Wybrane aspekty stosunków polańsko-cesarskich w latach 963-967, a sądy historiografii powojennej

Powstałe w X wieku państwo polskie stosunkowo szybko stało się dość istotnym graczem tego obszaru Europy. Ze wzrostem znaczenia państwa Polan liczyć musieli się jego sąsiedzi, w tym jedno z najważniejszych państw Europy – Święte Cesarstwo Rzymskie. Problem stosunków polańsko-cesarskich okazał się szczególnie interesujący dla autorów prac historycznych publikujących po 1945 roku. Skutki dyskusji historyków można obserwować w czasach nam współczesnych. Są one pokłosiem polaryzacji stanowisk badawczych odnoszących się do egzegezy najstarszych wzmianek źródłowych o Polsce Mieszka I.
Nie lada trudności wynikają z różnej interpretacji dwóch podstawowych źródeł, tj. Kroniki Widukinda z Korwei, tudzież Kroniki Thietmara. Saski kronikarz napisał: komes Gero dobrze pamiętny przysięgi, gdy zobaczył, że Wichman jest oskarżony, i stwierdził, że jest winny, odstawił go do barbarzyńców, od których go był odebrał. Chętnie przez owych przyjęty, częstymi najazdami trapił głębiej mieszkających barbarzyńców. Króla Mieszka, w którego władzy byli Słowianie, którzy nazywają się Licicaviki, za dwoma razami pokonał, brata jego zabił i wielki na nim zdobył łup((Przytoczone za: G. Labuda, Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, Antologia tekstów źródłowych, Poznań 1999, s. 155.)). Powszechnie uważa się, że biskup merseburski streścił wiadomości zaczerpnięte od Widukinda: Margrabia Marchii Wschodniej Gero podporządkował zwierzchnictwu cesarza Łużyczan, Słupian, a także Mieszka wraz z jego poddanymi((Kronika Thietmara, przekł. M. Z. Jedlicki, posłowie K. Ożóg, ks. II, rozdz. 14, s. 25.)).
Komentatorzy dwóch odmiennych przekazów źródłowych dochodzili wszelako do bardzo różnych wniosków, częstokroć opierając się na bardzo wątłych przesłankach i zgoła poszlakach. Rzec można, iż znaczna część uczonych objaśniających zarówno wizję zaszłych wypadków w ocenie Widukinda oraz Thietmara, podzielili się na przeciwstawne sobie bloki. Większość najznamienitszych z nich przychyla się doniesieniom Widukinda((Tak m.in. postąpili: M. K. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2005, s. 41; A. Pleszczyński, Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (963-1034), Narodziny, Stereotypy, Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja władców Polski i ich kraju, Lublin 2008, 14-15; L. A. Tyszkiewicz, Historia Polski wczesnego średniowiecza (do końca XII wieku), [w:] Pytania o średniowiecze, Potrzeby i perspektywy badawcze polskiej mediewistyki, red. W. Fałkowski, Warszawa 2001, s. 142.)), natomiast coraz mniejsze grono zwolenników mają poglądy Thietmara((H. Łowmiański przyjął, że wzmianka o Wichmanie u Widukinda jest najprawdopodobniej wtrąceniem (które miało być pierwotnie tzw. notą marginalną), w wyniku czego niejako Wichman zajął miejsce Gerona, prawdziwego autora porażki władcy polańskiego: H. Łowmiański, Początki Polski, Z dziejów Słowian w I tysiącleciu, t. 5, Warszawa 1985, s. 519 n. )). Podług dywagacji G. Labudy i K. Tymienieckiego biskup merseburski bardzo nieporadnie skompilował odpowiedni ustęp z dzieła Widukinda((G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, t. 1, Poznań 1987, s. 26-28; K. Tymieniecki, Państwo polskie w stosunku do Niemiec i cesarstwa średniowiecznego w X wieku, [w:] Początki państwa polskiego, Księga Tysiąclecia, t. 1, red. J. Piskorski, Poznań 2002, s. 261.)), dlatego też ich badania w znacznej mierze deprecjonują przekaz Thietmara, a z drugiej strony jawnie uwydatniają przydatność informacji zaczerpniętych od Widukinda.
Sporną kwestią, jeśli idzie już o analizę obu tekstów, jest usiłowanie znalezienia odpowiedniej cezury czasowej do opisywanych wydarzeń. Datę tę uznaje się niejednokrotnie za udokumentowaną, najstarszą w dziejach Polski. Toteż czyniono wiele wysiłków, aby w mniej, czy bardziej przekonywujący sposób uargumentować przede wszystkim dwie postawy badawcze. Gros uczonych jest zdania, iż rok 963((A. Pleszczyński, Niemcy…, s. 14; S. Rosik, Początki Polski w kronikach niemieckich X-XI w. (w kręgu wiadomości Widukinda z Korwei), [w:] Kolory i struktury średniowiecza, red. W. Fałkowski, Warszawa 2004, s. 252; M. i Z. Wojciechowscy, Polska Piastów i Polska Jagiellonów, Poznań 1946, s. 23; Z. Wojciechowski, Północna granica Wielkopolski i dalsze uwagi nad kształtowaniem się państwa polan, [w:] „Przegląd Zachodni”, 7-8 (1952), s. 786.)) jest najstarszą datą w historii naszego kraju. Zaś inni są skłonni przesunąć zaszłe wydarzenia na rok 964((S. Rosik przytacza opinię H. Łowmiańskiego, który był jednym z najzagorzalszych propagatorów tej daty: S. Rosik, Początki…, s. 240; S. Trawkowski, Jak…, s. 162.)), bądź na 964-965((G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, t. 1, Poznań 2002, s. 288; Idem, Studia…, s. 53; Idem, Stosunki prawno-polityczne Polski i Niemiec w średniowieczu (Program badań), [w:] Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii UAM w dniach 14-16 XI 1983 roku, red. J. Strzelczyk, Poznań 1986, s. 124.)).
