Sarkofag Aleksandra (Abdalonymosa)

Pośrodku sceny z przyczółku północnego, młody mężczyzna upadł na kolana. Ubrany jest w chiton, który zsunął się (rozdarł?) i nie osłania prawej piersi. Młodzieniec opuścił włócznię, która została namalowana obok. Nad klęczącym stoi żołnierz, który trzyma ofiarę za włosy i ciągnie jego głowę do tyłu. Ofiarą, jak już wspomniano jest Perdikkas, a jego oprawcą jeden z oficerów. Wojownika ukazano w pełnym uzbrojeniu. Oprawca lewą stopą przyciska do ziemi lewą nogę klęczącego. Zabójca prawą ręką wbija złapanemu miecz w szyję. Ofiara patrzy błagalnie na swojego kata i próbuje przytrzymać ręce mordercy. Ten jednak nie zwraca na niego uwagi. Patrzy na nadbiegającego na pomoc ofierze – uzbrojonemu wojownikowi. Biegnący zasłania się trzymaną w lewej ręce okrągłą tarczą, a w prawej, opuszczonej ręce dzierży miecz.
W lewym rogu sceny widoczny jest w niskiej kucznej pozycji Grek ubrany w chiton. Pochyla się i trzyma pod pachy rannego, na wpół leżącego wojownika. Może odciąga go na bok? Żołnierz posiada pełne uzbrojenie, ale jego tarcza potoczyła się dalej i widać ją w samym rogu tympanonu.
Wszystkie postacie na przyczółku zostały tak wkomponowane, aby dokładnie zmieściły się na trójkątnym tle. Najwyższa postać w hełmie znajduje się pośrodku. Im dalej od centrum, tym postacie są ukazane w coraz niższych pozycjach. Na prawo od głównej grupy stoi w szerokim wykroku Grek. Jego korpus przedstawiono en face. Głowę żołnierza skierowaną ku środkowi kompozycji zdobi królewska opaska. Na jej podstawie zidentyfikowano tę postać jako Filipa Arridajosa, przyrodniego brata Aleksandra, który pomimo umysłowego upośledzenia został w Babilonie ogłoszony królem wraz z infantem Aleksandrem IV. Filip w lewej ręce trzyma okrągłą tarczę, która widoczna jest z boku w postaci dysku. Uniesioną w prawej ręce włócznię szykuje do zadania ciosu. Ranny wróg upada na kolana. Jego postać jest słabo zachowana.
Środek grupy zajmuje jeździec perski, skierowany w lewą stronę. Jego koń przysiadł na tylnych nogach, a przednie uniósł wysoko w górę. Pers trzyma w prawej ręce włócznię, którą uderza w stojącego przed nim Greka. Wojownik grecki został przedstawiony en face. Stoi w dużym rozkroku. W prawej ręce trzyma miecz, którym broni się przed perskim żołnierzem i kopytami jego konia. W lewej uniesionej ręce najprawdopodobniej walczący trzymał tarczę. Za nim, na drugim planie namalowano hełm z dużym pióropuszem i złamaną włócznią. Z drugiej strony Greka widać atakującego kolejnego Persa. Przedstawiono go w przyklęku na prawym kolanie. Ta postać również przedstawiona jest frontalnie. Mieczem trzymanym w prawej ręce zamierza się na wroga. W lewej ręce ma peltę.
W samym lewym rogu leży na plecach martwy Grek. Ubrany jest w tunikę i pancerz, nogi zgiął w kolanach. Lewa, wyprostowana ręka spoczywa za głową, a prawa ułożona jest wzdłuż ciała. Za nim widać dwie włócznie.
Na prawo od centralnej figury jeźdźca widoczny jest stojący w rozkroku, perski wojownik. Jego postać także widoczna jest en face. W prawej, uniesionej nad głową ręce trzyma włócznię, a w lewej peltę. Włócznia skierowana jest ku Grekowi, który przyklękając przed nim, osłania się przed ciosem okrągłą tarczą. Wojownik ubrany jest w chiton, a jego prawe ramię i bark są odsłonięte. Głowę chroni hełm.
