klerykalizm” uważano za zdradę interesów partii, za co najczęściej usuwano z partyjnych szeregów i z pracy.

Często pod przykryciem walki o czysty światopogląd załatwiano osobiste porachunki, eliminując z partii osoby niewygodne. Należy zwrócić uwagę, że każdy przypadek „religianctwa” i „klerykalizmu” był rozpatrywany indywidualnie, co wiązało się z dawaniem szansy oskarżonemu na „wyleczenie” go z jego „zacofanych poglądów”.

Czystość ideologiczną kandydatów i członków partii oceniano podczas obrad podstawowej organizacji partyjnej, egzekutywy komitetu powiatowego i wojewódzkiego oraz komisji kontroli partyjnej.

Zadania i działanie podstawowej organizacji partyjnej w zwalczaniu „klerykalizmu” i „religianctwa” w szeregach koszalińskich struktur PZPR

Do PZPR przystąpić mógł tylko ten, kto uznawał jej program, popierał ją materialnie i przynależał do jednej z podstawowych organizacji partyjnych, gęstą siecią pokrywających obszar całego kraju3. Statut partii mówił jednoznacznie, że członkiem PZPR mogła zostać osoba pełnoletnia, która złożyła pisemną chęć wstąpienia do partii w postaci wypełnienia specjalnej deklaracji. Do deklaracji należało dołączyć opinie polecające wystawione przez dwóch członków partii. Deklarację wstępującego należało złożyć do egzekutywy podstawowej organizacji partyjnej (POP). Egzekutywa rozpatrywała sprawę i jeżeli rozpoznanie wypadło pozytywnie, przygotowywała przedstawienie jej na zebraniu ogólnym POP, które mogło przyjąć uchwałę o przyjęciu kandydata w poczet członków. Uchwała musiała jeszcze zostać zatwierdzona przez egzekutywę komitetu powiatowego. Po uzyskaniu akceptacji następował okres kandydacki trwający do dwóch lat. Kandydat do PZPR nie mógł wybierać ani być wybierany do władz partyjnych, ale mógł zostać wybrany do organów władz (komisji problemowych lub zespołów roboczych). Po około dwóch miesiącach kandydat mógł otrzymać legitymację kandydata PZPR. Tryb przyjęcia w poczet członków PZPR był taki sam jak tryb przyjęcia na kandydata.

Wprowadzenie instytucji członków polecających kandydatów oznaczało rozłożenie odpowiedzialności za ideowość kandydata na ogół członków zgodnie z wizją Lenina, że „każdy członek partii odpowiada za partię i partia odpowiada za każdego członka”4.

Podstawowa organizacja partyjna (POP) w założeniu stanowić miała „zasadnicze ogniwo” struktury partii. Tworzyć ją miały już trzy osoby (po zmianie statutu w 1959 r. – pięć osób), zatrudnione w danym zakładzie pracy. Zasięg terytorialny POP określał miejski, gminny lub dzielnicowy komitet partyjny5.

POP to zatem najniższe ogniwo struktury partii. Najwyższą władzą POP stanowiło zebranie ogólne członków, które miało m.in. podejmować najważniejsze uchwały i wybierać w tajnym głosowaniu władze organizacji partyjnej (komitet, egzekutywę). Zebrania członków POP miały odbywać się „w miarę potrzeb”, nie rzadziej jednak niż raz w miesiącu. Zakładano, że co najmniej raz w roku powinno być ono otwarte dla bezpartyjnych6.

Podstawowe organizacje partyjne charakteryzowały się wielostopniową strukturą, zależną od liczebności organizacji. Podmioty posiadające do 100 członków miały „strukturę jednostopniową” (wyjątki stanowiły POP w państwowych gospodarstwach rolnych i przedsiębiorstwach budowlanych). Organizacje liczące ponad 100 członków mogły dzielić się na oddziałowe organizacje partyjne (OOP). Nie posiadały one uprawnień do podejmowania uchwał o przyjmowaniu do partii, skreślaniu i wykluczaniu.

POP jednego miasta łączyły się w organizację miejską, organizacje miejskie i wiejskie w powiatową (do 1975 r. ), te z kolei w wojewódzką7. W ten sposób partia komunistyczna stanowić miała sumę wszystkich POP w Polsce, „ujętych w jednolity system organizacyjny i program działania”8 .

Statut PZPR przewidywał dla POP różne zadania, a wśród nich tak typowe dla najniższych instancji każdej partii, jak organizowanie działalności członków, doskonalenie ideologiczne, czy nabór nowych kadr. Znaczenie POP wynikało z jej umiejscowienia na najniższym szczeblu hierarchii władzy, wśród mas społecznych. Statut dawał jej takie uprawnienia jak: „tępienie nadużyć, marnotrawstwa i biurokratyzmu na swoim terenie, zwalczanie reakcyjnej propagandy, szkodnictwa gospodarczego oraz wykorzystanie czujności mas ludowych wobec wszelkich działań wrogów klasy robotniczej i Polski Ludowej”9.

