De facto i de iure polscy historycy mają wszakże ogromne problemy przy opisie paranteli polsko-pruskich, o których wspomnę poniżej. Można rzec, iż badania rodzimych mediewistów na związek pogańskich Prus z Polską są bardzo skromne, co jest pokłosiem lapidarności źródeł((Na okres rządów Mieszka I przypadają tak naprawdę dwie wiadomości o polsko-pruskich kontaktach, tj. w dokumencie Dagome iudex: B. Kürbis, Dagome iudex – studium krytyczne, [w]: Początki państwa polskiego, Księga Tysiąclecia, t. 1, red J. Piskorski, Poznań 2002, s. 395. Z kolei o wiele donioślejsze są wiadomości u Ibrahima ibn Jakuba: T. Kowalski, Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bekriego, [w:] Monumenta Poloniae Historia n. s.”, 1 (1946), s. 32.)).
Słusznie uważa się, że słabe procesy państwowotwórcze plemion pruskich((Tak uważa m. in. B. Włodarski, Problem jaćwieski w stosunkach polsko-ruskich, [w:] „Roczniki Historyczne”, 24 (1958-1959), s. 8.)), skłoniły dwór polski do aktywnej polityki względem sąsiada. Jan Powierski skłania się ku tezie, że do wzmożonej aktywności Mieszka I doszło w latach 80. X wieku((Prawdopodobnie po zjeździe w Kwedlinburgu (983 r.): J. Powierski, Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego, [w:] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 74 (1968), s. 75.)). Można dojść do konkluzji, że przeciwnikiem Polski na terenie Prus byli Rusini oraz być może niektóre grupy Skandynawów((Ibidem, s. 89.)). Jeżeli chodzi o tych ostatnich partnerów politycznych władcy piastowskiego, rację par excellence miał H. Łowmiański, który podał w wątpliwość tezę, że Hakon, syn Harolda Sinozębego ok. 950 r. opanował tereny sambijskie i założył tam kolonię duńską((H. Łowmiański, Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastów, [w:] „Przegląd Historyczny”, 41 (1950), s. 163.)). Historiografia pochyliła się także nad działalnością Rusinów na terenie Jaćwieży. Historycy nie uwierzyli w pełni podaniu Nestora, że jakoby Włodzimierz I miał w latach 80. podbić Jaćwież((Bodajże najgorętszym orędownikiem podboju tych terytoriów Prus przez Rusów był: B. Włodarski, Problem…, s. 9-10: Opanowanie ziemi Jaćwingów utrwalało bowiem od północy posiadania terenów Grodów Czerwieńskich.)), przypuszcza się również, że władca ruski najechał Jaćwingów za ich grabieżcze eskapady oraz miało to wszystko na celu zabezpieczenie granicy rusko-pruskiej((H. Łowmiański, Stosunki…, s. 159.)). Trudno nie przejść obojętnie obok informacji ibn Jakuba (w tym wypadku chodzi o wiadomości ibn Saida, odpowiednio skompilowane przez Abul-Fida, który korzystał z nieznanej w oryginale relacji podróżnika Ibrahima ibn Jakuba((Zob.: Ibidem, s. 164 (przypisy).))) o tym, że na Prusy napadali Rusowie z Zachodu na okrętach. Sprzeczność tę H. Łowmiański tłumaczy tym, że owych Rusów można zastąpić Normanami (Duńczykami)((Ibidem, s. 166.)).
Ibn Said w zdaniu oni są narodem pozbawionym inteligencji, potężniejszym od Rusów… że twarze ich są jak u psów((T. Kowalski, Relacja…, s. 92.)), podług uwag J. Strzelczyka, akcentuje ich waleczność, silny charakter, tudzież odrębność językową((J. Strzelczyk, Mieszko Pierwszy, Poznań 1999, s. 40.)). Pod określeniem twarze ich są jak psów najprawdopodobniej uwzględniono odmienność etnologiczną, bądź charakterologiczną Prusów względem innych narodów((H. Łowmiański, Stosunki…, s. 166-168.)).