Perscy wojownicy odziani są w tuniki z długimi rękawami, pancerze i spodnie (anaksyrides). Lukę w prawym rogu sceny zapełnia tarcza oparta na hełmie. Włócznię namalowano w tle. W scenie tej Persowie posługują się uzbrojeniem macedońskim. Bernhard opisuje ten fakt, jako ,,charakterystyczny dla wojsk satrapów w czasach diadochów”((M. Bernhard, op. cit., s. 442.)).
Dwuspadowa pokrywa jest bogato dekorowana. Na jej dolnej części znajduje się bogaty fryz podkreślony u dołu rzędem perełek. Ulistnione gałązki dębu przedstawione są na fryzie w postaci zygzakowatej linii. Załamują się one w jednakowych odstępach pod kątem prostym. Po stronie B wszystkie listki zwrócone są w lewo, a na stronie A oraz wąskich bokach, listki rosną w różnych kierunkach. Nad liściastą dekoracją wyrzeźbiono pas wilczych zębów, a nad nimi jajownik (kimation). Wyżej znajduje się sima ozdobiona rzygaczami w formie głów kozłów. Pomiędzy nimi na krawędzi umiejscowiono antefiksy. Mają one kształt kobiecych głów, których włosy przysłonięte są przez stylizowane palmety. Po obu stronach twarzy widoczne są duże rozety, dające wrażenie kolczyków. Na siodle dachu pokrywy również wyrzeźbiono kobiece głowy, ale w formie hermy. Głowy zwrócone są w strony A i B, gdyż złączono je potylicami. Po bokach ujęte są wolutami. Początkowo głów było sześć, obecnie możemy zobaczyć pięć. Pomiędzy głowami kobiet zachowały się ślady innych dekoracji. Być może stanowiły je orły z rozpostartymi skrzydłami, bo fragment jednego skrzydła zachował się. Nie wiadomo, czy wszystkie elementy były takie same.
Pokrywa i ozdoby na niej przypominają dach świątyni. Powierzchnię dwuspadowego dachu ozdobiono reliefem przypominającym łuski. Sprawiają one wrażenie dachówek. Szczyty przyczółków z obu stron ozdobione są akroterionami: na środku znajduje się palmeta, a po jej obu stronach zwrócone przodem do siebie dwa gryfy. Na rogach widnieją akroteriony w formie Lwow leżących wzdłuż stron A i B.
Wysoki cokół przypomina bogato profilowaną bazę kolumny jońskiej typu attyckiego. Podstawa – odpowiednik plinty jest wysoka i gładka. Nad nią widać wypukły torus, na którym znajduje się plecionka (fr. entrelacs). Wyżej mieści się gładki trochilus i ponownie tak samo ozdobiony plecionką torus. Nad nim widnieje takiej samej szerokości rząd listków (fr. raids coeurs). Na rogach sarkofagu liście zastąpiono palmetami. Najwyższą część bogato zdobionej podstawy zamyka rząd perełek przedzielonych podwójnymi dyskami. Nad podstawą znajdują się opisane wcześniej reliefy wypełniające oba frontony i cztery prostokątne pola na ścianach sarkofagu. Reliefy ujęto w proste, gładkie ramy. Figury przedstawiono bardzo plastycznie. Niektóre z nich wyglądają, jakby wychodziły z tła i odrywały się od niego. Dodatkowym walorem jest światłocień. Cienie rzucane przez płaskorzeźby na tło sprawiają wrażenie trójwymiarowości.
Ponad górną gładką ramą obejmującą płaskorzeźby, podobnie jak pod ramą dolną, znajduje się pas perełek z podwójnymi dyskami, a na rogach palmety zwrócone w dół. Ponad tym pasem wyrzeźbiono szeroki ornament z jajownikiem i przedzielającymi szpiczastymi elementami. Powyżej jajownika widnieje meander, z wkomponowanym wypukłym kwadratem z czterema wyrzeźbionymi symetrycznie w środku małymi kwadracikami.