Kolejne polemiki, które można spotkać na łamach różnych publikacji, zasadzają się na ustaleniu, czy wzmiankę Widukinda należy traktować jako przekaz odzwierciedlający stosunki polsko-niemieckie, czy też jak chcą tego co poniektórzy, relacje polsko-wieleckie((S. Trawkowski, Jak powstała Polska, Warszawa 1969, s. 161-162; J. Widajewicz, Słowianie Zachodni a Niemcy w wiekach średnich, Katowice 1946, s. 27.)). Idąc tropem drugiej możliwości, mediewiści nie są zgodni co do tego, czy osławiony Wichman i jego sojusznicy pokonali Mieszka I w jednej wojnie, czy też dwóch (pojawiają się sugestie, że być może nie chodziło Widukindowi nie o wojny, ale o bitwy)((D. A. Sikorski, O stosunkach polsko-niemieckich w X i XI wieku (Na marginesie książki Jarosława Sochackiego, Stosunki publicznoprawne między państwem polskim a cesarstwem rzymskim w latach 963-1102, [w:] „Studia Historica Slavo-Germanica”, 26 (2006), s. 263.)). Kim byli sojusznicy Wichmana w jego konflikcie z Polską? Już dawno odrzucono domysły niektórych uczonych, iż sprzymierzeńcem banity saskiego był margrabia Gero((K. Tymieniecki nie zgadza się z tezą R. Holtzmanna o wspólnym ataku Gerona i Wichmana na Polskę Mieszka: K. Tymieniecki, Dzieje Niemiec za dynastii saskiej, [w:] „Roczniki Historyczne”, 17 (1948), s. 167.)). Stosunkowo wąskie grono historyków zajmuje stanowisko, iż owymi „barbarzyńcami” mogli być Obodryci((Teza K. Maleczyńskiego: J. Strzelczyk, Wichman, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 6 (1977), s. 420.)), bądź Łużyczanie (względnie odłam Łużyczan)((Idem, Słowiańskie połabie z polskiej perspektywy (Kazimierz Myśliński, Polska wobec Słowian połabskich do końca wieku XII, Lublin 1993, [w:] „Studia Historia Slavo-Germanica”, 19 (1995), s. 143.)). Zdecydowana większość badaczy hołduje poglądowi o wieleckim((W. Korta, Z kim walczył Mieszko I w 963, [w:] „Studia Archeologiczne”, 2 (1967), s. 325-356; G. Labuda, Studia…, s. 435; Idem, Dzieje polityczne (VI-XII wiek), Ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X-XII wiek), [w:] Historia Pomorza, t. 1, red. G. Labuda, Poznań 1969, s. 309; Idem, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, t. 1, Poznań 2002, s. 287; M. i Z. Wojciechowscy, Polska…, s. 24; J. Widajewicz, Pierwotne dzieje Polski, [w:] „Przegląd Zachodni”, 8 (1952), s. 370-374.)) rodowodzie koalicjantów Wichmana. Nie sposób zapomnieć i o tych uczonych, którzy opowiadają się za Wolinianami((L. Leciejewicz, Wolinianie, [w:] „Słownik Starożytności Słowiańskich”, 6 (1977), s. 564; Zob. szerzej o Wolinianach i i roli Wolina w czasach Mieszka: W. Filipowiak, Jómsborg i Jómswikingowie w świetle ostatnich badań archeologicznych ,[w:] Mare Integrans, Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, Materiały z I sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin 6-7 sierpień 2005, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2005; Idem, Wolin – największe miasto Słowiańszczyzny zachodniej, [w:] Pomorze średniowieczne, red. G. Labuda, Warszawa 1958; A. Kaube, Wolin-Wineta, Szczecin 1985; R. Kiersnowski, Szczecin i Wolin we wczesnym średniowieczu, Wrocław 1954; L. Leciejewicz, Sporne problemy genezy niezależności politycznej miast przy ujściu Odry we wczesnym średniowieczu, [w:] Ars historia, Prace z dziejów powszechnych i Polski, red. M. Biskup i in., Poznań 1976; Idem, Wolin, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 6 (1977); J. Piskorski, Miasta księstwa szczecińskiego do połowy XIV wieku, Warszawa-Poznań 1987; Idem, Pradzieje (do końca XI w.), [w:] Pomorze Zachodnie poprzez wieki, red. J. Piskorski, Szczecin 1999; L. P. Słupecki, Jom, Jomsborg, Wolin, Wineta w pieśniach skaldów, w islandzkich sagach i w łacińskich kronikach, [w:] Mare Integrans, Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, Materiały z I Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin 6-7 sierpień 2005, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2005.)).
