Najnowszy biografista Bolesława III Krzywoustego o wojnie polsko-niemieckiej 1109 roku

Profesor Stanisław Rosik urodził się w 1969 roku. Jest polskim historykiem, zatrudnionym na Uniwersytecie Wrocławskim. W tamtejszym Instytucie Historycznym w 1998 roku uzyskał stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie historii na podstawie dysertacji „Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Słowian w świetle kronik niemieckich XI-XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold)”1. W 2011 roku habilitował się. Podstawą uzyskania tego stopnia naukowego stała się rozprawa „Conversio gentis Pomeranorum”. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek)”2. Cztery lata później prezydent nadał mu tytuł profesora nauk humanistycznych. S. Rosik jest autorem bardzo wielu artykułów naukowych i książek dotyczących średniowiecznych dziejów Polski, w szczególności pierwszych wieków jej istnienia3. W 2013 roku drukiem ukazała się jego nowa książka, poświęcona charakterystyce rządów Bolesława III Krzywoustego (1102-1138)4. W biografii tej można znaleźć mnóstwo wartościowych obserwacji dotyczących rozlicznych wojen, prowadzonych przez tego właśnie księcia. W 1109 roku Bolesław musiał zmierzyć się ze skonfederowaną armią niemiecko-czeską, dowodzoną przez Henryka V. Wydarzenia te w swoim opracowaniu zilustrował także S. Rosik. W niniejszej pracy podejmuje się próbę omówienia poglądów tego historyka na temat wspomnianego konfliktu zbrojnego. Warto zastanowić się przede wszystkim nad tym, czy badacz wniósł cokolwiek nowego do powszechnie dziś znanego obrazu tych zmagań. W ten sposób będzie można określić zarówno wartość jego spostrzeżeń, jak i ich przydatność do dalszych studiów nad wojną polsko-niemiecką, ponieważ do dziś istnieje wiele niewyjaśnionych związanych z nią spraw, które wymagają głębszego naświetlenia.

Autor biografii Bolesława Krzywoustego swoje rozważania dotyczące zatargu między Henrykiem V a Bolesławem Krzywoustym z 1109 roku rozpoczął od omówienia polityki władcy niemieckiego, który w tym czasie toczył zaciekły spór z papiestwem. Chcąc wydatnie wzmocnić swoją pozycję w tym konflikcie (Salijczykowi bardzo zależało na rychłym pozyskaniu korony cesarskiej, co wiązało się z kolei ze zorganizowaniem wyprawy zbrojnej do Rzymu, gdzie przebywał wtedy papież), postanowił wyprawić się przeciwko władcy węgierskiemu, Kolomanowi Uczonemu. Ten ostatni nie był zaskoczony najazdem wojsk niemieckich, gdyż już wcześniej uzgodnił z Krzywoustym „strategię obrony”. Polegała ona wyprowadzeniu przez armię polską ataku dywersyjnego na państwo czeskie, którego władca Świętopełk, był sojusznikiem Niemiec. Wspomniana wojna niemiecko-węgierska miała miejsce w drugiej połowie 1108 roku. Podług Mistrza Wincentego Kadłubka, kronikarza żyjącego na przełomie XII i XIII stulecia, Koloman węgierski wysłał nawet list do polskiego monarchy, w którym prosił go o wsparcie. S. Rosik uznał, że nawet gdyby „takie pismo zostało wysłane, to w wersji przytoczonej przez kronikarza jest apokryfem”5. W opinii badacza dywersja Bolesława odniosła sukces. Widomym tego przejawem było pochwycenie przez Polaków, znajdującego się w rękach wroga, Raciborza oraz odwrót spod Preszburga wspomagającego cesarza księcia czeskiego. Wojna Niemców z Węgrami miała zostać formalnie przypieczętowana układem pokojowym. Jak zauważył wrocławski uczony choć do końca nie wiadomo, jakie były jego postanowienia, to należy przypuszczać, że jednym z warunków porozumienia „była neutralność króla Węgier wobec planowanej już wówczas przez Henryka rozprawy z Krzywoustym”6. Dochodząc do tego typu konkluzji historyk w pełni zsolidaryzował się z sugestiami nieżyjącego już znawcy zagadnienia – Karola Maleczyńskiego, który po II wojnie światowej wydał nawet monografię wojny polsko-niemieckiej 1109 roku, skupiającej się przede wszystkim na jej politycznych aspektach7.