W Sarkofagu Aleksandra widać wiele cech greckich. Uwidaczniają się one nie tylko w ubiorach i uzbrojeniu przedstawionych postaci, ale także jego kształcie, elementach rzeźbiarskich. Sarkofag jest ,,(…) typem pierwotnej théke”((M. Bernhard, op. cit. , s. 441.)). Szczególnie widoczny od strony krótszych boków, łudząco przypomina wschodnią ścianę świątyni jońskiej. Dwuspadowe wieko skrzyni ze wszystkimi zdobiącymi elementami podobne jest do trzech elementów konstrukcyjnych: architrawu, fryzu i gzymsu świątyni, która wznosiła się na trzystopniowym podmurowaniu (krepidomie).
Fryz, gzyms, szczyty dachu (akroten) oraz przyczółki (frontony) z wewnętrznym polem (tympanon), zdobiła dekoracja plastyczno-malarska. Dekorowano zwłaszcza duże przestrzenie w przyczółkach, w których umieszczano wielofigurowe grupy rzeźb. Pomiędzy przyczółkiem a architrawem znajdował się dekoracyjny fryz, który obiegał świątynię dookoła. Odpowiednio na sarkofagu biegnie motyw ulistnionych gałązek dębu, które opasują go niczym wstęga. Miejsce kolumn wypełniają obramowane płyty z reliefami.
Profil cokołu bardzo przypomina cokoły świątyń jońskich z IV w. przed Chr., np. z Erechtejonu w Atenach, świątyni Ateny w Tegei, tolosu w Epidauros i innych. Porządek joński charakteryzuje smukłość form i lekkość dekoracji oraz niewątpliwy wdzięk.
Ubiór i uzbrojenie przedstawione na sarkofagu były przedmiotem analizy naukowej V. von Graeve (1970). Badacz ustalił, że Macedończycy ubrani są w jednobarwne chitony z długimi rękawami. Taki ubiór był ich narodowym strojem. Pozwoliło to odróżnić Macedończyków od Persów.
Drugim odróżniającym elementem jest uzbrojenie. Grecy noszą brązowe hełmy w kształcie okrągłej czapki z szerokim falistym brzegiem tworzącym rondo. Dzięki badaniom F. Studniczki((F. Studniczka, Die griechische Kunst an Kriegergräbern, Lipsk 1915. )), wiemy że Persowie posługiwali się nie tylko własną bronią, ale także macedońską. Po reformie wojskowej Aleksandra w latach 324/323 przed Chr., po wyprawie do Indii, perscy rekruci otrzymywali oręż macedoński.
Opisane powyżej spostrzeżenia przemawiają za tym, że artyści ozdabiający sarkofag byli w jakiś sposób związani z Grecją. Kompozycja przedstawień, proporcje postaci charakterystyczne są dla sztuki greckiej. Niektórzy badacze twierdzili, że artysta był Ateńczykiem. Na podstawie artefaktu nie możemy tego potwierdzić. Dysponujemy zbyt małą wiedzą na ten temat, a wszelkie stwierdzenia są tylko niezweryfikowanymi hipotezami. J. Frel (1971)((J. Frel, Workmanship the Rhodian of the Alexander Sarcophagus, [ w: ] ,,Bulletin of the Metropolitan Museum of Art ”, New York 1971.)) wnioskował, że mistrz ozdabiający sarkofag był Rodyjczykiem. Stwierdzenie to należy traktować jako kolejną nieudowodnioną hipotezę. Natomiast wielce prawdopodobne jest, że artysta znał tradycje, obyczaje i wydarzenia greckie, macedońskie i perskie.
