Światopogląd i ideologia marksistowska fundamentem doktryny socjalistycznej reprezentowanej przez PZPR po 1948 roku

Wzorem wszystkich partii komunistycznych Polska Zjednoczona Partia Robotnicza w swoim działaniu kierowała się ideologią marksistowsko-leninowską. Ta ideologia poprzez planowe działanie szkoleniowo-wychowawcze miała wypracować w masach światopogląd naukowy. Dopuszczano wstępnie obecność w szeregach partii komunistycznej ludzi o światopoglądzie idealistycznym zakładając, że z czasem zmieni się on na naukowy1.

Podwaliny pod ustrój komunistyczny i jej doktrynę przypisujemy Karolowi Marksowi, Fryderykowi Engelsowi oraz Włodzimierzowi Leninowi2. Idea socjalizmu naukowego dopracowana została przez Marksa i Engelsa w „Manifeście komunistycznym”. Znajdujemy w nim najpopularniejsze hasło komunistów: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”3. Doktrynę społeczeństwa komunistycznego, teorię walki klasowej i rewolucyjnej roli proletariatu rozwinął i do potrzeb rewolucji dopasował Włodzimierz Iljicz Lenin4.

Następcą Lenina był Józef Stalin, któremu przypisuje się, iż w latach 1938-1953 ujednolicił doktrynę marksistowką we wszystkich komunistycznych partiach. Był też twórcą swoistego podręcznika ideologii komunistycznej (1938 rok) pt. Krótki kurs historii (WKP). Rządy Stalina to czas potwornego terroru, a on sam często wkraczał we wszystkie dziedziny życia państwa, nie stroniąc od sztuki, filozofii czy nauki5.

Idee komunistyczne dotarły również do Polski. Istniejąca od 1925 r. Komunistyczna Partia Polski nie miała na tyle siły, aby pokusić się o zmianę ustroju II RP6. Rokowania polsko-radzieckie i podpisanie umowy w lipcu 1941 r. umożliwiły rządowi radzieckiemu przygotowanie zaplecza komunistycznego w Polsce. Dlatego też 28 XII 1941 r. za zgodą Komitetu Wykonawczego Kominternu pod Warszawą wylądowała na spadochronach grupa polskich komunistów z zadaniem stworzenia na ziemiach polskich proradzieckiego ugrupowania politycznego. Tak powstała Polska Partia Robotnicza (5 I 1942 r.) – twór całkowicie podporządkowany Moskwie. Zarówno PPR jak i lewicowe PPS włączyły się do programu odbudowy Polski w oparciu o doktrynę marksistowsko-leninowską7. W grudniu 1948 r. obie partie, w wyniku połączenia, stworzyły Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, która stanowiła fundament ustroju socjalistycznego i pchnęła Polskę w związek z Krajem Rad na bazie ideologii komunistycznej8.

Każdego członka partii obowiązywała ideologia marksistowsko-leninowska. Ktokolwiek próbował myśleć inaczej nazywany był „rewizjonistą” i poddawany surowym karom. Marks zbudował filozoficzną doktrynę, która opierała się na dwóch fundamentach, tj. materializmie dialektycznym i materializmie historycznym. W pierwszym fundamencie określił doktrynę materii, która głosiła, że istnieje tylko świat materialny, wieczny bez początku ani końca. To automatycznie wykluczało istnienie Boga i świata duchowego. Wysnuto wniosek, że „nie należy żywić nadziei na żywot w zaświatach, a jedynie cenić życie na ziemi i starać się je poprawić”9.

Ideologia komunistyczna nie uznawała pojęcia duszy i ducha w sensie filozofii Arystotelesa. Stworzyła coś w zamian – tj. przyjęła monoteistyczny model świata materialnego i tym samym zaprzeczyła istnieniu bytu duchowego. Wszystko co miało charakter duchowy według niej było „produktem materii”10. Kwestię duszy rozumiano jako przejaw aktywności mózgu, która zanika wraz ze śmiercią.

W materializmie dialektycznym sporo uwagi marksiści poświęcili pracy, jako zjawisku wyodrębnienia świata ludzkiego ze świata przyrody. Rozumieli ją jako pracę społeczną. Twierdzili, że dzięki pracy człowiek stworzył własną odmienną egzystencję. Na tym gruncie pojawiły się też pytania dotyczące ludzkiego istnienia, tj. śmierci, cierpienia, stosunków międzyludzkich – krótko mówiąc sensu życia ludzkiego. Odpowiedź na te pytania tłumaczono zawsze tak samo: „(…) sens życia jednostki upatruje się w jej udziale przy budowaniu komunizmu. A po urzeczywistnieniu, w przyszłości, tego ideału znajdą rozwiązanie wszystkie problemy osobiste”11. Odpowiedź na tego typu pytanie nie znajduje więc szans dotarcia do przeciętnego człowieka, który w ujęciu tego systemu nie miał żadnej wartości. Cenna była tylko wizja komunizmu, a człowiek miał jedynie służyć, aby tę wizję osiągnąć.

