Wyprawa niemiecka na Wieletów w 987 roku a państwo polskie Mieszka I

W 987 roku wojska niemieckie wyprawiły się przeciw Wieletom. Zasadniczym celem podjętej kampanii było przywrócenie zwierzchnictwa niemieckiego nad zaatakowanym obszarem, który odpadł od Rzeszy w wyniku powstania pogańskiego z 983 roku1. Niemcy wprawdzie już wcześniej próbowali pokonać Wieletów, jednak ostatecznie walki z nimi przybrały dla nich niekorzystny obrót. W starciach niemiecko-wieleckich uczestniczył również polski książę Mieszko I2. W niniejszym artykule podejmuje się próbę odtworzenia kampanii wojennej z 987 roku. Szczególną uwagę należałoby zwrócić na postawę Piasta i jego stosunek do tej wyprawy. Rozwikłanie omawianej sprawy jest konieczne, ponieważ dotychczasowi historycy nie zwracali na nią zbyt dużej uwagi.

Kiedy w 983 roku zmarł Otton II na terenie Niemiec rozgorzała wojna domowa3. Przeciw synowi zmarłego cesarza, Ottonowi III, wystąpił oficjalnie książę bawarski Henryk Kłótnik4. Po jego stronie opowiedział się również władca państwa polskiego Mieszko5. Na skutek klęsk spiskowca Piast wkrótce przeszedł do obozu przeciwnego. Nastąpiło to najpóźniej wczesną wiosną 985 roku6. W tym też czasie doszło do zawarcia swego rodzaju paktu wojskowego między Piastami a Niemcami, przewidującego niesienie pomocy stronie jej potrzebującej7. Jak wynika z zachowanych źródeł (głównie roczniki z Hildesheim oraz Kwedlinburga) zawiązany sojusz funkcjonował bez większych przeszkód. W 9858, 9869 oraz 99110 roku Mieszko brał udział w wyprawach niemieckich skierowanych przeciw Wieletom. W trakcie wojny z Czechami w 990 roku książę polski otrzymał pomoc od Sasów11, mimo toczonych przez nich bojów z Obodrytami12.

Wyprawy wojenne z 985-986 r. pochłonęły dużo wysiłku stronom je organizującym, tzn. Sasom i Piastom. Dwukrotna klęska nie zniechęciła jednak Niemców, którzy w 987 roku ponownie uderzyli na niepokonanych dotąd Wieletów. Roczniki hildesheimskie oraz kwedlinburskie podały, że w wyniku podjętej kampanii odbudowano wcześniej zniszczone grody nad Łabą oraz zmuszono Słowian do poddania się zwierzchnictwu zwycięskiej strony13. Wobec tego można byłoby sądzić, że wyprawa ta należała do zdecydowanie zwycięskich, zwłaszcza wtedy, gdy porówna się ją z poprzednimi (z 985-986 r.). Wedle Jarosława Sochackiego wymiernym efektem analizowanej wyprawy było osadzenie w Brennie Przybysława i Matyldy (siostry Ody, żony Mieszka I), którzy podporządkowali się państwu niemieckiemu i z tego tytułu płacili mu trybut. Ponadto wojna ta powinna być uważana za sukces, gdyż wskazywałaby na to polityka, którą prowadziła po niej cesarzowa-regentka Teofano (rządząca wtenczas w Rzeszy w zastępstwie małoletniego cesarza Ottona III). Władczyni ta bowiem zmieniła prowadzoną dotychczas politykę i zamiast dalszego zajmowania się sprawami połabskimi, skierowała swoją uwagę kwestii lotaryńskiej oraz sprawom rzymskim, w efekcie czego zorganizowała jeszcze w 989 r. wyprawę do Italii14.