W polskiej historiografii wielokrotnie zwracano uwagę na to, że w wybuch wojny polsko-niemieckiej był zaangażowany brat przyrodni Krzywoustego, Zbigniew, którego Bolesław wygnał z kraju po zwycięskiej kampanii (początek 1108 r.), w konsekwencji czego znalazł on schronienie na dworze cesarskim8. Do dziś badacze zmagają się z prawidłowym odczytaniem itinerarium wygnanego księcia. Niektórzy przypuszczali nawet, iż nim brat książęcy znalazł się w Cesarstwie, to przez krótki czas przebywał u Pomorzan i Czechów9. Tę pierwszą możliwość Rosik uznaje za mało prawdopodobną, ponieważ nadal nie znaleziono odpowiednich przekazów źródłowych, które mogłyby ją potwierdzić10. Z kolei drugi wariant wydaje mu się bardziej uzasadniony, gdyż Anonim zwany Gallem, najważniejszy z kronikarzy współczesnych, piszących o wojnie polsko-niemieckiej z 1109 roku, napomknął w swojej narracji o rycerzach Zbigniewowych, którzy latem 1109 roku urządzili z Czechami wyprawę łupieską na Śląsk11. Można zaryzykować stwierdzenie, że opinia badacza nie odbiega zasadniczo od dotychczasowych ustaleń historiografii w obrębie omawianego tematu. Trudno bowiem przypuścić, by armia Zbigniewa wykonywała manewry bez swojego dowódcy i narażała życie żołnierzy, nie mając żadnej pewności co do powodzenia całej akcji, która ostatecznie zakończyła się fiaskiem i nie przyniosła żadnych wymiernych korzyści.

Wprawdzie powyższemu zagadnieniu historyk poświęcił stosunkowo mało miejsca w swojej pracy, to jednak o wiele więcej napisał on na temat wymiany poselstw między polskim i niemieckim dworem przed wybuchem właściwych działań zbrojnych. Opis tej korespondencji zamieścił w swoim utworze Gall Anonim. W przeświadczeniu Rosika „motyw tej korespondencji nie powstał w kałamarzu kronikarza, [albowiem – przyp. M. S.] należy liczyć się z tym, że doszło nie tylko do literackiej obróbki jej zawartości, ale też twórczego zinterpretowania stosunków między władcami. Biorąc pod uwagę jednak bliskość czasową momentu powstania kroniki w stosunku do wydarzeń, można uznać, że jest to obraz ukazujący ocenę celów i skutków interwencji Henryka V w otoczeniu Krzywoustego, a zatem poglądy jednej ze stron konfliktu”12. Od bardzo dawna polscy uczeni debatowali nad treścią listu cesarskiego i odpowiedzią nań polskiego księcia. Żądania cesarza były bardzo wygórowane, bowiem domagał się on od Bolesława m.in. przysłania trzystu rycerzy na wyprawę „na pomoc Kościołowi Rzymskiemu”13. Badacz nie zgodził się ze stanowiskiem reprezentowanym przez K. Maleczyńskiego, który sądził, że uczony mnich miał na myśli najprawdopodobniej wyprawę koronacyjną Henryka do Rzymu, jaka istotnie odbyła się w 1111 roku, a do czego w myśl postanowień pokoju merseburskiego (1013) zobowiązali się już poprzednicy Krzywoustego, począwszy od Bolesława Chrobrego14. Rosik uznał przypuszczenie swego poprzednika za mało realne, według niego bowiem polski książę chciał służyć wsparciem nie władcy niemieckiemu, a jedynie Kościołowi rzymskiemu, „którego cesarz był z urzędu obrońcą: advocatus s. Romane ecclesie”15. W konsekwencji autor uznał, że odpowiedź polskiego księcia na przedstawione mu postulaty (oprócz posiłków na wyprawę zbrojną przyszły cesarz domagał się jeszcze płacenia sobie corocznego trybutu w wysokości 300 grzywien lub przyjęcia przez Krzywoustego wygnanego brata i oddaniu mu połowy kraju) była jednoznacznie negatywna i nie był on zdecydowany pójść na żadne tymczasowe ustępstwa w spornych sprawach16.

