| Streszczenie | Summary |
| Historiografia polska okresu międzywojennego borykała się z szeregiem problemów. Wynikały one z trudnych warunków panujących w na nowo organizującym się po przeszło stu latach niewoli państwie. Mimo to w dość szybkim tempie nauka historyczna rozwijała się, a najprężniej działającymi ośrodkami były Kraków, Warszawa i Lwów. Wśród ich zainteresowań nie brakowało studiów nad dziejami wybitnych polskich postaci historycznych, między innymi Jana III Sobieskiego. Nie wszystkie jednak aspekty panowania tego władcy cieszyły się jednakowym zainteresowaniem. Plany dynastyczne króla stanowiły jedynie tło dla przedmiotów badań. Historycy okresu międzywojennego wiązali plany dynastyczne Jana III z podejmowanymi przez niego próbami wzmocnienia pozycji syna Jakuba – czy to poprzez korzystne małżeństwo z jakąś księżniczką, czy też poprzez tworzenie precedensów w dworskiej etykiecie. Badacze wymieniają jako potencjalne kandydatki na żonę Jakuba Sobieskiego odpowiednio – Ludwikę Karolinę Radziwiłłównę (atutem przemawiającym za tym mariażem był ogromny majątek panny i jej posiadłości rodowe), którąś z francuskich księżniczek, wreszcie Habsburżankę. Ostatecznie syn polskiego króla pojął za żonę związaną z cesarskim dworem księżniczkę neuburską. Nieco miejsca w opracowaniach ówczesnych historyków zajęły rozważania na temat planów dynastycznych polskiego króla związanych z Węgrami, Mołdawią, Wołoszczyzną i Śląskiem. Uważali oni jednak, że były to raczej mrzonki niż realna szansa. Nie mieli z kolei wątpliwości, że dużo rozsądniejsza była planowana (w sojuszu z Francją i Szwecją) przez Sobieskiego wojna z Prusami, która miała na celu przejęcie pruskiego tronu przez ród Sobieskich, by dać królewskiemu synowi potężny argument przemawiający za wybraniem go następcą Jana III na tronie polskim. Najlepiej zbadał ten aspekt polityki królewskiej Kazimierz Piwarski, który poświęcił Janowi III kilka swoich prac. Oprócz Kazimierza Piwarskiego planami dynastycznymi Sobieskiego zajmowali się również Władysław Konopczyński, Otton Laskowski, Artur Śliwiński i Tadeusz Boy-Żeleński. Ten ostatni mimo, iż nie był zawodowym historykiem, to jednak dokonał wielu cennych spostrzeżeń. Nie sposób nie zauważyć, że na opinie wydawane przez wymienionych badaczy wielki wpływ miały czasy, w jakich przyszło im żyć i pracować. Mając za sobą życie w Polsce pod zaborami, szukali oni w historii szans, które inaczej wykorzystane mogły zapobiec tragedii rozbiorów. Od historycznych postaci wymagali historycy okresu międzywojennego daleko-wzroczności wykraczającej poza możliwości człowieka. Sobieskiemu zarzucali (bez stanowczej krytyki jednak) brak zdecydowania w działaniach, rezygnację z wielkich planów na rzecz doraźnych korzyści osobistych. |
Polish historiography of interwar period had many problems. After more than a hundred years Poland regained its independence, but situation was difficult. Nevertheless, historical studies progressed, especially in universities in Kraków, Warsaw and Lwów. Researchers were interested in the history of remarkable Polish characters’ life, i.a. King John III Sobieski. Not all aspects of this leader’s life were attractive as much as his victory in Battle of Vienna. King’s dynastic plans were merely a background of that studies. Historians of interwar period connected Sobieski’s dynastic plans with his efforts to strengthen authority of his son – James (Jakub). He tried to achieve that by son’s marriage with some princess or by making precedents in the etiquette. As potential James’ wife researchers listed Ludwika Karolina Radziwiłł (she was good candidate because of her wealth and demesne), some of French princesses and princess of Habsburg’s house. Finally, Polish King’s son married Hedwig Elisabeth Amelia of Neuburg. Historians of that time mentioned dynastic plans of John III associated with Hungary, Moldavia, Wallachia and Silesia. They believed those ideas were rather illusions than a real chance. On the second hand they affirmed that the plan of war with Prussia (in alliance with France and Sweden) seemed more reasonable, because if victorious it could give the Prussian throne to James and thus definitely increase his chance for election. This aspect of King’s policy was investigated by Kazimierz Piwarski, who wrote several books about John III. Beside Kazimierz Piwarski, few historians worked on Sobieski’s dynastic plans – Władysław Konopczyński, Otton Laskowski, Artur Śliwiński and Tadeusz Boy-Żeleński. The last one wasn’t professional historian, but he made many valuable observations. It’s obvious that period when mentioned historians have been working signed a mark on their ideas. They spent most of their lives in Poland partitioned between Russia, Prussia and Austria. Trying to determine if and how the national tragedy could have been avoided, they demanded from historical characters to be far-sighted beyond human possibilities. They accused Sobieski of indecisiveness and giving up on his great plans for personal profits. |
| Hasła indeksowe | Key Words |
| Jan III Sobieski, historiografia | Jan III Sobieski, historiography |
Panowaniem Jana III Sobieskiego zajmowało się wielu polskich historyków. Niezmiennie od początków nauki historycznej zwycięzca spod Wiednia budził zainteresowanie wielu badaczy, o czym świadczy ogromna liczba poświęconych mu opracowań. Jednak nie wszystkie aspekty jego życia są równie dobrze zbadane, co wspomniana odsiecz wiedeńska. Niewiele miejsca historycy poświęcili planom dynastycznym Sobieskiego, ba, nie ma żadnej pracy, która zajmowałaby się wyłącznie tą arcyciekawą przecież problematyką. Wśród setek opracowań poświęconych osobie Jana III niewiele jest takich, w których wspomniano o jego dynastycznych zamiarach.