Ostatnim zagadnieniem historiograficznym nierozerwalnie związanym z przekazem Widukinda, jest odnalezienie odpowiedzi, kim byli Licicaviki? Nad enigmatyczną nomenklaturą pochyliło się wielu uczonych. Powierzchowny przegląd badań nad tym problemem przedstawił ongiś W. Myślenicki((W. Myślenicki, Piastowski nurt Odry, Poznań 1972, s. 99-102. Zob. też badania przedwojenne: J. Widajewicz, Licikaviki Widukinda, Studium onomastyczno-geograficzne, [w:] „Slavia Occidentalis”, 6 (1927).)), ale od tego czasu dorzucono kolejne warianty rozwiązania tej frapującej zagadki. Część uczonych uważa, że Licicaviki to ogół poddanych Mieszka((G. Labuda, Licicaviki, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 3 (1967), s. 56.)), natomiast inni szukają Licicavików wśród plemion podporządkowanych Mieszkowi(( S. Rosik, Początki…, s. 250.)). Tym plemieniem podług K. Myślinskiego mogli być Łużyczanie((Teza K. Myślińskiego przywołana przez J. Strzelczyka: J. Strzelczyk, Słowiańskie…, s. 143)), chociaż nasza nauka nie odrzuca możliwości, że Widukindowi chodzić mogło o Lędzian, Łęczycan, względnie Lubuszan((S. Szczur, Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002, s. 26 )).
Gdy opisuje się stosunki polsko-niemieckie u ich zarania, niewątpliwie nie zapomina się o Czechach, które de facto odegrały niebagatelnie dużą rolę na przednówku wprowadzenia chrześcijaństwa w kraju Mieszka I. Historiografia polska doby powojennej nie zapomniała o doniosłej wręcz działalności Dobrawy((Zob. najważniejsze prace akcentujące etymologię imienia Dobrawy: D. Borawska, O imię Dąbrówki, [w:] Polska w świecie, Szkice z dziejów kultury polskiej, red. J. Dowiat i in., Warszawa 1972; J. Banaszkiewicz, Dąbrówka „christianissima” i Mieszko poganin (Thietmar, IV, 55-56; Gall, I, 5-6), [w:] Nihil superfllum esse, Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000; K. Buczek, Dobrawa, [w:] Polski Słownik Biograficzny, 5 (1939-1946); G. Labuda, Dąbrówka czy Dobraw(k)a, [w:] „Slavia Occidentalis”, 18 (1939 – 1947).)) w podjęciu brzemiennej w skutkach decyzji. Uczeni w pełni zawierzają zapisce rocznika krakowskiego dawnego o tym, iż w 965 r.((J. Besala, Małżeństwa królewskie, Piastowie, Przemyślidzi, Andegawenowie, Warszawa 20006, s. 13; J. Kłoczowski, Młodsza Europa. Europa środkowo-wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa 1998, s. 47; T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2005, s. 129; H. Samsonowicz, J. Tazbir, Tysiącletnie dzieje, Wrocław 2000, s. 16; S. Trawkowski, Opuscula medievistica, Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005, s. 11.)) przybyła do Polski. Historycy widzą w czeskiej księżniczce osobę, która obok Mieszka I wprowadziła Polskę na tory chrześcijaństwa w 966 roku((G. Labuda, Księżna Dobrawa i książę Mieszko jako rodzice chrzestni Polski piastowskiej, [w:] Scriptura custos memoriae, Prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 3-17; J. A. Sobiesiak, Bolesław II Przemyśliwa (zm. 999). Dynastia i jego państwo, Kraków 2006, s. 94. Zob. wybiórczą literaturę o początkach chrześcijaństwa w Polsce: W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII w., Poznań 1962; M. Banaszak, Charakter prawny biskupów Jordana i Ungera, [w:] „Nasza Przeszłość”, 30 (1969); P. Bogdanowicz, Chrzest Polski, [w:] „Nasza Przeszłość”, 23 (1966); K. Buczek, Pierwsze biskupstwa polskie, Kraków 1995; J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1960; Idem, Historia Kościoła katolickiego w Polsce (do połowy XV wieku), Warszawa 1968; Idem, Metryka chrztu Mieszka I i jej geneza, Warszawa 1961; J. Kłoczowski, Chrześcijaństwo w Polsce, Zarys przemian 966-1795; Idem, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2007; Idem, Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań 2003; Idem, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986; Początki państwa i Kościoła polskiego w badaniach Profesora Gerarda Labudy, red. J. Strzelczyk, Poznań 2011; P. Urbańczyk, Early christianity in central and east Europe, Warszawa 1997.)). Dzięki nawiązaniu sojuszu Polski z Czechami((Zob. wybraną literaturę akcentującą wybrane problemy stosunków polsko-czeskich w czasach Mieszka I: L. Leciejewicz, Wczesne średniowiecze Śląska po II wojnie światowej, w: „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 41 (1986); L. A. Tyszkiewicz, Od plemion do państw, Na przykładzie Śląska, [w:] XVI powszechny zjazd historyków polskich, t. 1, Wrocław 1999; Idem, Problem Wiślan i ich państwa, [w:] Ojczyzna bliższa i dalsza, Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński i in., Kraków 1993; Idem, Warunki polityczne włączenia śląska do państwa Piastów, [w:] Śląsk około roku 1000, red. M. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz, Wrocław 2000.)) (poprzez mariaż z Dąbrówką), historycy dobitnie zauważają, iż został na pewien okres czasu rozerwany sojusz wielecko-czeski(( P. Bogdanowicz, Uwagi…, s. 90; T. Manteuffel, Historia…, s. 129; K. Olejnik, Koalicje pierwszych Piastów, [w:] XVI powszechny zjazd historyków polskich, t. 3, Wrocław 1999, s. 447.)), w wyniku czego niejako władca Polan w pełni zabezpieczył się przed najazdami Wieletów(( G. Labuda, Piastowie twórcami państwa polskiego, [w:] Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, red. R. Heck, Wrocław 1975, s. 16.)). Jadwiga Krzyżaniakowa, a także inni mediewiści w osobie Dąbrówki widzą postać, która znacznie zaznaczyła swoją obecność na polu chrześcijaństwa(( J. Krzyżaniakowa, Wizerunek Czechów w polskich źródłach średniowiecznych, [w:] Polaków i Czechów wizerunek wzajemny (X-XVII w.), red. W. Iwańczak, R. Gładkiewicz, Wrocław-Warszawa 2004, s. 26; J. Strzelczyk, Państwo Przemyślidów w Europie zachodniosłowiańskiej, [w:] Wielkopolska-Polska-Czechy, Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesorowi Bronisławowi Nowackiemu, red. Z. Górczak, J. Jaskulski, Poznań 2009, s. 15.)), co jak podkreśla K. Maleczyński, najdobitniej jest zauważalne w przybyciu do Polski z Czech terminologii liturgicznej((K. Maleczyński, Polska a Czechy w średniowieczu. Próba rewizji pojęć, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 2 (1947), s. 4.)).