Uczony wrocławski, dokonując charakterystyki przebiegu samej wojny polsko-niemieckiej, zaczął od krótkiego przedstawienia spraw związanych z mobilizacją i koncentracją wojsk niemieckich, do których w późniejszym okresie dołączyły posiłki czeskie Świętopełka17. Czytając tę partię rozważań autora można odczuć pewien niedosyt, brakuje w niej bowiem namysłu nad szacunkowym obliczeniem wielkości najezdniczej armii, co pozwalałoby lepiej prześledzić i zrozumieć poszczególne jej posunięcia w skali taktycznej18. Autor nie porusza także kwestii związanej z planem strategicznym atakującej strony. Pominięcie tego problemu niesie za sobą poważne reperkusje, włącznie nawet z niewłaściwą interpretacją oceny danej kampanii, która kończy się zrealizowaniem wytyczonego celu lub wręcz przeciwnie19. Mimo tych niedopracowań nie sposób nie podzielić opinii historyka odnośnie do stanu przygotowań wojsk polskich wobec spodziewanego najazdu z zachodu. Z jednej strony S. Rosik nie mógł jednoznacznie orzec, czy Krzywousty został zaskoczony przez przeciwnika, czy też nie (o czym miałby świadczyć fakt przebywania wojsk polskich w czasie pojawienia się Niemców w Polsce na terenie odległego Pomorza w rejonie Nakła), jednak z drugiej strony w swojej analizie zdaje się przechylać do poglądu naukowców, dowodzących, że Krzywousty zawczasu przygotował się do obrony i doskonale wiedział o wyprawie niemieckiej, czego dowodem byłaby wiadomość Galla o wysłaniu przezeń po pomoc na dwór ruski i węgierski20. Powyższe spostrzeżenia, wprawdzie poprawne, wymagają pewnego doprecyzowania. Warto bowiem przede wszystkim zdać sobie sprawę z tego, iż nie wiadomo, czy prośby polskiego księcia zabiegającego o zagraniczną pomoc znalazły jakikolwiek odzew ze strony Jarosława ruskiego i Kolomana Uczonego, a co za tym idzie, wysłania przez oba państwa posiłków zbrojnych do Polski21. Ponadto bardzo problematycznie przedstawia się sprawa ataku wojów polskich w kierunku Pomorza. Do dziś nie wyjaśniono w przekonywujący sposób, czemu zorganizowana kampania pomorska miała służyć. Na wspomniane pytanie jest tym trudniej odpowiedzieć, gdyż polski książę bardzo ryzykował, wiadomo bowiem, że 10 sierpnia pod Nakłem rozegrała się walna bitwa, w czasie której zostały doszczętnie pobite wojska pogan22. Z kolei mniej więcej w tym samym czasie cesarz ze swoją armią pojawił się już na ziemiach polskich. Wobec powyższego Gerard Labuda wnioskował nawet, że Bolesław dał się wrogowi zupełnie zaskoczyć i nie był świadomy zagrożenia, jakie zawisło nad jego krajem23. Uczony wysuwając tego typu zastrzeżenia jednocześnie nie poparł ich konkretnymi argumentami. Tymczasem istnieje szereg pośrednich przesłanek wskazujących na zgoła odmienną sytuację, za którą opowiadał się swego czasu już K. Maleczyński24. Najpewniej syn Władysława Hermana był zorientowany w całej sytuacji i wiedział o planowanej wyprawie cesarza, sprzymierzonego w tym czasie z poganami. Ryzykowna wojna z Pomorzanami przyniosła dużo korzyści, albowiem w jej wyniku udało się wyeliminować niezwykle groźnego przeciwnika, mogącego niespodziewanie uderzyć na tyły Bolesława, tym samym ułatwiając realizację planu strategicznego Niemcom25.