Jest zastanawiające, dlaczego w źródłach nie ma żadnych informacji o posiłkowaniu wojsk niemieckich w 987 r. przez polskiego księcia. Kwestia ta budzi zdumienie, ponieważ te same przekazy odnotowały obecność Mieszka i jego wojów w dwóch poprzednich kampaniach zbrojnych15. Fakt ten można tłumaczyć na kilka sposobów. Najmniej prawdopodobnym wyjaśnieniem tej sprawy będzie przyjęcie założenia, zakładającego poróżnienie się Piasta z cesarzową Teofano (względnie z którymś wielmożów niemieckich), co ostatecznie wpłynęło na rozerwanie dotychczas funkcjonującego sojuszu wojskowego. Z jednej strony nie wiadomo, co ewentualnie mogło stać u podłoża domniemywanego tutaj nieporozumienia, z drugiej zaś strony przeciw tej opcji przemawia dalsze trwanie tego przymierza w kolejnych latach (pomoc cesarzowej dla Mieszka w 990 r. oraz Mieszka dla Niemców w 991). Absencję Mieszka można byłoby też wyjaśnić, spotykającym się niekiedy pośród rocznikarzy i kronikarzy średniowiecznych, niedbalstwem. W związku z tym rocznikarz z Kwedlinburga oraz Hildesheim mogli po prostu zapomnieć o zanotowaniu współdziałania w tym okresie między wojskami Piastów i Ludolfingów. Raczej mało prawdopodobne byłoby wniesienie w związku z tym, że wspomniani skrybowie zrobili to intencjonalnie, chcąc w ten sposób cały sukces przenieść na Sasów, ponieważ większego sensu nie miałoby w takim razie wspominanie przez nich o Mieszku i jego wojsku pod 985 i 986 r. Bardziej do przekonania trafiałby już domysł, iż nieuwzględnienie w ogóle polskiego księcia w omawianych tu źródłach niemieckich wiązało się z tym, że tym razem przysłał on Niemcom o wiele mniej liczne wojska lub też nie przysłał ich w ogóle. Widocznie siły niemieckie były na tyle duże i działały tak efektywnie (co można wnioskować po rezultatach tej kampanii), że w ogóle zapomniano o Mieszku i jego zbrojnych. Absolutnie nie negując tego pomysłu w tym miejscu, warto się zastanowić także, z czego wynikała tego typu postawa księcia polańskiego, który – co trzeba dosadnie wyartykułować – we wcześniejszych latach nie żałował swoich wojów i z całym impetem dwukrotnie atakował pogan16.

Wobec powyższego wypadnie przypuścić, że Mieszka w pełnym zaangażowaniu się po stronie saskiej powstrzymały jakieś inne ważne sprawy, co poskutkowało zebraniem przezeń swojej armii i rzuceniem jej przeważającej części (względnie nawet całości) na zupełnie inny front walki. Oczywiście brakuje bezpośrednich świadectw źródłowych na udowodnienie tego scenariusza wydarzeń, jednak w opinii części uczonych w tym czasie widać już widoczne pogorszenie się stosunków polsko-czeskich, które doprowadziły nawet do otwartej wojny. Zmagania te zakończyły się w 990 roku, wybuchły zaś zdecydowanie wcześniej. Przedmiotem sporu w 990 roku było „regnum ablatum”, bliżej nieokreślone terytorium17, które Czesi utracili na rzecz Polaków w nieuchwytnym dla dzisiejszych badaczy czasie18. Spekuluje się, że wymienionym obszarem mogła być Małopolska19. Wprawdzie kronikarz czeski Kosmas utratę tego obszaru przypisał dopiero Bolesławowi III Rudemu w 999 roku20, ale istnieją uzasadnione obawy, że celowo przeniósł opisane przez siebie wydarzenia do przodu21. Umieszczając je w czasach panowania tego księcia nie chciał ubytkiem terytorialnym obciążać Bolesława II Pobożnego22, którego rządy w swojej kronice starał się za wszelką cenę przedstawić w jak najbardziej pozytywnym świetle23. W fachowej literaturze przedmiotu wskazywano ponadto, iż wiedza Kosmasa na temat opisywanych wydarzeń kształtowała się na bardzo niskim poziomie24, opanowanie Krakowa przypisał on Mieszkowi, co nie odpowiada prawdzie, albowiem ten zmarł już w 992 roku25. W związku z tym, co powiedziano powyżej, można domyślać się, że Piastowie zawładnęli Krakowem bezsprzecznie przed 999 rokiem26. Nim to się stało zajęli najpierw ziemię sandomierską27. Zdaniem Jana Natansona-Leskiego Kraków i okolice wojska polskie mogły opanować już na początku lat 8028. Opinia ta nie przekonała części specjalistów, sądzących, że rejon ten odpadł od państwa czeskiego kilka lat później, najprawdopodobniej około 98729 lub 989 roku30.

