J. Radziwiłł w wieku dziewiętnastu lat w październiku 1575 r. udał się do Rzymu w celu przyjęcia sakry biskupiej oraz uzupełnienia wiedzy teologicznej z zakresu religii katolickiej. Ze względu na młody wiek nie posiadł jeszcze gruntownego wykształcenia. W młodości zgodnie z planami swojego ojca wychowywano go w duchu protestantyzmu. Lecz po śmierci Mikołaja Radziwiłła Czarnego, jego ojca przyjął on religię katolicką. Nominat podczas wędrówki do Rzymu także prowadził dziennik. W swoich zapiskach podobnie jak inni podróżni przedstawiał zabytki budowlane, które wywarły na nim jak stwierdził w swoim artykule Henryk Barycz wyjątkowe wrażenie ((Tamże, s. 30–34; H. Barycz, Dziennik podróży do Włoch biskupa Jerzego Radziwiłła w 1575 r., „Kwartalnik Historyczny”, R. XLIX, 1935, s. 344–346.)). Oba przytoczone dzienniki potwierdziły ich znaczenie dla współczesnej nauki historycznej. W tym również i historyków kultury.
Kolejną osobą, która w młodości spędziła czas za granicą był Jan Kochanowski. Poeta do czasu śmierci swojego ojca w 1547 r. studiował na Uniwersytecie w Krakowie. Po przerwaniu nauki przez trzy lata pomagał swojej matce w gospodarstwie pod Radomiem. A od 1550 r. przebywał na dworze księcia Albrechta w Królewcu. W mieście tym również studiował na Uniwersytecie Królewieckim. Jednakże w szesnastym wieku pobyt w Królewcu jak stwierdził Stanisław Kot w swojej pracy Jana Kochanowskiego podróże i studia zagraniczne z 1928 r. ((S. Kot, Jana Kochanowskiego podróże i studia zagraniczne, w: Studia Staropolskie. Księga ku …, s. 398.)) nie oznaczał przebywania za granicą kraju. Jan Kochanowski odbył w swoim życiu trzy podróże do Włoch. Podczas pierwszej w latach 1552–1555 podjął dwuletnie studia na Uniwersytecie w Padwie na Wydziale Filozoficznym. Tam zapoznał się z innymi polakami przybyłymi z Krakowa najprawdopodobniej w tym samym celu co Jan Kochanowski. W trakcie nauki odbywał wycieczki m. in. do Rzymu, Neapolu czy Wenecji. Następnie po wyczerpaniu środków finansowych w 1555 r. ponownie powrócił do Królewca ((Tamże, s. 400.)). Wtedy to naszemu poecie zaczęła dokuczać uciążliwa choroba oczu. Po zdobyciu funduszy wybrał się w drugą podróż do Włoch w celach leczniczych. Najprawdopodobniej wyjechał w drugiej połowie r. 1556 do słynącego z gorących źródeł Abano. Wcześniej zahaczył o Padwę gdzie spotkał Hieronima Ossolińskiego. Jednakże tym razem Kochanowski musiał przerwać planowany pobyt z powodu śmierci swojej matki Anny z Odrowążów Białaczowskich musiał wracać do kraju w 1557 r. W 1558 r. poeta po raz kolejny udał się do Padwy, a z początkiem 1559 r. przyjechał do Francji. Tam zatrzymał się na dworze Jana Baptysty Tęczyńskiego syna wojewody krakowskiego Stanisława, który chciał aby jego jedyny syn: przez dłuższy pobyt we Francji pozyskał łaskę potężnego króla, poznał urządzenia, obyczaje, sposób bycia i prawa tego znakomitego narodu, oraz w akademii paryskiej kształcił się we wszystkich naukach wyzwolonych i mądrości ((Tamże, s. 405.)). Podczas pobytu we Francji Jan Baptysta udostępniał mieszkanie na swoim dworze studentom przybyłym z Polski. Jan Kochanowski zatrzymawszy się u niego zwiedzał Francję i poznawał panujące tam zwyczaje. Jego przewodnikiem podczas wycieczek po Francji był znajomy Jana Baptysty, dwudziestotrzyletni Karol Utenhove z Flandrii. W maju 1559 r. Jan Kochanowski musiał wrócić do Polski, ponieważ mógł stracić swój majątek odziedziczony po swoim ojcu. Łącznie nasz poeta za granicą spędził siedem owocnych lat ((Tamże, 418.)).