Zachowane źródła pisane zupełnie poskąpiły wiadomości na temat tego, jaką trasą maszerowały wojska cesarskie w kierunku zachodnich rubieży państwa polskiego. Świadomy tego faktu jest również S. Rosik26. W Kronice Wielkopolskiej, niewspółczesnej opisywanym wydarzeniom, pojawiła się informacja, która mogłaby sugerować, że Niemcy pojawili się na terenie ziemi lubuskiej i przystąpili do szturmowania grodu Lubusz27. Badacz zasygnalizował, że zajścia opisywane w tym źródle niekoniecznie zasługują na wiarygodność28. Są to uzasadnione wątpliwości, tym bardziej wobec braku jakichkolwiek wiadomości związanych z tym epizodem walk w Kronice Galla Anonima, będącej źródłem współczesnym29.

Gall Anonim w swojej kronice dużo miejsca poświecił starciu, jakie miało miejsce na przedpolu zespołu warownego pod Bytomiem Odrzańskim między rycerstwem niemieckim a Polakami30. Relacja kronikarza sprawia wrażenie, że pod wałami tego grodu mogło dojść nawet do bitwy w pełnym tego słowa znaczeniu31. Rosik jednak za przeważającą częścią polskiej nauki uznał, że walki pomiędzy Polakami a Niemcami miały charakter typowej potyczki, zaś cesarz, uznając, że grodu nie zdobędzie, postanowił go wyminąć i skierował swe wojska w górę Odry32. Wobec powyższego badacz stanowczo oznajmił, że „skierowanie wyprawy na ziemie dolnośląskie świadczy o dużej ostrożności Henryka V. Starał się bowiem jak najszybciej połączyć z opóźniającymi przybycie swych sił Świętopełkiem, czując się niepewnie na obcym terenie. Czesi tymczasem znali Polskę lepiej”33.

W dotychczasowej historiografii nie ustalono w sposób niebudzący wątpliwości, kiedy Niemcy pojawili się pod Bytomiem. Sprawy tej mediewista wrocławski zupełnie nie poruszył, co nie dziwi, ponieważ jest to zagadnienie mniejszej wagi i można je było w jego opracowaniu po prostu pominąć. Uczony napisał jedynie, że „w parę dni po ominięciu Bytomia, w dzień św. Bartłomieja, 24 sierpnia, wyprawa niemiecka” dotarła pod Głogów34. Z wojskowego punktu widzenia można uznać wnioskowanie autora za nieścisłe, gdyż odległość dzieląca oba grody była stosunkowo mała (około 20 km), wobec czego raczej wątpliwe jest, by najezdnicze wojska przez kilka dni przemierzały tak krótki dystans. Wiadomo ponadto, że obrońcy Głogowa zupełnie dali się zaskoczyć (a o czym autor doskonale wie) – w przypadku tak powolnego tempa marszu Polacy mogli w porę wypatrzeć zbliżającego się agresora i zachować się kompletnie inaczej wobec niego niż to później miało miejsce35.

Stacjonujące w pobliżu Głogowa wojska, wobec niespodziewanego podejścia nieprzyjaciela, poniosły klęskę. Fakt ten – zdaniem historyka – przyczynił się do obniżenia morale obrońców, którzy koniec końców „przystali na rokowania. Oddając zakładników do obozu Henryka, uzyskali pięciodniowe zawieszenie broni na wysłanie poselstwa do Krzywoustego z misją zapośredniczenia układów między obydwoma władcami i doprowadzenia do pokoju. Bez względu na wynik tego przedsięwzięcia zakładnicy mieli wrócić do grodu. Kronikarz jednak w pomyśle tym widzi drugie dno: cesarz z góry zakładał fiasko negocjacji, a liczył, że dzięki zakładnikom osłabi wolę walki głogowian, oni zaś sami potrzebowali paru dni na zreperowanie obwarowań miasta niedostatecznie przygotowanych do obrony”36. Do rozmów między obu monarchami oczywiście nie doszło, w związku z czym – jak dalej snuje swoje rozważania autor – doszło do oblężenia grodu.