Niezmiernie ważny ustęp z dziejów polsko-niemieckich dotyczy trybutu płaconego przez Polskę cesarzowi niemieckiemu. Nad tą informację zawartą w Kronice Thietmara((Kronika… ks. II, rozdz. 29, s. 32: Tymczasem dostojny margrabia Hodo, zebrawszy wojsko, napadł z nim na Mieszka, który był wierny cesarzowi i płacił trybut aż po rzekę Wartę.)) pochyliło czoła wielu historyków. Niemieckie spojrzenie na tę problematykę dał m.in. H. Ludat((H. Ludat, Słowianie – Niemcy – Europa, Wybór prac, przekł. J. M. Piskorski, Marburg-Poznań 2000, s. 27-33.)). Z kolei polska historiografia jest przebogata w tej materii, jednakże nie widać końca niekończącym się wręcz polemikom. Istnieją nawet domysły K. Myśliskiego, że Polska w ogóle nie płaciła osławionego tributium((J. Strzelczyk, Słowiański…, s. 144.)). Newralgiczny punkt wspomnianych wyżej polemik, dotyczy przede wszystkim kwestii ziem, z jakich Polska jęła uiszczać trybut. Niemieccy badacze raczej przychylają się ku poglądowi, że ów obszarem mogły być ziemie leżące na lewym brzegu Odry((H. Ludat, op. cit., s. 33.)), zaś polscy wskazują na ziemie prawobrzeżne Odry. Podstawowym pytaniem jest, jakie były to ziemie? Jerzy Dowiat mniema, iż mógł to być Śląsk(( J. Dowiat, Polska…, s. 107.)). Hipoteza śląska ostatnimi czasy znacznie podupadła na rzecz Pomorza Zachodnieg((G. Labuda, Marian Zygmunt Jedlicki, Badacz polsko-niemieckich stosunków prawno-politycznych we wczesnym średniowieczu, [w:] M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny Polski do cesarstwa do r. 1000, Wodzisław Śląski 2011, s. 210; J. Widajewicz, Polski obszar trybutarny w X wieku, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka,” 2 (1947), s. 81; Idem, Terytorium…, s. 12.)), czy też Ziemi Lubuskiej(( G. Labuda, Piastowie…, s. 15; K. Olejnik, Koalicje…, s. 447.)). Nie sposób również zapomnieć i o supozycji H. Łowmiańskiego, który uważał, że trybut był niejako rekompensatą z uprawnień cesarsko-misyjnych z obszaru władztwa Mieszka I((Przypuszczenie to zostało przytoczone za: J. Strzelczyk, Mieszko…, s. 150-151.)).
Wojna Polski z Wichmanem po raz wtóry (967) , odbiła się na stosunkach Mieszka ze Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego. Pragniemy omówić boje pierwszego władcy Polski z banitą saskim tak pod względem historii politycznej, jak i badań historyczno-wojskowych. Podstawę do różnych dywagacji na temat wojny z 967 r. dają informacje zaczerpnięte z Kroniki Widukinda((Poniżej fragment dzieła Widukinda w tłumaczeniu J. Strzelczyka (J. Strzelczyk, Mieszko…, s. 140-141): …zasłyszawszy zaś Wichman, że miasto jest wzięte, a towarzysze broni pobici, zwróciwszy się ponownie na wschód, zanurzył się wśród Słowian. I układ się ze Słowianami, którzy nazywają się Wolinianami [Vuloini], w jaki by sposób mogli gnębić wojną Mieszka, przyjaciela cesarskiego; co dla tamtego nie było tajemnicą. I ów posłał do Bolesława, króla czeskiego – był bowiem jego zięciem – i otrzymał od niego dwa hufce konnicy. I gdy Wichman wyprowadził przeciwko niemu wojsko, najpierw [Mieszko] nasłał na niego piechotę. A gdy ci na polecenie swego księcia z wolna uciekali przed Wichmanem, został on dość daleko odciągnięty od obozu, wtedy nasławszy na niego od tyłu konnicę, na dany znak wezwał uciekających do przeciwnatarcia na wroga. Gdy tak z naprzeciwka i od tyłu nań napierano, spróbował Wichman się wycofać. Posądzony jednak przez towarzyszy o niegodziwość, jako że sam przecie namówił ich do walki, iż mógłby, zawierzając koniowi, łatwo uciec, gdyby zaszła potrzeba, przymuszony zsiadł z konia i pieszo razem z towarzyszami wdał się w bitwę. I tego dnia mężnie walcząc, bronił się orężem. Wyczerpany postem i długą drogą, jaką przebył przez całą noc z bronią nad ranem dobił do jakiegoś zabudowania wraz z garstką towarzyszy. Przedniejsi wraz z wrogów, gdy go odnaleźli, po broni poznali, że mają przed