Jach Franciszek

Franciszek Jach (1894-1944), kapitan pilot Wojska Polskiego.

Urodził się 28 stycznia 1894 roku w Januszkowie (okolice Żnina). Uzyskał maturę w gimnazjum humanistycznym, a następnie rozpoczął studia prawnicze. 15 listopada 1914 roku został powołany do armii niemieckiej. Służył w 2. pułku artylerii polowej (Feldartillerie Regiment Nr. 2), a od 1 maja 1916 roku w baterii artylerii przeciwlotniczej na froncie wschodnim. W okresie od 1 czerwca 1917 do 15 marca 1918 roku uczył się pilotażu w 4. zapasowym oddziale lotniczym w Ławicy (Fliegerersatzkompanie Nr. 4). Następnie pełnił funkcję instruktora w szkole strzelców lotniczych w Ławicy.

Od końca grudnia 1918 roku Franciszek Jach walczył w powstaniu wielkopolskim. 18 stycznia 1919 roku zgłosił się do wielkopolskiego lotnictwa. Powierzono mu funkcję instruktora w Szkole Lotniczej. Był też lotnikiem tzw. „grupy bojowej”, zespołu najbardziej doświadczonych wielkopolskich lotników, którzy wykonywali zadania w okolicach linii frontu. 18 lutego sierż. pil. Franciszek Jach (wkrótce awansowany na podporucznika) został włączony w skład 1. wielkopolskiej eskadry lotniczej (późniejszej 12. eskadry wywiadowczej). W połowie marca wraz z eskadrą wyruszył do Galicji Wschodniej, gdzie brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej. 19 kwietnia rozbił samolot w czasie awaryjnego lądowania. 10 dni później dwukrotnie startował w celu zniszczenia nieprzyjacielskiego balonu obserwacyjnego. Nie odniósł jednak powodzenia. Balon zniszczył 9 maja, jednakże sam został skutecznie ostrzelany z ziemi, musiał awaryjnie lądować między liniami piechoty polskiej i ukraińskiej. Bliżej były linie ukraińskie i pilot został wzięty do niewoli. Uciekł z obozu jenieckiego i 12 czerwca powrócił do macierzystej jednostki. W następnym roku Jach w składzie 12. eskadry wywiadowczej brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. 1 grudnia 1920 roku, jako kapitan pilot, został dowódcą eskadry szkolnej w Oficerskiej Szkole Obserwatorów Lotniczych w Toruniu. Znalazł się w grupie założycieli Związku Lotników Polskich, który to związek rozpoczął działalność we wrześniu 1922 roku. Dwa miesiące później Jacha przeniesiono do 3. Pułku Lotniczego w Poznaniu. Latem 1923 roku na zbudowanym przez siebie szybowcu „Żabuś” (według dokumentacji technicznej opracowanej przez inż. Jana Siejkowskiego) wziął udział w I Konkursie Ślizgowców w Białce pod Nowym Targiem. Start zakończył się rozbiciem szybowca. Od 2 lutego 1924 roku przebywał na kursie doskonalącym dla oficerów w Chełmie. Po zakończonym kursie, 17 marca następnego roku objął stanowisko dowódcy 5. eskadry lotniczej w poznańskim pułku. W czerwcu na zmodyfikowanym „Żabusiu” z powodzeniem uczestniczył w II Konkursie Szybowców w Oksywiu. W czasie zawodów uzyskał rekordową długość lotu. Franciszek Jach był też konstruktorem szybowca „Bimbuś”, który także brał udział w II Konkursie Szybowców (pilotem był Władysław Szulczewski, który nie odniósł sukcesu). 18 stycznia 1926 roku kpt. Franciszek Jach został p.o. dowódcy III. dywizjonu myśliwskiego w 3. Pułku Lotniczym. Po dwóch miesiącach otrzymał zadanie zorganizowania 118. eskadry myśliwskiej. Ze względu na braki personalne i sprzętowe polskie władze lotnicze wkrótce zrezygnowały z pomysłu wystawienia kolejnej eskadry myśliwskiej. Od sierpnia Franciszek Jach dowodził 112. eskadrą myśliwską. Od listopada 1927 do kwietnia 1928 roku uczestniczył w I Kursie Dowódców Eskadr w Oficerskiej Szkole Lotniczej w Dęblinie. 5 lipca 1928 roku został dowódcą eskadry treningowej w macierzystym pułku. W sierpniu, wraz z kpt. pil. Antonim Wronieckim na samolocie Potez XXV uczestniczył w rajdzie Małej Ententy i Polski. 23 grudnia następnego roku przeniesiono go do Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie, gdzie został oficerem nadzoru technicznego. W sierpniu 1931 roku oblatał szybowiec NN-2, a miesiąc później kolejny szybowiec – NN-2 bis. W październiku na szybowcu „Czajka I” (zbudowanym przez inż. Antoniego Kocjana) pobił krajowy rekord długości lotu. Jeszcze w tym samym miesiącu oblatał szybowiec wyczynowy NN-1 (konstruktorzy: inż. Adam Nowotny i inż. Adam Naleszkiewicz). W lipcu 1932 roku był autorem pierwszego lotu na szybowcu bezogonowym JN-1 „Żabuś II”. W maju 1936 roku Jach został przeniesiony do rezerwy. Po wybuchu II wojny światowej, z obawy przed represjami grożącymi byłym powstańcom wielkopolskim pod zmienionym nazwiskiem wyjechał do Lublina. Działał aktywnie w ramach Armii Krajowej. Zajmował się wyszukiwaniem miejsc zrzutów dla samolotów alianckich. 11 maja 1944 roku został ciężko ranny w czasie nalotu samolotów radzieckich na Lublin. Zmarł po dwóch dniach.