Przedmiotem tych rozważań jest historiografia polska okresu dwudziestolecia międzywojennego. Rok 1918, kiedy Polska odzyskała niepodległość i jednocześnie podjęto trud organizacji polskiego życia naukowego jest niewątpliwie wyraźną cezurą, jednak często jest ona, jak zresztą każda taka granica, dość sztuczna. Nie można rozpatrywać dziejopisarstwa okresu dwudziestolecia międzywojennego w oderwaniu od wcześniejszej historiografii, gdyż wówczas nie sposób zrozumieć szeregu powiązań. Druga granica chronologiczna – rok 1939 również jest pomimo swojej konkretności umowna, gdyż kilku historyków wcześniejszego okresu kontynuowało swoją działalność po II wojnie światowej, a ich poglądy nie uległy drastycznej zmianie pomimo innych realiów politycznych.
Okres dwudziestolecia międzywojennego w nauce polskiej jest dość specyficzny. Wraz z odzyskaniem niepodległości zwiększyły się możliwości badań historycznych, znikło ograniczenie cenzurą ((A. Wierzbicki, Konstytucja 3 Maja w historiografii polskiej, Warszawa 1993, s. 86.)). Wprawdzie początki funkcjonowania państwa nie były łatwe, co miało ogromny wpływ na rozwój nauki – brak funduszy i trudności organizacyjne, jednak z czasem baza naukowa rozwijała się. Powstawały nowe uczelnie (Warszawa, Poznań, Wilno, Lublin), katedry, postępował rozwój czasopiśmiennictwa naukowego, dochodziło do coraz poważniejszych kontaktów z nauką obcą (( A.F. Grabski, Orientacje polskiej myśli historycznej. Studia i rozważania, Warszawa 1972, s. 29.)). Jednak długie lata trwało przełamywanie uprzedzeń i niechęci oraz zastrzeżeń wobec „nowicjuszy” (( K. Tyszkowski, Polskie Towarzystwo Historyczne 1925 – 1936, „Kwartalnik Historyczny”, t. LI, 1937, s.108.)). Takim bowiem mianem określali historyków polskich ich zagraniczni koledzy, pomimo faktu, iż wielu polskich badaczy miało doświadczenie międzynarodowe z czasów zaborów, kiedy to należeli do obcych towarzystw naukowych.
W Krakowie silny był nurt konserwatystów, którzy mieli duży wpływ na ukształtowanie się tzw. szkoły krakowskiej. W wieku dziewiętnastym zasłynęła ona z głęboko pesymistycznej oceny dziejów Polski ((M. Jaskólski, Kadyceusz polski. Myśl polityczna konserwatystów krakowskich 1866 – 1934, Warszawa – Kraków 1990, s. 57.)). Przedstawiciele tej szkoły uważali, że większość winy za upadek Rzeczypospolitej spoczywa na niej samej. Dopiero po 1918 roku widoczne staje się stopniowe łagodzenie tej pesymistycznej wizji, wręcz jej zanikanie ((Ibidem, s. 58. )). Wprawdzie krytycyzm widoczny w dziełach przedstawicieli tego nurtu wynikał z ideologii konserwatywnej i oceny skutków wydarzeń z XIX wieku, głównie powstań narodowych, to jednak miał on również głęboko wychowawcze znaczenie (( Ibidem, s. 249 )).
Warszawa już w czasach zaborów była najważniejszym polskim ośrodkiem naukowym na terenach rosyjskich. Jednak dopiero po 1918 roku miasto to zaczęło stopniowo zwiększać swoje znaczenie. Utworzenie uniwersytetu przyciągnęło jeszcze większą ilość historyków. W krótkim czasie Warszawa dorównała znaczeniem ośrodkom w Krakowie i we Lwowie. Największym zainteresowaniem historyków warszawskich cieszyły się dzieje nowożytne (podobnie było w innych większych ośrodkach), ale specyfiką tego miasta były badania XIX wieku, które stały tu na najwyższym poziomie spośród wszystkich polskich szkół historycznych. Dobrze rozwijały się studia nad historią wojskowości i schyłkowymi latami Rzeczypospolitej. Głownie badano historię Polski, jednak również historia powszechna miała swoich znawców. Sporo uwagi poświęcono metodologii historii, archiwistyce i dydaktyce historii ((J. Maternicki, Warszawskie środowisko historyczne w okresie II Rzeczypospolitej, Rzeszów 1999, s. 108-122. )).
Postawiliśmy sobie pytanie jak historiografia polska dwudziestolecia międzywojennego traktuje plany dynastyczne Jana III i czy na ocenę polityki dynastycznej króla miały wpływ uwarunkowania epoki, w której żył autor. Niewątpliwie ważne będą też konkluzje na temat oceny realności planów króla dokonywane przez badaczy dziejów, a także czy wiązali oni politykę królewską z planami naprawy sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej Rzeczypospolitej.
Najważniejsze plany dynastyczne Sobieskiego wiązały się z małżeństwem jego najstarszego syna Jakuba oraz z próbą uzyskania Prus Książęcych jako dziedzicznego tronu Sobieskich. Rozpatrzone zostaną także inne królewskie plany mające ścisłe powiązanie z polityką dynastyczną, o których wspomina część polskich historyków.