Niemców w czasie walk oblężniczych wspomagali Czesi. Nic pewnego nie sposób powiedzieć na temat ich aktywności w tej wojnie. Kosmas, kanonik praski (zm. 1125), w swoim dziele wspomniał, że Czesi oraz Niemcy wkroczyli do Polski we wrześniu, po czym przystąpili do grabieży kraju po obu stronach Odry, docierając aż do grodu „Recen”37. S. Rosik podniósł, że relacja kronikarza umieszcza opisane wydarzenia w nieodpowiednim czasie, a pomyłka dziejopisa mogła wynikać z dysponowania przezeń „nieścisłymi danymi o przebiegu wyprawy”38. Zarzuty wobec kronikarza czeskiego są jak najbardziej uzasadnione, tym bardziej, że źródłem weryfikującym prawdziwość jego informacji, jest polska Kronika autorstwa Galla, lokująca dość precyzyjnie wszelkie wydarzenia w czasie i przestrzeni. Ponadto w sukurs dzisiejszemu badaczowi przychodzą źródła niemieckie, z których wynika, że Niemcy już w pierwszych dniach sierpnia wyruszyli w pochód przeciw Polsce39. Nie istnieją żadne przesłanki pozwalające sądzić, by marszruta wroga przedłużyła się, przez co dopiero we wrześniu Niemcom udało się zdobyć zachodnią rubież państwa polskiego.

Wspomniany kronikarz czeski napisał w swoim dziele, że wrogie wojska dotarły do grodu „Recen”, po czym powróciły do wcześniej założonego obozu wojskowego pod Głogowem. Problem tkwi w tym, że dotychczasowi badacze mieli spore problemy z identyfikacją tej warowni40. Autor biografii Krzywoustego poszedł za częścią tych badaczy, którzy sądzili, że Recen leżał „zapewne w pobliżu dzisiejszej Oławy”41. Nie jest to jedyna identyfikacja, już wcześniej Andrzej Feliks Grabski był zdania, że wspomnianego grodu należy szukać w miejscowości Ryczeń nad Baryczą42. Obecnie nie ma zastrzeżeń co do tego, iż nieżyjący już badacz łódzki nie mógł mieć racji, ponieważ początki grodu i osadnictwa w rejonie Ryczenia sięgają dopiero połowy XIII wieku43.

Wskutek nieustępliwości obrońców Głogowa armia niemiecko-czeska została przymuszona do odwrotu spod obleganego grodu. Należy żałować, że historyk, którego poglądy w tym miejscu są referowane, nie zechciał opisać tego, jak mogło wyglądać oblężenie tego punktu umocnionego. Dość dużo na ten temat napisał Gall Anonim, jeszcze więcej do powiedzenia mieli historycy wojskowi. Oczywiście do faktów podanych przez panegirystę Bolesława, który na każdym kroku wysławiał męstwo broniącej się załogi, należy zachować daleko idący krytycyzm, tym niemniej brak większego namysłu autora nad tą fazą działań wojennych sprawia, iż ta część jego wykładu przedstawia się niezbyt okazale. Oblężenie Głogowa jest faktem powszechnie znanym przez historyków oraz pasjonatów najdawniejszych dziejów rodzimej wojskowości, w związku z czym czytelnik, chcący poszerzyć swoją wiedzę na ten temat w oparciu o książkę S. Rosika, może nie znaleźć odpowiedzi na wszystkie nurtujące go pytania.

W czasie pochodu spod Głogowa w kierunku Wrocławia Henryk V i jego armia musieli mieć się ciągle na baczności. Bolesław prowadził wówczas tzw. „małą wojnę”, polegającą na zadawaniu znienacka ciosów przeciwnikowi. Polski wódz był zmuszony do stosowania tego rodzaju taktyki, ponieważ ustępował wrogowi zarówno pod względem liczebności swych wojsk, jak i uzbrojenia. Szczególnie uciążliwy dla najeźdźców był „opór zawziętego chłopstwa, które na zasadzie partyzantki mściło się za zniszczenia, mordy i łupiestwa dokonywane przez obce wojska”44. Niektórzy badacze mniemali, że w tej fazie walk pod Wrocławiem pod Psim Polem doszło do walnej bitwy, względnie potyczki45. Wysunięcie takiego poglądu wynika z wiadomości podanych przez XIII-wiecznego Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, który pozostawił potomnym obszerny opis tego starcia46. Wrocławski uczony, opowiadając się za przeważającą częścią współczesnej historiografii, przyjął, że doniesienia kronikarza nie zasługują na wiarygodność i tak naprawdę należą do „mitów historycznych”47. Nie sposób nie zgodzić się z taką opinią, tym bardziej, że omawiany przekaz kronikarski zawiera wiele nieścisłości i trudno go pogodzić z innymi relacjami z epoki, niewspominającymi w ogóle o rzekomym starciu na Psim Polu48.