Znaczna część uczonych podejrzewała, iż przedmiotem sporu między Czechami i Polakami był Śląsk31 (względnie Śląsk z Małopolską)32, ewentualnie jakaś jego część33. W świetle badań archeologicznych rysuje się dość jasno fakt, że nim Piastowie objęli w posiadanie Śląsk, to stworzyli sobie podłoże umożliwiające ekspandowanie w jego kierunku. Tym fundamentem była penetracja pogranicza wielkopolsko-śląskiego34. Część badaczy próbująca objaśnić ekspansję Mieszka na tereny śląskie swoje zasadnicze wnioski wspierała o analizę dokumentu Dagome iudex z końca X stulecia, z którego zdaje się wynikać, iż zasięg państwa Mieszka na tym obszarze był ograniczony do Odry. Wniosek ten z kolei prowokował do przyjęcia założenia, że władza piastowska była rozciągnięta tylko do prawobrzeżnej części Śląska, bez terytorium Alemure (Moraw), które tylko z nim graniczyło35. Dendrodaty uzyskane z grodu głogowskiego oraz wrocławskiego wskazują, że wzniesiono je z budulca ściętego w 985 roku36. Znawcy zagadnienia podkreślają, że powstanie tych grodów należy wiązać z inicjatywą Piastów po opanowaniu tych terenów37. W związku z tym można domniemywać, że podbój Śląska trwał na przestrzeni 985-990 roku38, przy czym dopiero pod koniec tego okresu Mieszkowi udało się całkowicie wydalić Czechów z reszty dotychczas zajmowanych przez nich terenów39.

W związku z powyższymi obserwacjami można przyjąć za rzecz nader prawdopodobną, iż Mieszko nie wyprawił swoich wojsk na Połabie w 987 roku, ponieważ najpewniej potrzebował ich do zmagań z Czechami lub też, czego nie należy absolutnie wykluczać, do asekurowania zdobytych na nich ziem na wypadek ewentualnego ich kontruderzenia. Z drugim z wymienionych wariantów książę piastowski musiał się również liczyć, albowiem Wieleci i Bolesław II odnowili wtenczas groźne dlań, jak i Niemiec, funkcjonujące już przed kilkoma dziesięcioleciami laty, przymierze40.

Mariusz Samp

---

Streszczenie: W 987 roku wojska niemieckie wyruszyły przeciw Wieletom. Wojna z nimi okazała się być dla Niemców zwycięska. W jej wyniku udało się odbudować wcześniej zniszczone przez tych pogan grody nad Łabą. W okresie wspomnianej wyprawy funkcjonowało polsko-niemieckie przymierze wojskowe. Mieszko I nie mógł jednak przybyć na pomoc swoim sojusznikom, ponieważ najprawdopodobniej potrzebował swoich wojsk do zmagań z Czechami. Niewykluczone również, iż siły te były niezbędne do asekurowania zdobytych na Przemyślidach ziem na wypadek ewentualnego ich kontruderzenia. Z drugim z wymienionych wariantów książę piastowski musiał się także liczyć, albowiem Wieleci i Bolesław II odnowili wtenczas groźne dlań, jak i Niemiec, funkcjonujące już przed kilkoma dziesięcioleciami laty przymierze.

Słowa kluczowe: Wieleci, Mieszko I, Rzesza, wyprawa zbrojna z 987 roku

---

Summary: In 987 the German army set out against Veleti tribes. The war with them turned out to be victorious for the Germans. As a result, the towns of the Elbe that had been destroyed by these pagans had been rebuilt. During the aforementioned expedition, the Polish-German military covenant functioned. Mieszko I, however, could not come to help his allies, because he needed his troops to struggle with the Czechs. It is also possible that these forces were necessary to secure the lands captured on Przemyslids land in the event of possible counterattacking. The Piast prince had to be reckoned with the second of the above-mentioned variants, for the Veleti and Bolesław II were renewed by then the dangerous for him, as well as Germany, which had been functioning several decades ago, a covenant.