Nad ozdobieniem sarkofagu musiało pracować co najmniej dwóch artystów: rzeźbiarz i malarz. Ten drugi z dużym kunsztem malarskim i wyczuciem użył barw. W wielu miejscach podkreślają one dramaturgię i realizm wydarzeń. Malarz użył ochry, różnych odcieni czerwieni, brązu, żółci, purpury, fioletu, niebieskiego, czerni. Pokrycie płaskorzeźb polichromią pozwoliło ożywić postacie. Zastosowanie malunków w tle stworzyło dodatkowy barwny plan, pogłębiło przestrzeń i dopełniło kompozycję.

Jerzy Piątkowski

Bibliografia:
Opracowania:
Attkinson J. E., A Commentary on Q. Curtius Rufus’ Historiae Alexandri Magni Books 3 and 4, Amsterdam 1980.
Bernhard M., Sztuka grecka IV wieku p. n. e., Warszawa 1974.
Heckel W., Resistance to Alexander the Great, [w:] Tritle L. A. (ed.), The Greek World in the Fourth Century: From the Fall of the Athenian Empire to the Successors of Alexander, London-New York.
Heckel W., The Marshals of Alexander’s Empire, London 1992.
Lane Fox R., Aleksander the Great, London 1973.
Maggi S., Grecja. Historia i skarby antycznych cywilizacji, Warszawa 2008.
Nawotka K., Aleksander Wielki, Wrocław 2007.
Nawotka K., Plutarch, O szczęściu czy dzielności Aleksandra, przeł. i opr. Nawotka K., Wrocław 2008.
Palagia O., Hephaestion’s Pyre and the Royal Hunt of Alexander, [w:] Bosworth A. B., Baynham E. J. (red.) Alexander the Great in Fact and Fiction, Oxford 2002.
Sartre M., D’ Alexandre à Zénobie. Histoire du Levant antique, IV ͤ siècle avant J.-C.- III ͤ siècle après J.C., Paris 2001.
Saunders N., Tajemnica grobowca Aleksandra Wielkiego, przekł. S. Rzepka, Warszawa 2007.
Schefold K., Der Alexander-Sarkophag, Frankfurt am Main-Berlin 1968.
Stewart A., Faces of Power: Alexander’s Image and Hellenistic Politics, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1993.
Studniczka F., Die griechische Kunst an Kriegergräbern, Lipsk 1915.
Von Graeve V., Alexandersarkophag und seine Werkstatt, Berlin 1970.

Artykuły w czasopismach:
Frel J., Workmanship the Rhodian oft he Alexander Sarcophagus. [ w: ] „Bulletin oft he Metropolitan Museum of Art“, New York 1971.
Ridgway B. S., Review of ,,Der Alexander- Sarkophag“ by Karl Schefold. [w:] ,,American Journal of Archaeology“ nr 73, Baltimore 1969, s. 482.
Winter F., Die Sarkophage von Sidon. [ w: ] ,, Archäologischer Anzeiger,“ t. 9, Berlin 1894, s. 1 n.
Wybrane źródła starożytne:
Diodorus Siculus, Library of History, t.7, Loeb Classical Library, Cambridge 1963.
Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, przekł. H. Gesztoft-Gasztold, Wrocław 2004.
Ksenofont, Ekonomik, [w:] Ksenofont, Wybór pism, Warszawa 1966.
Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, przekł. zespołowy pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1976.
Marcus Junianus Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa [z dodatkiem Prologów], przekł. I. Lewandowski, Warszawa 1988.
Plutarch, O szczęściu czy dzielności Aleksandra, przeł. i oprac. K. Nawotka, Wrocław 2003.
Plutarch z Cheronei, Żywot Aleksandra [ w: ] Żywoty sławnych mężów, przekł. M. Brożek, Wrocław 1976.

Grafika: www.wodolot.wordpress.com/2011/01/10/muzeum-archeologiczne-w-stambule-%E2%80%93-budynek-glowny-%E2%80%93-ekspedycja-turcja-2010, [ data dostępu: 25. 02. 2015 r.]. via Autor