W podróż do wiecznego miasta udawało się również polskie wyższe duchowieństwo. Warto w tym miejscu przybliżyć postać biskupa – dyplomaty Erazma Ciołka. Był on ordynariuszem płockim. Kazimierz Hartleb w swojej pracy Działalność kulturalna biskupa – dyplomaty Erazma Ciołka cały episkopat Polski do którego należał Erazm Ciołek nazwał mecenatem kultury ((K. Hartleb, Działalność kulturalna biskupa – dyplomaty Erazma Ciołka, Lwów 1929, s. 7-8.)). Stwierdził tak, ponieważ duchowieństwo oprócz posługi kapłańskiej dbało o rozwój sztuki i nauki. Dla egzemplifikacji biskup Erazm Ciołek pomagał literatom i przyszłym naukowcom, poprzez finansowanie ich nauki i utrzymywanie na swoim dworze. Czynili tak również inni wyżej postawieni w hierarchii kościelnej duchowni zarówno w Polsce jak i zagranicą. Byli to kardynałowie awiniońscy czy papieże Marcin V, Mikołaj V i Pius II ((S. Łempicki, Mecenat kulturalny w Polsce (Problemy i postulaty), w: Studia staropolskie, Księga…, s. 276.)). Na gruncie polskim możemy wymienić członków episkopatu: prymasa Jana Łaskiego, Jana Konarskiego, Stanisława Karnkowskiego, kardynała Hozjusza, Jerzego Radziwiłła ((Tamże, s. 282.)). Pod ich opieką w znacznym stopniu rozwijała się nauka, literatura, szkolnictwo.
W 1501 r. bp. Erazm Ciołek udał się do Rzymu na obiediencje u papieża jako dyplomata w imieniu księcia litewskiego Aleksandra w celu załatwienia spraw politycznych. Podczas podróży towarzyszyła mu jego cała świta. Bramy miasta przekroczył w procesyjnym orszaku w asyście dworzan papieskich i mistrza ceremonii Jana Burcharda. W trakcie pobytu w pałacu apostolskim wszystkie uroczystości związane z obchodami Wielkiego Tygodnia odbywały się w wielkim przepychu i patosie ((K. Hartleb, Działalność kulturalna biskupa…, s. 57–62.)).
Na podstawie krótkich życiorysów Jana Kochanowskiego, Jerzego Radziwiłła, Jana Tarnowskiego możemy zauważyć, że podróże w życiu młodych i zamożnych szlachciców odegrały bardzo ważną rolę. Dzięki nim mogli poznać bliżej europejską kulturę, którą w dużej mierze zaszczepiano na gruncie polskim. Rozwijali także swoje umiejętności, doświadczenie i wiedzę. Prowadzone przez podróżników dzienniki posłużyły historykom kultury jako źródło historyczne. Na ich podstawie można było zbadać z jakimi państwami najczęściej utrzymywano relacje kulturowe, naukowe, handlowe, dyplomatyczne i rekreacyjne. Podejmowane przez młodą szlachtę studia na uniwersytetach Europy zachodniej świadczą o wychowaniu jej w kręgu cywilizacji łacińskiej. Każda młoda wykształcona osoba znała co najmniej dwa języki obce. Najczęściej były to: język łaciński, francuski albo włoski. Należało również posiadać wiedzę o zwyczajach panujących na dworach europejskich oraz modzie i sztuce.
Mariusz Zaleśny
Bibliografia:
I. Źródła publikowane:
– Janowski L., Historiografia Uniwersytetu Wileńskiego, cz. 1, Wilno 1921.
– Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t. 1: Z dziejów dawnego uniwersytetu, t. 2: Dziesięciolecie 1919 – 1929, Wilno 1929.
– Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1933/34, Poznań 1935.
– S. Łempicki, Rola wieku złotego w dziejowym procesie formowania się polskiej kultury duchowej, Lwów 1938.
– Wolna Wszechnica Polska w Warszawie. Skład osobowy i spis wykładów wraz z rozkładem godzin na r. a. 1938/1939, Warszawa 1938.
– Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia (1919, 1919 – 1920, 1920 – 1921, 1921 – 1922, 1922 – 23) za rektoratu Heliodora Święcickiego. Księga Pamiątkowa, red. A. Wrzosek, Poznań 1924.
– Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, Program wykładów i skład Uniwersytetu w półroczu zimowym r. a. 1919/1920, Wilno 1919.
– Uniwersytet Stefana Batorego. Spisy wykładów i spis wykładających w latach 1919 – 1922, Wilno, brw.