Pośród gąszcza hipotez, można odnotować i tę, że istnieją naukowcy usiłujący widzieć pruską etymologię imienia Mieszka I((Np.: J. Otrębski, Imiona pierwszej chrześcijańskiej pary książęcej w Polsce, [w:] „Slavia Occidentalis”, 18 (1947), s. 95.)). Jak chce H. Łowmiański, istnieje prawdopodobieństwo, że jest to możliwe na tle koligacyj matrymonialnych Piastów, być może, z Jaćwieżą((H. Łowmiański, Stosunki…, s. 179.)).
Polska nauka próbowała również odtworzyć granicę polsko-pruską, m.in. na podstawie relacji podróżnika arabskiego((J. Powierski, Stosunek…, s. 75.)). Otóż K. Zielińska-Melkowska wytyczyła orientacyjną linię graniczną, która biegła prawdopodobnie wzdłuż dolnej Wisły, Osy, puszczami nadmazowieckimi, a puszczami Galindów i Jaćwieży((K. Zielińska-Melkowska, Stosunki polsko-pruskie w X-XII wieku, [w]: Europa środkowa i wschodnia w polityce Piastów, red. K. Zielińska-Melkowska, Toruń 1997, s. 175.)).
Uczeni polscy są zdani na hipotezy mniej lub bardziej odległe od prawdy historycznej, także w sprawie zlokalizowania na zachód od Prus leżącego Miasta Kobiet. Pod pojęciem tym może się skrywać: 1) civitas (madina); 2) teren, względnie 3) kraj((Tak rozumie tą złożoną nomenklaturę: J. Strzelczyk, Mieszko…, s. 41.)). Poprzez podobieństwo fonetyczne poczęto ów Miasto Amazonek identyfikować z Mazowszem((H. Łowmiański, Stosunki…, s. 169.)), które prawdopodobnie musiało się znaleźć ok. 965 r., jak chce A. Gieysztor, przy Polsce((A. Gieysztor, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994, s. 90.)); nie jest też wykluczone, że autorowi zapiski chodziło o Pomorze((J. Strzelczyk, Mieszko…, s. 41.)).
Historiografia polska wobec braku wzmianek źródłowych o walkach Mieszka I z Prusami opowiada się ze wszech miar za pokojowymi i przyjaznymi związkami Polski i Prus, gdyż według H. Łowmiańskiego nie było jakichkolwiek sytuacji konfliktogennych między sąsiadami((Pomorze i Mazowsze miały być wprzęgnięte w struktury państwa Polańskiego jeszcze przed powstaniem relacji Ibrahima ibn Jakuba: H. Łowmiański, Stosunki…, s. 170-171.)), o czym także w swoich rozważaniach napomknął B. Włodarski((B. Włodarski, Problem…, s. 7.)).
Konkludując powyższe rozważania polskich historyków wokół najważniejszych zagadnień zogniskowanych na próbie zobiektywizowania stosunków Mieszka I z Węgrami i Prusami, warto rzec z całą stanowczością, jak to zasugerowano na początku artykułu, że polska mediewistyka po II wojnie światowej aż do dni nam współczesnych spoglądała na stosunki Mieszka I z obydwoma sąsiadami z różnych punktów widzenia. Wielokrotnie polscy badacze akcentowali w swych pracach niedostateczność bazy źródłowej. Powierzchowność, a w niektórych przypadkach niejasność wzmianek źródłowych, generowała różne spojrzenia, sądy, częstokroć sprzeczne ze sobą, na omawiane w niniejszej pracy stosunki z południowym i północno-wschodnim sąsiadem Polski Mieszka I. O ile polska mediewistyka poczyniła ogromny krok naprzód względem całościowego ujęcia analizowanej problematyki, w stosunku do dokonań sprzed 1945 roku, o tyle w dalszym ciągu wiele problemów nie zostało w dostatecznym stopniu wyjaśnione. Z drugiej z kolei strony warto zastrzec, że przed polskimi historykami pozostaje bardzo dużo do zrobienia. Trzeba ponownie przyjrzeć się wybranym problemom, które zostały li wspomniane w tymże artykule. Ponadto, trzeba będzie pokusić się o scharakteryzowanie, chociażby powierzchowne, stosunków wojskowych z obydwoma sąsiadami z II połowy X stulecia, gdyż w dotychczasowej polskiej historiografii, de facto nie usiłowano przyjrzeć się tymże aspektom w sposób analityczny.