sobą mężą wybitnego. Wypytywany przez nich, kim jest, wyznał, że jest Wichmanem. Ci wezwali go do złożenia broni i zaklinali się, że go całego odstawią swojemu księciu i to u niego wyjednają, aby go nietkniętego ostawił cesarzowi. Ów jednak, choć doprowadzony do ostateczności i baczny na swe starodawne szlachectwo i męstwo, wzgardził podać takim dłoń, prosił jednak, aby donieśli o nim Mieszkowi: przed nim chce złożyć broń, jemu podać rękę. Więc, gdy ci podążyli do Mieszka, otoczył go niezliczony tłum i ostro go zaatakował. On zaś, choć wyczerpany, powaliwszy wielu z nich, wyciągnął wreszcie miecz i przekazał go przedniejszemu z wrogów z tymi słowami: Weź – powiada – ten miecz i zanieś panu twemu, niech go trzyma na znak zwycięstwa i niech go przekaże przyjacielowi, cesarzowi, aby, dowiedziawszy się o tym, mógł natrząsać się z poległego przeciwnika lub raczej opłakiwać powinowatego. I to rzekłszy, zwrócony ku wschodowi, tak jak potrafił błagał Pana w ojczystym języku i duszę przepełnioną wielu błędami i udrękami wyzionął na łono Stwórcy wszechrzeczy.)). Widukind nazwał Mieszka I przyjacielem cesarskim. Termin amicus imperatoris((J. Bardach, A. Gieysztor, H. Łowmiański, E. Maleczyńska, Historia Polski do r. 1466, Warszawa 1954, s. 43; A. F. Grabski, Polska w opiniach obcych X-XIII w., Warszawa 1964, s. 177; L. A. Tyszkiewicz, Wschodni sąsiedzi Niemiec w historiografii końca X i początków XI stulecia, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 37 (1982), s. 6.)) mocno podkreśla zdaniem P. Bogdanowicza stosunek publiczno-prawny Polski do Cesarstwa(( P. Bogdanowicz, Uwagi…, s. 92.)). L. A. Tyszkiewicz domniemuje, że nomenklatura Widukindowa oznacza konieczność płacenia trybutu cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego((L. A. Tyszkiewicz, „Amictia” jako stosunek wzajemny między państwami wczesnego średniowiecza, [w:] Niemcy-Polska w średniowieczu. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii UAM w dniach 14-16 XI 1983 roku, red. J. Strzelczyk, Poznań 1986, s. 268- 269; Idem, Barbarzyńcy w Europie, Studia z późnego antyku i wczesnego średniowiecza, Wrocław 2007, s. 57.)). Symptomatyczne są również spostrzeżenia K. Tymienieckiego, który podsumował niejako dotychczasowe badania nad terminem amicus imperatoris: …w samej nazwie tej nie tylko stosunek osobisty się mieści… termin ten nie był tyko określeniem grzecznościowym, lecz oznaczał pewien stosunek polityczny, a możemy powiedzieć, że i prawny((K. Tymieniecki, Państwo…, s. 293.)).
Wojna roku 967 budzi wszelako ogromne dysonanse wśród historyków wojskowych. Powszechnie przyjmuje się, że między 21 a 22 września 967 r.((W. Myślenicki, Piastowski…, s. 79.)) doszło do bitwy między Mieszkiem i Wichmanem. Gorzej wygląda próba umiejscowienia bitwy. Zdaniem B. Miśkiewicza generalna batalia między zwaśnionymi stronami rozegrała się na terytorium ujścia Warty do Odry, w granicach państwa Mieszka I((B. Miśkiewicz, Wielkopolska w dziejach oręża polskiego (X-XX wiek), Poznań 2008, s. 16.)). Syntetyczna praca P. Bunara i S. A. Sroki mówi ogólnie o północno-zachodnim Pomorzu((P. Bunar, S. A. Sroka, Wojny, bitwy i potyczki w średniowiecznej Polsce, Kraków 1996, s. 13.)), zaś inni uczeni są skłonni szukać miejsca bitwy w rejonie Pyrzyc((T. M. Nowak, Walki obronne z najazdami niemieckimi w X-XIII w., [w:] Polskie Tradycje Wojskowe, Tradycje walk obronnych z najazdami Niemców, Krzyżaków, Szwedów, Turków i Tatarów, t. 1, red. J. Sikorski, Warszawa 1990, s. 19; A. Wółkowski, Stosunki polsko-niemieckie do 1000 roku, [w:] Szprotawski epizod zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku, red. H. Szczegóła, Szprotawa 2000, s. 12.)) lub Szczecina((A. Wółkowski, op. cit., 12-14.)). Odmienną tezę wygłosił K. Myśliński w myśl której, do bitwy doszło być może gdzieś na Połabszczyźnie(( K. Myśliński, Polska.., s.35-36.)).