Gall Anonim w końcowej partii swojego opowiadania o najeździe Henryka V na Polskę wspomina o klęsce przedsięwziętej przezeń ekspedycji militarnej. Cesarz miał prosić Bolesława o wypłacenie należnego mu trybutu, ten jednak zdecydowanie odmówił, widząc że wroga armia jest na skraju wyczerpania i nie będzie w stanie wymusić na nim tego typu żądań. Jak podkreślał dziejopis, władca niemiecki zamiast spodziewanego trybutu wiózł ze sobą do domu ciała poległych żołnierzy49. Wiadomości podane przez tego autora zaprzeczają jednak temu, co napisał niemiecki kronikarz, Ekkehard z Aura. Według niego monarcha niemiecki ściągnął z Polski żądany wcześniej trybut50. W nauce niejednokrotnie przypatrywano się powyższym zapisom źródłowym. Nie trudno nie dostrzec, że mówią one o zupełnie czymś innym i de facto zaprzeczają sobie. Wobec tego nie można jednoznacznie stwierdzić, czy przed opuszczeniem ziem polskich doszło do unormowania stosunków publiczno-prawnych między obu stronami konfliktu i podpisano stosowny traktat pokojowy, czy też nie. Na ten temat wypowiedział się również S. Rosik. Wnioski historyka są bardzo interesujące i zasadniczo odbiegają od dotychczasowych propozycji jego poprzedników. Podług badacza rozbieżne przekazy należałoby pogodzić „poprzez uznanie, że cesarz w swoim mniemaniu ściągnął trybut, łupiąc Śląsk, a Bolesław faktycznie nie zapłacił ani denara. Wówczas też odpada przyjmowane z milczenia źródeł twierdzenie, że zmagania 1109 r. musiał zakończyć jakiś układ pokojowy, zawarty jeszcze podczas pobytu wyprawy na Śląsku, za czym przemawiać fakt, że pozwolono jej na swobodny odwrót do Czech. Celem Krzywoustego nie było przecież zmuszenie Henryka V do kapitulacji, ale obrona terytorium”51. Pomysł uczonego jest oczywiście jedynie przypuszczeniem, podobnie jak propozycje wcześniejszych historyków. Brakuje bowiem bezpośrednich danych, mówiących o zawartym pokoju polsko-niemieckim, czy też nawet o zupełnym jego braku52. Za każdą z koncepcji przemawia szereg popierających je argumentów. Należy jednak pamiętać, że sprawa ta nigdy nie zostanie w pełni wyjaśniona, gdyż zachowane źródła można interpretować na wiele, często przeciwstawnych sobie sposobów. Należy w tym miejscu postawić pytanie, czy wobec powyższych obserwacji można podjąć próbę sformułowania jakiejkolwiek uogólniającej hipotezy. Wydaje się, że obecny stan badań nie pozwala na konstruowanie tak jednoznacznych ocen, niemniej jednak należy przychylić się do rozwiązania zaproponowanego przez S. Rosika, zważywszy na brak większego zainteresowania pośród badaczy problematyką dziejów wojny polsko-niemieckiej. Postęp w danej dziedzinie wiedzy można osiągnąć jedynie w wyniku wzmożonej dyskusji i prowadzenia wielopłaszczyznowych badań, choć w chwili obecnej nie ma perspektyw na rozwój tej tematyki. Przyczyn takiego stanu rzeczy można by doszukiwać się w daleko idących opiniach, z których wynikałoby, że temat wojny polsko-niemieckiej został już wyczerpany i w związku z tym nie jest konieczne ponowne roztrząsanie rzekomo ustalonych faktów na jej temat, w tym sprawy traktatu pokojowego.