Drugim fundamentem ideologii marksistowskiej, ostatecznie dopracowanym przez Engelsa był materializm historyczny. Zdanie „byt określa świadomość” oznaczało życie gospodarcze społeczeństwa, konkretnie produkcję i wytwarzanie dóbr materialnych. Wszystko inne miało drugorzędne znaczenie. Ideologia marksizmu historycznego wyszczególnia pięć etapów historii społeczeństwa, tj. wspólnotę pierwotną, społeczeństwo niewolnicze, feudalizm, kapitalizm i komunizm (etapem przejściowym z kapitalizmu do komunizmu był socjalizm)12. Istotą był tu stosunek do środków produkcji. Niewolnictwo, kapitalizm i feudalizm własność prywatną potraktowały jako fundament własnej egzystencji, natomiast wspólnota pierwotna i komunizm własności prywatnej w ogóle nie znają. Dlatego też w tych pierwszych trzech społeczeństwach, zdaniem komunistów, tworzyły się zawsze wrogie sobie klasy, tj. „wyzyskiwaczy” i „wyzyskiwanych”. Musiała więc toczyć się „walka klasowa”13.

W obszarze walki klasowej marksiści poruszają uspołecznienie środków produkcji. Formą przejściową był socjalizm i tu właśnie dostrzegają trzy sektory gospodarcze: państwowy, spółdzielczy i prywatny. Gloryfikowana była własność państwowa z przemysłem ciężkim na czele. Cała gospodarka miała być kierowana z jednego ośrodka, gdzie zapadały decyzje co do wielkości i ilości produkcji oraz stopnia konsumpcji. Miało to wyeliminować pojawienie się wolnej konkurencji14. Społeczeństwu wmawiano, że to właśnie wolna konkurencja powoduje zubożenie społeczeństwa i jest przyczyną każdego kryzysu.

Przejściowo – podobnie jak socjalizm – traktowano płace. Przestać miały mieć znaczenie po osiągnięciu fazy pełnego komunizmu. Wtedy wszystko byłoby nieodpłatne, a pieniądz przestałby istnieć. „Nie ma być wtedy przede wszystkim żadnego państwa, żadnego systemu prawnego, żadnego aparatu przymusu, żadnej różnicy między pracą umysłową a fizyczną, podobnie jak między wsią i miastem. Istnieć ma społeczność ludzi wolnych w wolnym społeczeństwie”15 .

Partia komunistyczna jako reprezentant „świata pracy” w formie „dyktatury proletariatu” za cel stawiała sobie trzymanie władzy, a istniejące instytucje społeczne i państwowe miały obowiązek ją w tym zamierzeniu wspierać16 .Opowiadała się za użyciem przemocy celem zlikwidowania klasy opozycyjnej. W Polsce formą władzy sprawowanej przez partię była demokracja ludowa, składająca się między innymi z parlamentu, frontów narodowych oraz z systemu wielopartyjnego. W założeniach był to jednak etap przejściowy w kierunku dyktatury. Doktryna komunistyczna miała opanować cały świat. Popierano ruchy rewolucyjne na świecie. Mówiono i pisano o niej jako o „walce z imperializmem”. Doktryna ta zakładała możliwość sprzymierzania się z każdą inną ideologią, która mogłaby obalić legalną władzę, aby w ostateczności i tam wprowadzić komunizm.

Siła tej ideologii opierała się na dwóch filarach. Pierwszym była nieomylność i autorytet klasyków (Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina). Ich teorie, myśli, słowa stanowiły kręgosłup ideologii. Nie można było ich podważać, czy z nimi dyskutować. Były to swoiste prawdy absolutne. Drugim filarem siły komunizmu były zjazdy i posiedzenia plenarne KC. „Armia ludzi” czuwała nad wprowadzaniem w życie strategii propagandowej. Dokumenty partyjne i wypowiedzi elit miały wartość autorytarną dotyczącą wszystkich możliwych dziedzin życia narodu. Struktura organizacyjna partii miała krzewić i umacniać jej ideologię. W KC powstawały specjalne wydziały – np. Wydział Historii Partii, Kultury, Nauki, Oświaty, Prasy i Wydawnictw, Propagandy Masowej, Agitacji, Szkolnictwa Partyjnego itp. Praca wszystkich wydziałów była ściśle kontrolowana przez organa partyjne, które odpowiadały za czystość ideologiczną.

Podejście do ideologii marksistowsko-leninowskiej nasuwa podobieństwo komunizmu do religii katolickiej. Różnica była oczywiście w treści i podejściu do autorytetów. Komuniści przyjmowali ludzkie pochodzenie swoich klasyków, natomiast wyznawcy religii – boskie. Ale zarówno w przypadku religii jak i komunistów stosunek do własnych autorytetów był zgoła dogmatyczny. W jednym i drugim przypadku, ci, którzy tych autorytetów nie uznawali, byli piętnowani i uznawani za odstępców17.

Marksistowska ideologia miała za zadanie budować światopogląd naukowy swoich coraz większych „rzesz wyznawców”. To właśnie masa zwolenników tej ideologii stanowiła o jej sile. Ludzie wychowani w duchu takiego światopoglądu szybko zaczynali wierzyć, że na przykład Lenin miał monopol na prawdę. Stąd też wszystkie jego założenia nie mogły podlegać ocenie – stanowiły prawdę absolutną18.