Wśród przyczyn tegoż konfliktu najczęściej eksponuje się indywidualną decyzję Wichmana. Zdaniem A. Pleszczyńskiego w wyniku podjętych kroków wojennych miał ugodzić w przyjaciela Ottona I((A. Pleszczyński, Niemcy…, s. 44.)). Polscy historycy nie zapomnieli i o tym, że wojska czeskie w sile dwóch hufców (około 100 koni)((P. Bunar, op. cit., s. 13.)) walnie dopomogły drużynnikom Mieszka I. Tak do końca nie jest wyjaśniona kwestia koalicjantów samego Wichmana. Większość uczonych sugeruje, że saskiemu awanturnikowi dopomogli Wolinianie((K. Tymieniecki, Początki państwa Polan, [w:] „Przegląd Historyczny”, 50 (1959), s. 30; J. Wójciki, Dzieje Polski nad Bałtykiem, Warszawa 1989, s. 13.)), chociaż nie brak takich, którzy twierdzą, że owymi Vuloini byli Wieleci (najprawdopodobniej ich najważniejszy szczep – tj. Redarowie)((K. Myśliński, Polska…, s. 36.)). W opisie samej bitwie jesteśmy zdani na domysły: często uważa się, że niebagatelnie dużą rolę w wiktorii Mieszkowej miała odegrać konnica, która oskrzydliła jeden głęboki szyk wojsk Wichmanowych((M. Bogacki, Przemiany w wojskowości polskiej od połowy X wieku do 1138 roku, Kształt i organizacja armii, Toruń 2007, s. 124- 125; B. Miśkiewicz, Wielkopolska…, s. 17.)).
Konkludując powyższe rozważania historiograficzne, trzeba rzec, iż mediewistom polskim po 1945 r., można przypisać ogromne zasługi na polu badań relacji polsko-niemieckich w poruszanych w niniejszym artykule aspektach. Jednakże w wielu obszarach, polska nauka wszelako nie potrafi wyjść ze sfery domysłów i różnorakiego rodzaju przypuszczeń.

Mariusz Samp

Bibliografia:

Źródła:
– Kronika Thietmara, przekł., M. Z., Jedlicki, posłowie K. Ożóg, Kraków 2005.

Opracowania:
– Abraham W., Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII w., Poznań 1962.
– Arnold S., Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951.
– Banaszak M., Charakter prawny biskupów Jordana i Ungera, [w:] „Nasza Przeszłość”, 30 (1969).
– Banaszkiewicz J., Dąbrówka „christianissima” i Mieszko poganin (Thietmar, IV, 53-56; Gall, I, 5-6), [w:] Nihil superfluum esse, Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000.
– Banaszkiewicz J., Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986.
– Barański M., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2006.
– Barański M., Mieszko I i Bolesław Chrobry, Ludzie niezwyczajni…, Warszawa 1999.
– Bardach J., Gieysztor A., Łowmiański H., Maleczyńska E., Historia Polski do r. 1466, Warszawa 1954.
– Besala J., Małżeństwa królewskie, Piastowie, Przemyślidzi, Andegawenowie, Warszawa 2006.
– Bogacki M., Przemiany w wojskowości polskiej od połowy X wieku do 1138 roku, Kształt i organizacja armii, Toruń 2007.
– Bogdanowicz P., Chrzest Polski, [w:] „Nasza Przeszłość”, 23 (1966).
– Borawska D., Mieszko I i Oda w gronie consanguineorum Ludolfingów, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, Zbiór studiów, t. 1, red. S. M. Kuczyński, Warszawa 1981.
– Borawska D., O imię Dąbrówki, [w:] Polska w świecie, Szkice z dziejów kultury polskiej, red. J. Dowiat i in., Warszawa 1972.
– Buczek K., Dobrawa, [w:] Polski Słownik Biograficzny, 5, (1939-1946).
– Buczek K., Pierwsze biskupstwa polskie, Kraków 1995.
– Bunar P., Sroka S. A., Wojny, bitwy i potyczki w średniowiecznej Polsce, Kraków 1996.
– Chłopocka H., Początki Szczecina, [w:] „Roczniki Historyczne”, 17 (1948).
– Dąbrowski J., Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław-Warszawa-Kraków 1964.
– Dowiat J., Chrzest Polski, Warszawa 1960.
– Dowiat J., Historia Kościoła katolickiego w Polsce (do połowy XV wieku), Warszawa 1968.
– Dowiat J., Metryka chrztu Mieszka I i jej geneza, Warszawa 1961.
– Dowiat J., Polska – państwem średniowiecznej Europy, Warszawa 1969.
– Filipowiak W., Jómsborg i Jómswikingowie w świetle ostatnich badań archeologicznych, [w:] Mare Integrans, Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, Materiały z I sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin 6-7 sierpień 2005, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2005.
– Filipowiak W., Wolin – największe miasto Słowiańszczyzny zachodniej, [w:] Pomorze średniowieczne, red. G. Labuda, Warszawa 1958.
– Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1, oprac. J. Wyrozumski, Kraków 1995.
– Kaube A., Wolin-Wineta, Szczecin 1985.
– Kętrzyński S., Polska X- XI wieku, Warszawa 1961.
– Kiersnowski R., Legenda Winety, Kraków 1950.
– Kiersnowski R., Szczecin i Wolin we wczesnym średniowieczu, Wrocław 1954.
– Kłoczowski J., Chrześcijaństwo w Polsce, Zarys przemian 966-1795, Lublin 1992.
– Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2007.
– Kłoczowski J., Młodsza Europa, Europa środkowo-wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa 1998.
– Kłoczowski J., Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań 2003.
– Kłoczowski J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986.