Key words: Veleti, Mieszko I, Germany, armed expedition from 987

---

BIBLIORAFIA

Źródła

-Annales Altahenses maiores, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum 4 (1891).

-Annales Hildesheimenses, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum 8 (1878).

-Annales Quedlinburgenses (pod rokiem 985), [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores 3 (1839).

-Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, [w:] Scriptores rerum Germanicarum, Nova series 2 (1923).

-Thietmari Merseburgensis episcopi chronicon, przekład, wstęp i komentarz M. Z. Jedlicki, Poznań 1953.

Opracowania

-Barciak A., Obraz Polaka w średniowiecznej historiografii czeskiej, [w:] Idem, Między Polską a Czechami, Śląsk i jego mieszkańcy w źródłach czeskich doby średniowiecza, Wrocław 2012.

-Bláhova M., Frolik J., Profantová N., Velké dĕjiny zemí Koruny České, t. 1, Praha-Litomyšl 1999.

-Bogdanowicz P., Przynależność polityczna Śląska w X wieku, Dzieje problemu i próba jego rozwiązania, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968.

-Bogdanowicz P., Uwagi nad panowaniem Mieszka I, Przypuszczalna przyczyna sojuszu Mieszka I z cesarzową Teofano, ,,Roczniki Historyczne” 26 (1960).

-Brückner A., O počatcich dĕjín českych a polskych, „Česky Časopis Historicky” 20 (1919).

-Brüske W., Untersuchungen zur Geschichte des Liutizenbundes, Münster-Köln 1955.

-Buczek K., Pierwsze biskupstwa polskie, „Kwartalnik Historyczny” 52 (1938).

-Buko A., Najstarsze ośrodki grodowo-miejskie na ziemiach polskich, [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, listopad 2000, Poznań 2001.

-Bulín H., Česko-veletské a polsko-veletské vztahy ve druhé polovinĕ 10. století, [w:] Studia z dziejów polskich i czechosłowackich, red. E. i K. Maleczyńscy, Wrocław 1960.

-Bulín H., Počátky česko-veletského přátelství, [w:] Vznik a počátky slovanů, t. 3, Praha 1960.

-Domański G., Osadnictwo nad dolną Nysą Łużycką we wczesnym średniowieczu, „Slavia Antiqua” 29 (1983).

-Erkens F. R., Fürstliche Opposition in ottonish-salisher Zeit, Überlegungen zum Problem der Krise des frühmittelalterlichen deutschen Reiches, ,,Archiv für Kulturgeschichte” 64 (1982).

-Fried J., Der Weg in die Geschichte, Die Ursprünge Deutschlands bis 1024, Berlin 1998.

-Fried J., Theophanu und die Slawen, Bemerkungen zur Ostpolitik der Kaiserin, [w:] Kaiserin Theophanu, Begegnung des Ostens und Westens um die Wende des ersten Hahrhunderts, red. A. von Euw, P. Schreiner, t. 2, Köln 1991.

-Fritze W. H., Der slawische Aufstand von 983 – eine Schicksalwende in der Geschichte Mitteleuropas, [w:] Festschrift der Landesgeschichtlichen Vereinigung für die Mark Brandenburg zu ihrem 100. Jahr Bestehen 1884-1984, red. E. Henning, W. Vogel, Berlin 1984.

-Havlík L., Tři kapitoly z nejstarších česko-polskych vztahů, „Slovanské historické studie” 4 (1961).

-Hermann J., Der Lutizenaufstand 983 – Ursachen, politisch-militärische Verlauf und Wirkungen, „Militärgeschichte” 22 (1983).

-Holtzmann R., Geschichte der sächsischen Kaiserzeit (900-1024), Berlin 1960.

-Kara M., Krąpiec M., Możliwości datowania metodą dendrochronologiczną oraz stan badań dendrochronologicznych wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski, Dolnego Śląska i Małopolski, [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000.