Tak też i walka z religią w partii prowadzona była przede wszystkim na poziomie podstawowej organizacji partyjnej. Wszyscy członkowie i kandydaci partii musieli być przypisani do tej struktury organizacyjnej. W jej gestii leżało też udzielanie kar partyjnych niepoprawnym aktywistom. Aby przekonać towarzyszy do życia według światopoglądu marksistowskiego stosowano różnorakie metody, wśród nich była perswazja słowna w formie szkoleń, spotkań, względnie rozmów indywidualnych oraz środek ostateczny w postaci kar dyscyplinarnych. Zawsze obowiązywała w tej kwestii procedura statutowa, czyli najpierw wzywano winowajcę na posiedzenie egzekutywy POP, względnie OOP w celu przeanalizowania jego postawy i ustalenia środka zaradczego w drodze dyskusji oraz głosowania. Jeśli w grę wchodziła kara partyjna – ujawniano dane wykroczenie na ogólnym zebraniu partyjnym, również poprzez głosowanie wyznaczano wysokość i rodzaj kary. W zebraniu brali udział wszyscy członkowie danej POP. Decyzję podjętą na zebraniu POP przedkładano do zatwierdzenia na egzekutywie KP.

Co kilka lat ogłaszano akcję wymiany legitymacji partyjnych. Była to okazja do dokonania kolejnych czystek w szeregach partii. Powoływano komisje weryfikacyjne spośród członków POP, które usuwały z szeregów partii ludzi wierzących, ale i obserwujemy tu często personalne rozgrywki i wendety między kolegami partyjnymi, którzy z różnych, często błahych powodów, z kolegów zamieniali się w zajadłych wrogów.

Konkretne przykłady działań organów partii wymierzone w „niepewnych ideologicznie” towarzyszy

28 sierpnia 1949 r. WKKP w Szczecinie rozpatrzyła sprawę odwołania Seweryna Piątka – kierownika szkoły podstawowej w Kamieniu, gromada Radawnica, powiat Złotów. Obywatel ten uchwałą WK PPS w Szczecinie z dnia 23 X 1948 r. został wykluczony z partii. Zespół Orzekający WKKP utrzymał w mocy wcześniejszą uchwałę PPS o wykluczeniu. W uzasadnieniu czytamy m.in. nauczyciel wychowuje młodzież w duchu nacjonalistycznym i klerykalnym. Kontaktuje się z księdzem z gminy Radawnica, który jest wrogo usposobiony do demokracji ludowej i zaprasza go na pogadanki i różne gościny do siebie do domu. Poza tym ma zły wpływ na ludzi z gromady Kamień i razem z księdzem wrogo odnosi się do tutejszych członków spółdzielni produkcyjnej. Dlatego Piątek Seweryn nie może być członkiem PZPR. Nie pomogły liczne prośby, wyjaśnienia i odwołania nauczyciela o zmianę decyzji. Stanowisko WKKP było jednoznaczne i ostateczne10.

W ramach akcji weryfikacyjnej, prowadzonej od początku powołania województwa koszalińskiego i utworzenia na tym terenie struktur PZPR dokonywano partyjnych czystek z ludzi wierzących, usuwając ich ze swoich szeregów. Przykładowo w sierpniu 1952 r. na posiedzeniu egzekutywy POP w Wrześnicy (powiat Sławno), rozpatrzono sprawę tamtejszego sekretarza, którego postanowiono wydalić z szeregów partii za to że był sługusem imperializmu i jako członek zrzeszenia Świadków Jehowy prowadził robotę wrogą na odcinku młodzieżowym11.

Podobnie rzecz się miała z Wiktorem Wójcikiem – rolnikiem z Bytowa, właścicielem 7,5 hektarowego gospodarstwa rolnego. Terenowa POP w Bytowie wykluczyła go z partii za to, że przez 15 miesięcy nie uczęszczał na zebrania, a co gorsze należał do zrzeszenia Świadków Jehowy. Decyzję o wykluczeniu podpisał w imieniu POP I sekretarz KP w Bytowie Zenon Basik12.

Podczas zebrań POP starano się gorliwie badać przeszłość swoich kolegów, wytykając im przy okazji „klerykalizmu” inne przewinienia, które mogły zadecydować o definitywnym pozbyciu się go z szeregów partii. Odzwierciedlenie tego znajdujemy w uchwale egzekutywy KW PZPR w Koszalinie, gdzie czytamy: Na posiedzeniu POP przy UPT w Miastku, dzięki analizie życiorysów kandydatów do władz partyjnych zdemaskowano i wykluczono z szeregów partii niejakiego tow. Majewskiego, który w czasie okupacji był w armii hitlerowskiej w stopniu oficera, wrogo ustosunkowany do ZSRR i poprzez swój religijny fanatyzm zmierzał do rozbicia organizacji partyjnej13.