– Korta W., Z kim walczył Mieszko I w 963, [w:] „Wiadomości Archeologiczne”, 2 (1967).
– Krzyżaniakowa J., Wizerunek Czechów w polskich źródłach średniowiecznych, [w:] Polaków i Czechów wizerunek wzajemny (X-XVII w.), red. W. Iwańczak, R. Gładkiewicz, Wrocław-Warszawa 2004.
– Kurnatowska Z., Wielkopolska w X wieku i formowanie się państwa polskiego, [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000.
– Labuda G., Legenda Jómsborga, [w:] „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, 34 (1946).
– Labuda G., Licicaviki, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 3 (1967).
– Labuda G., Marian Zygmunt Jedlicki. Badacz polsko-niemieckich stosunków prawno-politycznych we wczesnym średniowieczu, [w:] M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny Polski do Cesarstwa do r. 1000, Wodzisław Śląski 2011.
– Labuda G., Mieszko I, Wrocław 2009.
– Labuda G., Pierwsze państwo polskie, [w:] „Dzieje Narodu i Państwa Polskiego”, red. F. Kiryk, Kraków 1989.
– Labuda G., Pierwsze państwo polskie, Poznań 2012 (wydanie pośmiertne).
– Labuda G., Polska granica zachodnia, Tysiąc lat dziejów politycznych, Poznań 1974.
– Labuda G., Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, Antologia tekstów źródłowych, Poznań 1999.
– Labuda G., Stosunki prawno-polityczne Polski i Niemiec w średniowieczu (Program badań), [w:] Niemcy-Polska w średniowieczu, Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii UAM w dniach 14-16 XI 1983 roku, red. J. Strzelczyk, Poznań 1986.
– Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t.1 Poznań 1987, t. 1-2, Poznań 1946.
– Leciejewicz L., Słowiańszczyzna zachodnia, Wrocław 1976.
– Leciejewicz L., Sporne problemy genezy niezależności politycznej miast przy ujściu Odry we wczesnym Średniowieczu, [w:] Ars historia, Prace z dziejów powszechnych i Polski, red. M. Biskup i in., Poznań 1976.
– Leciejewicz L., U źródeł bogactwa i potęgi Pomorza zachodniego w średniowieczu, [w:] Pomorze średniowieczne, red. G. Labuda, Warszawa 1958.
– Leciejewicz L., Wczesne Średniowiecze Śląska po II wojnie światowej, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 41 (1986).
– Leciejewicz L., Wolin, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 6 (1977).
– Leciejewicz L., Wolinianie, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 6 (1977).
– Ludat H., Słowianie-Niemcy-Europa, Wybór prac, przekł. J. M. Piskorski, Marburg-Poznań 2000.
– Łowmiański H., Początki Polski, Z dziejów Słowian w I tysiącleciu, t. 5, Warszawa 1985.
– Maleczyński K., Najstarsza zachodnia granica Polski na podstawie źródeł X wieku, [w:] Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, t. 1, red. J. Piskorski, Poznań 2002.
– Maleczyński K., Polska a Czechy w średniowieczu, Próba rewizji pojęć, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 2 (1947).
– Matla-Kozłowska M., Państwa Piastów I Przemyślidów u schyłku X wieku – walka o regnum ablatum, [w:] Pierwsze polsko-czeskie forum młodych mediewistów. Materiały z konferencji naukowej, Gniezno 27-29 września 2005 roku, red. J. Dobosz i in., Poznań 2007.
– Miśkiewicz B., Studia nad obroną polskiej granicy zachodniej w okresie wczesnofeudalnym, Poznań 1961.
– Miśkiewicz B., Wielkopolska w dziejach oręża polskiego (X – XX wiek), Poznań 2008.
– Muraszko M., Państwo gnieźnieńskie. Wybrane zagadnienia z historii wczesnego średniowiecza, Gniezno 2010.
– Myślenicki W., Piastowski nurt Odry, Poznań 1972.
– Myśliński K., Miejsce Małopolski w procesie tworzenia się Państwa Polskiego, [w:] „Roczniki Historyczne”, 30 (1964).
– Myśliński K., Polityka polska wobec Słowian połabskich w okresie powstania 983 roku, [w:] „Roczniki Historyczne”, 57 (1991).
– Myśliński K., Polska wobec Słowian połabskich do końca wieku XII, Wodzisław Śląski 2011.
– Nadolski A., Polskie siły zbrojne i sztuka wojenna w początkach państwa polskiego, [w:] Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, t. 1, red. J. Piskorski, Poznań 2002.
– Nowak T. M., Walki obronne z najazdami niemieckimi w X- XIII w., [w:] Polskie Tradycje Wojskowe, Tradycje walk obronnych z najazdami Niemców, Krzyżaków, Szwedów, Turków i Tatarów, t. 1, red. J. Sikorski, Warszawa 1990.
– Nowakowski A., Wojskowość w średniowiecznej Polsce, Malbork 2005.
– Olejnik K., Koalicje pierwszych Piastów, [w:] XVI powszechny zjazd historyków polskich, t. 3, Wrocław 1999.
– Piskorski J. M., Miasta księstwa szczecińskiego do połowy XIV wieku, Warszawa-Poznań 1987.
– Piskorski J. M., Pradzieje (do końca XI w.), [w:] Pomorze Zachodnie poprzez wieki, red. J. M. Piskorski, Szczecin 1999.
– Piskorski J., Szczecin średniowieczny (do 1478 r.), J. Piskorski, B. Wachowiak, E. Włodarczyk, Szczecin. Zarys historii, Poznań 2002.