– Pamiętnik IV. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6 – 8 grudnia 1925 r., t. 1: Referaty, Lwów 1925.
– Siedlecki M., Wspomnienia z pierwszych dwu lat organizacji Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1933.
– Studia Staropolskie. Księga ku czci Aleksandra Brücknera, Kraków 1928.
II. Czasopisma (1918 – 1939):
1. „Nauka Polska” 1939, t. 24.
2. „Kwartalnik Historyczny”, R. XLIV, 1930, t. 1, z 1; R. XLIX, 1935; R. LI, 1937, z 1 – 2; R. LIII, 1939, z 1;
3. „Przegląd Humanistyczny”, R. V, 1930, z 2;
III. Opracowania po 1945 r.
– Bednarek S., Pojmowanie kultury i jej historii we współczesnych syntezach dziejów kultury polskiej, Wrocław 1995.
– Bogucka M., Kultura naród, trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 roku, Warszawa 2008.
– Dutkiewicz J., Śreniowska K., Zarys historii historiografii Polskiej, cz. 3: (1900 – 1939), Łódź 1959.
– Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego, t. 2: 1915 – 1939, red. A. Garlicki, Warszawa 1981.
– Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 1919 – 1969, red. Z. Grot, Poznań 1972.
– Grabski A. F., Orientacje polskiej myśli historycznej, Warszawa 1972.
– Grabski A. F., Zarys historii historiografii polskiej, Poznań 2000.
-Hartleb K., Działalność kulturalna biskupa – dyplomaty Erazma Ciołka, Lwów 1929.
– Historia nauki Polskiej, t. 4, cz. 3, red. B. Suchodolski, Wrocław – Warszawa 1987.
– Historycy o historii 1918 – 1939, red. M. H., Serejski, Warszawa 1966.
– Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, red. A Gieysztor, J. Maternicki, H. Samsonowicz, Warszawa 1986.
– Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1925 – 1939 we wspomnieniach swoich pracowników i studentów, red. G. Karolewicz, Lublin 1989.
– Kolbuszewska J., Mutacja modernistyczna w historiografii Polskiej.(Przełom XIX i XX wieku), Łódź 2005.
– Kot S., Historia wychowania, t. 1, wyd.3, Warszawa 1996.
– Maternicki J., Majorek Cz., Suchoński A., Dydaktyka historii, Warszawa 1993.
– Maternicki J., Historia i historycy. Studia i szkice historiograficzne, Rzeszów 2005.
– Maternicki J., Historia jako dialog. Studia i szkice historiograficzne, Rzeszów 1996.
– Maternicki J., Warszawskie środowisko historyczne w okresie II Rzeczypospolitej, Rzeszów 1999.
– Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa XIX i XX wieku, t. 3, red. J. Maternicki, L. Zaszkilniak, Rzeszów 2005.
– Wójcik – Łagan H., Nauczyciele historii szkół średnich i powszechnych w latach 1918 – 1939. Kształcenie, dokształcanie, doskonalenie, Kielce 1999.
– Współczesna dydaktyka historii. Zarys encyklopedyczny dla nauczycieli i studentów, red. J. Maternicki, Warszawa 2004.
– Uniwersytet Jagielloński. Złota księga wydziału historycznego, red. J. Dybiec, Kraków 2000.
– Skubała – Tokarska Z., Tokarski Z., Uniwersytety w Polsce. Rys historyczny, Warszawa 1972.
– Studia z dziejów Wydziału Filozoficzno – Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. S., Mikucki, Kraków 1967.
– Tymieniecki K., Zarys dziejów historii historiografii polskiej, Warszawa 1948.
– Z dziejów Almae Matri Vilnensis. Księga pamiątkowa ku czci 400 – lecia założenia i 75- lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, red. L. Piechnik, K. Puchowski, Kraków 1996.
IV. Czasopisma po 1945 r.
1. „Kwartalnik Historyczny” R. XXX, 1986, nr 1; R. XXXII, 1988, nr 1;
2. „Przegląd Humanistyczny” R. XXIII, 1979, nr 10; R. XXIII, 1979, nr 11; R. XXIV, 1980, nr 4; R. XXXI, 1987, nr 9; R. XXXI, 1987, nr 11; R. XXXIV, 1990, nr 5 – 6; R. XXXIV, 1990, nr 7; R. XXXV, 1991, nr 1;
V. Słowniki:
– Słownik historyków polskich, Warszawa 1994.