Mariusz Samp
Bibliografia
Opracowania źródłowe:
– Kowalski T., Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al. Bekriego, [w:] „Monumenta Poloniae Historica n. s.”, 1 (1946).
– Kürbis B., Dagome iudex – studium krytyczne, [w:] Początki państwa polskiego, Księga Tysiąclecia, t.1, red. J. Piskorski, Poznań 2002.
Opracowania:
– Besala J., Małżeństwa królewskie, Piastowie, Przemyślidzi, Andegawenowie, Warszawa 2006.
– Felczak W., Historia Węgier, Wrocław 1983.
– Gieysztor A., Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994.
– Grodecki R., Adelajda, [w:] Polski Słownik Biograficzny, 1 (1935).
– Grodecki R., Bezprym, [w] Polski Słownik Biograficzny, 2 (1936).
– Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1, oprac. J. Wyrozumski, Kraków 1995.
– Gyorffy G., Święty Stefan I, Król Węgier i jego dzieło, przekł. T. Kapturkiewicz, Warszawa 2003.
– Grzesik R., Adelajda, rzekoma księżniczka polska na tronie węgierskim, [w:] Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy, red. A. Gąsiorowski, Poznań 1999.
– Grzesik R., Kronika węgiersko-polska, Z dziejów polsko-węgierskich kontaktów kulturalnych w średniowieczu, Poznań 1999.
– Grzesik R., Polska Piastów i Węgry Arpadów we wzajemnej opinii do 1320 roku, Warszawa 2003.
– Grzesik R., Przebieg granicy polsko-węgierskiej we wczesnym średniowieczu w świetle kroniki węgiersko-polskiej, [w:] „Studia Historyczne, Polska Akademia Nauk – Oddział w Krakowie”, 41 (1998).
– Jasiński K., Beleknegini, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 7 (1986).
– Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa 1992.
– Kętrzyński S., Polska X-XI wieku, Warszawa 1961.
– Labuda G., Bezprym, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 1 (1961).
– Labuda G., Mieszko I, Wrocław 2009.
– Labuda G., Pierwsze państwo polskie, [w:] „Dzieje Narodu i Państwa Polskiego”, red. F. Kiryk, Kraków 1989.
– Labuda G., Pierwsze państwo polskie, Poznań 2012 (wydanie pośmiertne).
– Labuda G., Prokuj, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 4 (1970).
– Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t.1 Poznań 1987, t. 1-2, Poznań 1946.
– Labuda G., Ze stosunków polsko-węgierskich drugiej połowie X wieku, [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska, Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. J. Bardach i in., Poznań 1970.
– Łowmiański H., Dynastia Piastów we wczesnym średniowieczu, [w:] Początki państwa polskiego, Księga Tysiąclecia, t. 1, red. J. Piskorski, Poznań 2002.
– Łowmiański H., Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastów, [w:] „Przegląd Historyczny”, 41 (1950).
– Łowmiański H., Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1986.
– Natanson-Leski J., Rozwój terytorialny Polski od czasów najdawniejszych do okresu przebudowy państwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964.
– Powierski J., Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego, [w:] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 74 (1968).
– Snopek J., Węgry, Zarys dziejów i kultury, Warszawa 2002.
– Sobolewski Z., Okres piastowski, Historia polityczna Polski, t. 2 (b. m. w. 1988).
– Sroka S. A., Historia Węgier do 1526 roku w zarysie, Bydgoszcz 2000.
– Strzelczyk J., Mieszko Pierwszy, Poznań 1999.
– Szczur S., Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002.
– Tokarz G., Zarys historii Polski Piastów i Jagiellonów, Analiza politologiczna, Wrocław 2007.
– Widajewicz J., Rodowód Piastówny Adelajdy, [w:] „Przegląd Zachodni”, 9 (1953).
– Widajewicz J., Terytorium Polski w drugiej połowie X wieku, [w:] „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 20 (1955).
– Włodarski B., Problem jaćwieski w stosunkach polsko-ruskich, [w:] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 24 (1958 – 1959).
– Zakrzewski S., Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Warszawa 1921.
– Zielińska-Melkowska K., Stosunki polsko-pruskie w X-XII wieku, [w:] Europa środkowa i wschodnia w polityce Piastów, red. K. Zielińska-Melkowska, Toruń 1997.