Natomiast 12 lipca 1951 r. w trakcie egzekutywy POP gromady Noskowo, gmina Wrześnica, powiat Sławno zdemaskowano byłego kapitana sanacyjnego Olesia, jako wroga klasowego, rozsiewającego wrogą propagandę o spółdzielniach produkcyjnych i fanatycznie wpatrzonego w tutejszego księdza. Postanowiono go usunąć z szeregów partyjnych14.

Przypadek ten potwierdza swoistą regułę, że rzadko kiedy wyrzucano kogokolwiek z partii tylko za samo „religianctwo” czy „klerykalizm”. Częściej wyszukiwano jeszcze inne wykroczenia. Praktyki religijne miały stanowić dodatek potwierdzający słuszność decyzji o usunięciu kogoś z jej szeregów.

W wykazie osób wykluczonych z partii dniu 18 sierpnia 1950 r. figuruje Jan Stenka (w PPR od 1946 r.). Był kierownikiem PGR w Imiołach. POP w Potulsku wykluczyła go z partii za wrogi stosunek do robotników, wrogą propagandę i klerykalizm. Szczególnym powodem zainteresowania się organizacji partyjnej osobą Jana Stenki była jego wypowiedź w trakcie dyskusji z kolegami na temat światopoglądu idealistycznego. Miał wtedy powiedzieć: jesteście za młodzi, aby twierdzić, że Boga nie ma15.

Feliks Seiden – maszynista ZSCh w Człuchowie decyzją tamtejszej POP w dniu 24 sierpnia 1950 r. został wykluczony z partii za przynależność do organizacji Świadków Jehowy i za nie podpisanie apelu sztokholmskiego. Przypisano mu również wrogość do socjalistycznej rzeczywistości16. Zapewne taka postawa wiązała się ściśle z doktryną religijną i apolitycznym nastawieniem zrzeszenia, do którego należał Feliks Seiden.

Franciszek Piątek właściciel małego gospodarstwa rolnego został wykluczony z partii 20 IX 1950 r. za klerykalne poglądy i wrogość jaką kierował się komentując sens istnienia spółdzielni produkcyjnej w Sypniewie17.

W grudniu 1951 r. pracownica Barki Darłowo Emilia Jarmuż z domu Chałupka decyzją tamtejszej POP została skreślona z listy partyjnej za przynależność do sekty Jehowych. Dodatkowo zarzucono jej całkowicie bierną postawę społeczną18.

Egzekutywa KP PZPR w Sławnie pilnie obserwowała zainteresowania młodzieży należącej do ZMP, a jednocześnie uczestniczącej w tajnych kompletach religijnych. Po szczegółowym przeanalizowaniu alarmującej sytuacji okazało się, że sekretarz POP w Sławnie był sługusem imperializmu i jako członek zrzeszenia Świadków Jehowy prowadził robotę wręcz wrogą na odcinku młodzieżowym. Towarzysz ten został wydalony z szeregów naszej partii19.

11 XII 1953 r. pracownik WKKP Jan Zdziebko przesłuchiwał Zygmunta Kanigowskiego – członka egzekutywy KP i sekretarza POP w Słupsku. Zarzucił mu uchylanie się od pracy i wzięcie ślubu kościelnego. Obwiniony tłumaczył się, że nie był w stanie sprostać wszystkim nakładanym na niego obowiązkom partyjnym, a ślub kościelny wziął, bo wymusiła go na nim jego przyszła żona. Zadano mu nawet pytanie, czy przed ślubem był u spowiedzi, do czego przesłuchiwany się przyznał. W związku z tym otrzymał kolejny zarzut – a mianowicie zdradę tajemnicy partyjnej. 15 XII 1953 r. zespół orzekający WKKP w składzie: Wacław Borowik, Jan Zdziebko i Józef Krochmal podjął uchwałę 905/53 w sprawie Zygmunta Kanigowskiego o uchylanie się od pracy jako pełnomocnik WKKP i dwulicowość. Zespół na podstawie zebranych materiałów wykluczył towarzysza z partii. W uzasadnieniu czytamy: Kanigowski okazał się dwulicowy. Z jednej strony zapewniał partię o swym przywiązaniu i wierności zasadom marksistowskim, a z drugiej strony tak w pracy jak i życiu prywatnym postępował niezgodnie z linią partii. Będąc pod wpływem swojej wierzącej narzeczonej opuścił się w pracy, aż w końcu zawarł związek małżeński w kościele. Zespół Orzekający biorąc pod uwagę, że Kanigowski był świadom przestępstwa, którego się dopuścił więc podjął decyzję o wyrzuceniu go z partii20. Kanigowski był majstrem w słupskich zakładach TOR. Decyzja komisji pozbawiła go automatycznie eksponowanych stanowisk partyjnych jak i pracy. Tak więc wzięcie kościelnego ślubu najczęściej kończyło karierę polityczną, często też burzyło całe dotychczasowe życie.