W drodze do ostatecznego zwycięstwa komunizmu nieważna była liczba poniesionych ofiar. Liczył się cel ostateczny. Humanizm interpretowany przez marksistów uznawał człowieka za najwyższy byt, co wiązało się z przyjęciem absolutnego ateizmu. Zakładano, że człowiek ciągle podlega ewolucji i jako jednostka nie ma swojej historii. Jedynym autorytetem moralnym w światopoglądzie marksistowskim miała być wola partii19. To ona miała decydować co dobre, a co złe. Kryteria moralności religijnej kłóciły się ze światopoglądem naukowym. Wierzenia religijne marksiści traktowali jako pozostałość starych formacji społecznych, które ich zdaniem same z czasem zanikną. Ale i tak wierze wypowiadano wojnę. Odbywało się to na szkoleniach, prelekcjach czy akcjach agitacyjnych. Uważano, że pogłębianie wiedzy jest istotną i skuteczną drogą do walki z religią. Marksiści twierdzili, że człowiek, który pozna i zrozumie prawa rządzące światem materialnym odrzuci wierzenia religijne. Wyzwoli się on z tego „opium dla ludu”20.

Komunizm też głosił hasło „inżynierii dusz”, przez które rozumiano prawo ideologii do manipulowania ludzkimi umysłami dla urzeczywistnienia własnych założeń21. Ktoś kto oddawał się praktykom religijnym określany był mianem „religianta”, ale bardziej szkodliwy wydźwięk stanowił tak zwany „klerykał”. Pojęciem tym określano „towarzysza” nadmiernie angażującego się w życie kościoła, za co karano z bezwzględną surowością.

W lipcu 1958 roku Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej skierował do wszystkich egzekutyw partyjnych słynny list w sprawie polityki partii wobec Kościoła. Zalecono aby ów dokument był przeczytany i omówiony na posiedzeniach egzekutyw KW, KP i KM oraz egzekutyw organizacji partyjnych wielkich zakładów pracy22. W liście szczególną uwagę zwrócono na stosunek członków partii i aktywu do religii i kościoła. „Partia powinna prowadzić we własnych szeregach systematycznie pracę wychowawczą zwalczającą klerykalizm i religianctwo oraz popularyzację wśród członków partii materialistyczny, naukowy pogląd na świat”23. Na pytanie, czy w PZPR mogą być ludzie wierzący – odpowiedziano słowami Lenina: „winniśmy nie tylko dopuszczać, ale szczególnie usilnie przyciągać do partii wszystkich robotników zachowujących wiarę w boga, występować bezwzględnie przeciwko najmniejszemu obrażaniu ich przekonań religijnych, ale przyciągajmy ich w celu wychowania w duchu naszego programu, nie zaś dla aktywnej walki z tym programem…”24. Idąc tym tropem komuniści polscy uznali, że ludzie wierzący mogą należeć do PZPR i nadal powinni być do niej przyjmowani. „Sam fakt wierzeń i praktyk religijnych nie stanowi podstawy kwestionowania członkowstwa partii”25.

Zdecydowanie jednak opowiedziano się za wyrzucaniem z szeregów PZPR partyjnych aktywistów klerykalnych, czyli ludzi którzy organizowali wszelkiego rodzaju manifestacje religijne (pielgrzymki, uroczyste powitania biskupów) oraz uczestniczyli w organizacjach kościelnych, czy komitetach parafialnych. „Światopoglądem partii jest marksizm-leninizm. Partia domaga się, aby postawa jej członków i ich działania były zgodne z zasadami światopoglądu marksistowskiego i linią polityczną partii. Dlatego sprawa religii wśród członków partii nie jest rzeczą prywatną (…)”26.

Grzegorz Jończyk

---

Bibliografia

Bocheński J. M., Lewica. Religia. Sowietologia, Warszawa 1966.

Chruszczow N., O kulcie jednostki i jego następstwach, Warszawa 1956.

Dudek A., Państwo i Kościół w Polsce w latach 1945-1970, Kraków 1995.

Jaroszewski T., Podstawy marksistowskiego światopoglądu, Warszawa 1975.

Kaszyński K., Ideologia i jej funkcja społeczna, Zielona Góra 1988.

Kaszyński K., Świadomość socjalistyczna. Z teorii i praktyki, Zielona Góra 1977.

Lenin W., Dzieła, Warszawa 1951.

Lenin W., O dyktaturze proletariatu, Warszawa 1982.

Lenin W., O religii, Warszawa 1984.

Loranc W., Marksistowski pogląd na świat, Warszawa 1995.

Marks K., Dzieła, Warszawa 1951.

Marks K., Manifest komunistyczny, Warszawa 1962.

Raina P., Kościół w PRL, Poznań 1994.

Staniszkis J., Ontologia socjalizmu, Warszawa 1989.

Tymieniecka A,. Polski ruch robotniczy w okresie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1974.

Werblan A., Stalinizm w Polsce, Warszawa 1991.

Żychowski M., Kurz A., Partia i ideologia, Warszawa 1968.

---