– Pleszczyński A., Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (963-1034). Narodziny. Stereotypy. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja władców Polski i ich kraju, Lublin 2008.
– Rosik S., Początki Polski w kronikach niemieckich X-XI w. (w kręgu wiadomości Widukinda z Korwei), [w:] Kolory i struktury średniowiecza, red. W. Fałkowski, Warszawa 2004.
– Samsonowicz H., Dzień chrztu i co dalej…, Warszawa 2008.
– Sikorski D. A., O stosunkach polsko-niemieckich w X i XI wieku (Na marginesie książki Jarosława Sochackiego, Stosunki publicznoprawne między państwem polskim a cesarstwem rzymskim w latach 963-1102, [w:] „Studia Historia Slavo-Germanica”, 26 (2006).
– Skrok Z., Słowiańska moc, czyli o niezwykłym wkroczeniu naszych przodków na europejską arenę, Warszawa 2006.
– Słupecki L. P., Jom, Jomsborg, Wolin, Wineta w pieśniach skaldów, w islandzkich sagach i w łacińskich kronikach, [w:] Mare Integrans, Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, Materiały z I sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin 6-7 sierpień 2005, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2005.
– Sobiesiak J. A., Bolesław II Przemyślida (zm. 999), Dynastia i i jego państwo, Kraków 2006.
– Sobolewski Z., Okres piastowski. Historia polityczna Polski, t. 2 (b. m. w. 1988).
– Strzelczyk J., Mieszko Pierwszy, Poznań 1999.
– Strzelczyk J., Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998.
– Strzelczyk J., Państwo Przemyślidów w Europie zachodniosłowiańskiej, [w:] Wielkopolska-Polska-Czechy. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesorowi Bronisławowi Nowackiemu, red. Z. Górczak, J. Jaskulski, Poznań 2009.
– Strzelczyk J., Słowiańskie połabie z polskiej perspektywy [w:] „Studia Historia Slavo-Germanica”, 19 (1995).
– Strzelczyk J., Wichman, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, 6 (1977).
– Sułowski Z., Słowiańskie organizacje polityczne nad Bałtykiem, [w:] „Roczniki Historyczne”, 26 (1960).
– Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
– Trawkowski S., Jak powstała Polska,, Warszawa 1969.
– Trawkowski S., Opuscula medievistica, Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005.
– Tymieniecki K., Dzieje polityczne Polski piastowskiej, Warszawa 1933.
– Tymieniecki K., Dzieje Niemiec za dynastii saskiej, [w:] „Roczniki Historyczne”, 17 (1948).
– Tymieniecki K., O Państwie Polskim w wiekach średnich, [w:] „Roczniki Historyczne”, 16 (1947).
– Tymieniecki K., Państwo polskie w stosunku do Niemiec i cesarstwa średniowiecznego w X wieku, [w:] Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, t. 1, red. J. M. Piskorski, Poznań 2002.
– Tymieniecki K., Początki państwa polan, [w:] „Przegląd Historyczny”, 50 (1959).
– Tymieniecki K., Polska w średniowieczu, Warszawa 1962.
– Tyszkiewicz L. A., „Amicitia” jako stosunek wzajemny między państwami wczesnego średniowiecza, [w:] Niemcy-Polska w średniowieczu. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii UAM w dniach 14-16 XI 1983 roku, red. J. Strzelczyk, Poznań 1986.
– Tyszkiewicz L. A., Historia Polski wczesnego średniowiecza (do końca XII wieku), [w:] Pytania o średniowiecze. Potrzeby i perspektywy badawcze polskiej mediewistyki, red. W. Fałkowski, Warszawa 2001.
– Tyszkiewicz L. A., Wschodni sąsiedzi Niemiec w historiografii końca X i początków XI stulecia, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 37 (1982).
– Urbańczyk P., Early christianity in central and east Europe, Warszawa 1997.
– Urbańczyk P., Trudne początki Polski, Wrocław 2008.
– Widajewicz J., Licikakaviki Widukinda, Studium onomastyczno-geograficzne, [w:] „Slavia Occidentalis” 6 (1927).
– Widajewicz J., Pierwotne dzieje Polski, [w:] „Przegląd Zachodni”, 8 (1952).
– Widajewicz J., Początki Polski, Wrocław 1948.
– Widajewicz J., Polski obszar trybutarny w X wieku, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 2 (1947).
– Widajewicz J., Terytorium Polski w drugiej połowie X wieku, [w:] „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 20 (1955).
– Widajewicz J., Wichman, Poznań 1934.
– Wojciechowski Z., Mieszko I i powstanie państwa polskiego, [w:] „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 10 (1935 – 1937).
– Wojciechowski Z., Polska nad Wisłą i Odrą w X wieku, Studium nad genezą państwa Piastów i jego cywilizacji, Katowice 1939.
– Wojciechowski Z., Północna granica Wielkopolski i dalsze uwagi nad kształtowaniem się państwa Polan, [w:] „Przegląd Zachodni”, 7-8 (1952).
– Wojciechowscy M. i Z., Polska Piastów i Polska Jagiellonów, Poznań 1946.
– Wójcicki J., Dzieje Polski nad Bałtykiem, Warszawa 1989.
– Wółkowski A., Stosunki polsko-niemieckie do 1000 roku, [w:] Szprotawski epizod zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku, red. H. Szczegóła, Szprotawa 2000.
– Zakrzewski S., Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Warszawa 1921.