31 VIII 1953 r. Zespół Orzekający WKKP w czteroosobowym składzie rozpatrzył sprawę pierwiastkową Aleksandra Sapiechy. Piastował on zaszczytne stanowisko sekretarza propagandy KP w Sławnie. Zarzucono mu, że posiada słabo skrystalizowane oblicze polityczne, o czym świadczy przetrzymywanie przez niego w swoim mieszkaniu obrazów o treści religijnej 21.

Tym razem obyło się bez wydalenia z partii. Aleksander Sapiecha dokonał samokrytyki, a zespół orzekający nakazał mu usunąć emblematy kultu ze swego mieszkania. Na taką łagodną decyzję złożyły się dodatkowe sprawy, które należało pilnie rozwiązać w sławieńskim komitecie powiatowym, do czego narzędziem miał być jego sekretarz.

Lata 1950-1953 to tylko czubek góry lodowej rozliczania członków i kandydatów partii za skłonności religianckie. Apogeum tego zjawiska będziemy obserwować po roku 1958 – list KC PZPR z lipca tego roku, rozesłany do wszystkich komitetów wojewódzkich i powiatowych, zakazujący jakichkolwiek dyskusji wiążących światopogląd z polityką. Od tego momentu rozpoczął się tak naprawdę okres natężonych czystek w szeregach członków PZPR.

Podsumowanie

Analizując działania POP, egzekutywy i wreszcie komisji kontroli partyjnej jednoznacznie można stwierdzić, że PZPR nigdy nie zmieniła swego stosunku do Kościoła i ludzi wierzących w swoich szeregach.

Rozprawy dotyczące „błądzących” towarzyszy zawsze miały podobny przebieg. Zaczynał się on na zebraniu POP, do której towarzysz należał. Była krytyka, samokrytyka, dyskusja, głosowanie i ogłoszenie wyroku. Wachlarz kar zaczynał się od upomnienia, poprzez naganę partyjną z wpisaniem do akt, przesunięcie w poczet kandydatów członka partii oraz zupełne usunięcie go z jej szeregów, co łączyło się ze zwolnieniem z pracy.

W niniejszej pracy zasygnalizowano, jaki był mechanizm rozliczania członków i kandydatów PZPR za przywiązanie do wiary katolickiej. Trudno jest wyliczyć wszystkie tego typu zdarzenia jakie miały miejsce w województwie koszalińskim – choćby w omawianym okresie. Przedstawione tu przykłady, wyszukane w aktach partyjnych, klarownie pokazują charakter tej partii i sposób myślenia i funkcjonowania ludzi, którzy ją tworzyli.

Grzegorz Jończyk

---

Słowa kluczowe:

klerykalizm, religianctwo, PZPR, egzekutywa, dwulicowość, kler

Streszczenie

W szeregach PZPR nie było miejsca dla ludzi wierzących, a co gorsza mających tendencje do oddawania się praktykom religijnym. Aparat partyjny bez litości karał wszelkie przejawy religijności wśród swoich członków i kandydatów. Towarzysze byli inwigilowani, przesłuchiwani i pozbawiani pracy, a także w różny sposób piętnowani przez swoich zwierzchników. W pracy ukazano bezduszność, głupotę i fanatyzm kontrolerów partyjnych, którzy w imię ideologii łamali ludzkie przekonania, tradycje i rujnowali egzystencję całych rodzin.

Lata 1950-1953 to preludium do najgorszego okresu prześladowań za takie przewinienia. Apogeum swojej bezduszności, fanatyzmu i okrucieństwa kontrolerzy partyjni osiągnęli po 1958 r.

---

Bibliografia

Archiwum Akt Nowych KC PZPR, Wydział Propagandy i Agitacji KC PZPR 1961.

Archiwum Państwowe Koszalin, Teczki akt osobowych KW PZPR, 1948-1953.

Archiwum Państwowe Koszalin, Protokoły Egzekutywy KW PZPR, 1950-1953.

Głowacki W., Podstawy wiedzy o PZPR, Warszawa 1989.

Kurz A., Wybrane zagadnienia ideologii i polityki PZPR, Warszawa 1974.

Lenin W., Dzieła, t. 6, Warszawa 1952.

Wacławek J., Podstawowa organizacja partyjna PZPR, Warszawa 1975.

Statut PZPR, Warszawa 1950.

---

Zdjęcie tytułowe via Autor