Franciszek Jach był jednym z bardziej doświadczonych pilotów w autonomicznym lotnictwie wielkopolskim. Potwierdzeniem tego jest włączenie go do „grupy bojowej” na lotnisku w Ławicy, a później skierowanie do 1. wielkopolskiej eskadry lotniczej. Nie można pominąć też faktu, że pełnił on rolę instruktora dla uczniów pilotażu w Wielkopolsce. Odznaczył się w czasie wojny polsko-ukraińskiej, a później także w czasie konfliktu z bolszewikami. W pierwszych latach pokoju jego kariera biegła stosunkowo szybko naprzód. Dowodził eskadrą w Oficerskiej Szkole Obserwatorów Lotniczych, później obejmował stanowiska dowódcze niższego i średniego szczebla w 3. Pułku Lotniczym. Swoje braki w wykształceniu wojskowym (był podoficerem w uznaniu zasług promowanym na stopień oficerski) starał się nadrobić przez udział w centralnych kursach. Warto zwrócić uwagę, że Jach był także konstruktorem, a przede wszystkim oblatywaczem szybowców. W latach drugiej wojny światowej działał w konspiracji. Zginął przypadkowo niemal w przeddzień wkroczenia Armii Czerwonej do Lublina.

Odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari (nr 3230);

• Krzyż Walecznych;

• Srebrny Krzyż Zasługi;

• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921;

• Medal 10-lecia Odzyskania Niepodległości;

• Polowa Odznaka Pilota (nr 32).

Jednostki, w których Franciszek Jach służył i stanowiska, które pełnił

• 2. pułk artylerii polowej (Cesarstwo Niemieckie);

• 4. zapasowy oddział lotniczy (Cesarstwo Niemieckie);

• Stacja Lotnicza w Ławicy – pilot „grupy bojowej”, instruktor w Szkole Lotniczej;

• 1. wielkopolska eskadra lotnicza (12. eskadra wywiadowcza);

• Oficerska Szkoła Obserwatorów Lotniczych – dowódca eskadry szkolnej;

• 3. Pułk Lotniczy – dowódca 5. eskadry lotniczej, p.o. dowódcy III. dywizjonu myśliwskiego, organizator 118. eskadry myśliwskiej, dowódca 112. eskadry myśliwskiej, dowódca eskadry treningowej;

• Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa – oficer nadzoru technicznego;

• Armia Krajowa.

Szybowce oblatane przez Franciszka Jacha

• „Żabuś”

• NN-2;

• NN-2 bis;

• „Czajka I“;

• NN-1;

• JN-1 „Żabuś II”.

Bibliografia
Jach Franciszek, Na froncie i w niewoli ukraińskiej, [w:] „Polska Flota Napowietrzna”, r. 1919, nr 2, s. 54-55.
Kulczyński Robert, Franciszek Jach – powstaniec wielkopolski, pilot, [w:] „Kronika Wielkopolski”, r. 2011, nr 4 (140), s. 97-103.
Pawlak Jerzy, Polskie eskadry w latach 1918-1939, Warszawa 1989.
Pniewski Wiktor, Lot podporucznika pilota Jacha Franciszka, [w:] Księga pamiątkowa 3-go Pułku Lotniczego 1918-1928, Poznań 1928, s. 39-40.
Wójcik Waldemar, Piloci z numerowaną „gapą”, [w:] „Gapa”, r. 2012, nr 3, s. 15-25.
Zieliński Józef, Lotnicy Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari, Warszawa-Toruń 2005.

Zdjęcie: „Polska Flota Napowietrzna”, r. 1919, nr 2, s. 54.

Mariusz Niestrawski