-Kolenda J., Wczesnośredniowieczne osadnictwo grodowe pogranicza Śląska i Wielkopolski w świetle analiz dendrochronologicznych, [w:] Populi terrae marisque, Prace poświęcone pamięci Profesora Lecha Leciejewicza, red. M. Rębkowski, S. Rosik, Wrocław 2011.

-Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, wstęp M. Derwich, Warszawa 2003.

-Kowalczyk E., Momenty geograficzne państwa Bolesława Chrobrego, Na styku historii i archeologii, „Kwartalnik Historyczny” 107 (2000), 2.

-Labuda G., Mieszko I, Wrocław 2009.

-Labuda G., Narodziny polsko-ukraińskiej granicy etnicznej w polskiej historiografii, [w:] Początki sąsiedztwa, Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu, Materiały z konferencji, Rzeszów 9-11 V 1995, red. M. Parczewski, Rzeszów 1996.

-Labuda G., Polska, Czechy, Niemcy i Związek Wielecki w X wieku, [w:] Idem, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, t. 1, Poznań 2002.

-Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t. 1, Poznań 1987.

-Labuda G., Ze stosunków polsko-węgierskich w drugiej połowie X wieku, [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska, Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymienieckiego, kom. red. J. Bardach i in., Poznań 1970.

-Lübke C., Der Aufstand der Elbslaven im Jahr 983 und seine Folgen, [w:] Svatý Vojtěch, Čechové a Evropa, Mezinárodní sympozium uspořádané Českou křest’anskou akademií a Historickým ústavem Akademie věd ČR 19.-20. listopadu 1997 v Praze, red. D. Třeštík, J. Žemlička, Praha 1998.

-Łowmiański H., Bolesław Chrobry w Krakowie w końcu X wieku, „Małopolskie Studia Historyczne” 4 (1961).

-Łowmiański H., Początki Polski, Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. 5, Warszawa 1973.

-Łowmiański H. (rec.), P. Bogdanowicz, Przynależność polityczna Śląska w X wieku, Dzieje problemu oraz próba jego rozwiązania, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, „Roczniki Historyczne” 36 (1970).

-Łukaszewicz A., Inter Orientem et Septentrionem, Warszawa 2008.

-Maleczyński K., Najstarsza zachodnia granica Polski na podstawie źródeł X wieku, [w:] Początki Państwa Polskiego, Księga Tysiąclecia, red. K. Tymieniecki, Poznań 2002 [wyd. I: Poznań 1962].

-Maleczyński K., Śląsk miedzy Polską, Czechami i Niemcami w X wieku, „Sborník prací Filozofické fakulty Brnĕnské univerzity” 10 (1961).

-Maleczyński K., Śląsk w epoce feudalnej, [w:] Historia Śląska, t. 1, cz. 1, red. K. Maleczyński, Wrocław 1960.

-Manteuffel T., Jeszcze w sprawie regestu Dagome iudex, [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska, Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. J. Bardach i in., Poznań 1970.

-Manteuffel T., U kolebki sporu czesko-polskiego, [w:] Idem, Historyk wobec historii, Warszawa 1976.

-Matla M., Czechy, Poznań 2014.

-Matla-Kozłowska M., Państwa Piastów i Przemyślidów u schyłku X wieku – walka o regnum ablatum, [w:] Pierwsze polsko-czeskie forum młodych mediewistów, Materiały z konferencji naukowej, Gniezno, 27-29 września 2005 roku, red. J. Dobosz, J. Kujawiński, M. Matla-Kozłowska, Poznań 2007.

-Moraczewski J., Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1, Poznań 1863.

-Moździoch S., Castrum munitissimum Bytom, Lokalny ośrodek władzy w państwie wczesnopiastowskim, Warszawa 2002.

-Mühle E., Historia Wrocławia, przekł. J. Janicka, Warszawa 2016.

-Natanson-Leski J., Państwo Mieszka Pierwszego, „Studia Wczesnośredniowieczne” 4 (1958).

-Nový R., Czechy, Polska i Europa Środkowa w X wieku, [w:] Civitas Schinesghe, Mieszko I i początki państwa polskiego, red. J. M. Piskorski, Poznań-Gniezno 2004.

-Nový R., Přemyslovský stát 11 á 12 století, Praha 1972.

-Polek K., Kraków w IX i X wieku, [w:] Kraków, Studia z dziejów miasta, W 750 rocznicę lokacji, red. J. Rajman, Kraków 2007.

-Popiołek K., Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku, Katowice 1972.

-Potkański K., Kraków przed Piastami, „Rocznik Krakowski” 1 (1898).

-Przeździecki A., Mieczysław Pierwszy, Obraz z dziejów polskich, „Biblioteka Warszawska” 4 (1844).

-Rodzińska-Chorąży T., Co nam mówi architektura murowana?, [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000.

-Rzeźnik P., Gród wrocławski około roku 1000, [w:] Śląsk około roku 1000, Materiały z sesji naukowej we Wrocławiu w dniach 14-15 maja 1999 roku, red. M. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz, Wrocław 2000.

-Rzeźnik P., Żurek A., Wrocław około roku 1000, [w:] Polska na przełomie I i II tysiąclecia, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, listopad 2000, Poznań 2001.

-Schmitt H., Zdarzenia najważniejsze z przeszłości narodu polskiego, Lwów 1869.

-Sláma J., Archelogie o česko-polských stycích na rozhraní 10. a 11. století, [w:] Tísic let česko-polské vzájemnosti, Materiály z vĕdecké konference, pořádane na Hradci u Opavy ve dn. 9.-10. září 1965, Opava 1966.

-Sláma J., K česko-polským stykům v 10. a 11. století, [w:] Vznik a počátky slovanů, t. 4, Praha 1963.

-Sobiesiak J., Postać Bolesława II Przemyślidy (zm. 999) w narracji Kosmasa, Książę pobożny?, „Historia Slavorum Occidentis” 1 (2012).

-Sochacki J., Niemcy, Poznań 2016.

-Třeštík D., Sv. Vojtĕch a formování střední Evropy, [w:] Svatý Vojtěch, Čechové a Evropa, Mezinárodní sympozium uspořádané Českou křest’anskou akademií a Historickým ústavem Akademie věd ČR 19.-20. listopadu 1997 v Praze, red. D. Třeštík, J. Žemlička, Praha 1998.

-Tymieniecki K., Polska w średniowieczu, Warszawa 1962.

-Tyszkiewicz L. A., Ziemia kłodzka a państwo pierwszych Piastów, [w:] Idem, Słowianie i Awarowie, Organizacja plemienna Słowian, Wrocław 2009.

-Urbańczyk P., Politická přílušnost Slezka v desátém století v nejnovější polské historiografii, [w:] Dějiny ve věku nejistot, Sborník k příležitosti 70. narozenin Dušana Třeštíka, red. J. Banaszkiewicz i in., Praha 2003.

-Weinrich L., Der Slawenaufstand von 983 in der Darstellung des Bischofs Thietmar von Merseburg, [w:] Historiographia mediaevalis, Geschichtschreibung und Quellkunde, Festchrift für Franz Josef Schmale zum 65. Geburtstag, red. D. Berg, H. W. Goetz, Darmstadt 1988.

-Widajewicz J., Państwo Wiślan, Kraków 1947.

-Widajewicz J., Polska i Niemcy w dobie panowania Mieszka I, Lublin 1953.

-Wojciechowska M., Wstęp, [w:] Kosmasa Kronika Czechów, przekł. M. Wojciechowska, Warszawa 1968.

-Žacek R., Politische Formierung und aussenpolitische Orientierung, Oberschlesien vom. 9. bis zum14. Jahrhundert, [w:] Geschichte Oberschlesiens, Politik, Wirtschaft und Kultur von den Anfängen bis zur Gegenwart, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Berlin 2015.

-Żerelik R., Śląsk przed tysiącem lat, Poglądy historiografii polskiej w sprawie przynależności politycznej Śląska w X wieku, [w:] „Śląski Labirynt Krajoznawczy” 2 (1990).

---