Powyżej omówione zagadnienie było ostatnim na temat wojny 1109 r., które w swojej narracji poruszył S. Rosik. Należałoby wobec tego spróbować ująć w kilku zdaniach wnioski, wypływające z dotychczasowych rozważań. Jak się wydaje, nie będzie przesadzone przyjęcie twierdzenia, iż omówiona biografia Bolesława III Krzywoustego jest pozycją niezwykle ważną dla każdego badacza zajmującego się dziejami konfliktu polsko-niemieckiego z początku XII stulecia. Niektóre wnioski autora trzeba uznać za bardzo interesujące. Przede wszystkim dotyczą one tego, co historyk napisał na temat politycznych aspektów związanych ze wspomnianą wojną. Za odkrywcze można uznać konkluzje dotyczące spraw związanych z wybuchem tej wojny, a dokładniej z wymianą korespondencji między Henrykiem a Bolesławem. Nie wolno także pominąć wniosków S. Rosika na temat końcowej fazy zmagań polsko-niemieckich, przede wszystkim sprawy pokoju i tego, czy rzeczywiście został on podpisany. W kilku miejscach swojej książki badacz podjął polemikę z poglądami K. Maleczyńskiego. Była ona konieczna ze względu na czas publikacji najważniejszych opracowań tego historyka oraz na aktualny stan badań. W ten sposób S. Rosik mógł dojść do całkiem nowych konkluzji obalających wcześniejsze opinie, które należało ze sobą skonfrontować. Studium tego historyka, choć cenne, posiada również pewne mankamenty. Mimo tego, że wykorzystuje on w swej pracy najnowsze osiągnięcia historiografii, trudno zrozumieć i wytłumaczyć, dlaczego jednocześnie pomija szereg stosunkowo nowych prac historyków wojskowych. Efekt końcowy historyka zajmującego się dziejami polskiej wojskowości raczej nie usatysfakcjonuje. Należy pamiętać, że badacz w swoim opracowaniu podjął się realizacji zupełnie innego celu, jednakże deskrypcja przebiegu bitew czy potyczek na pewno uplastyczniłaby całość narracji, wprowadzając do niej elementy opisowe, i wpłynęłaby na to, że do książki historyka odwoływaliby się nie tylko uczeni i nie tylko w celu rekonstrukcji politycznego wymiaru konfliktów zbrojnych, ale też i ich przebiegu, co poskutkowałoby lepszym zrozumieniem strategii i taktyki. Wysunięte zastrzeżenia w żadnym stopniu nie podważają konkluzji autora, a jedynie zachęcają do dyskusji. Od tego wszak zależy postęp nauki i zainteresowanie przedstawioną tematyką.

Mariusz Samp

---

BIBLIOGRAFIA

Źródła

– Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, [w:] Scriptores rerum Germanicarum, Nova series 2 (1923).

– Ekkehardi Uragiensis chronica, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores 6 (1844).

– Galli Anonymi Cronica et gesta ducum sive principium Polonorum, [w:] Monumenta Poloniae Historica, Nova Series 2 (1952).

– Kronika Wielkopolska, przekł. K. Abgarowicz, wstęp i komentarze B. Kürbis, Kraków 2010.

– Magistri Vincentii Chronicon Polonorum, [w:] Monumenta Poloniae Historica 2 (1872).

Opracowania

– Balcerek M., Oblężenie Nakła w 1109 roku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 46 (2009).

– Barański M. K., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2005.

– Barański M. K., Historia Polski średniowiecznej, Poznań 2012.

– Bogusławski W., Rys dziejów serbo-łużyckich, Petersburg 1861.

– Boroń P. (rec.), Rosik S, Bolesław Krzywousty, Wrocław 2013, „Średniowiecze polskie i powszechne” 6 (2014).

– Cetwiński M., Historia i polityka, Teoria i praktyka mediewistyki na przykładzie badań dziejów Śląska, Kraków 2008.

– Grabski A. F., Polska sztuka wojenna w okresie wczesnofeudalnym, Warszawa 1959.

– Kollinger, Ruskie posiłki dla Bolesława III Krzywoustego w 1109 r., śmierć Zbysławy i trwałość sojuszu polsko-ruskiego w latach 1102-1114, „Ruthenica” 7 (2008).

– Kosonowski M., Postać i panowanie Bolesława Krzywoustego w nowym historiograficznym ujęciu, Kilka uwag o pracy Stanisława Rosika „Bolesław Krzywousty”, „Studia Historyczne” 57 (2014), 2.

– Kościelniak K., Stan badań nad starciem pod Wrocławiem podczas wyprawy Henryka V na Polskę w 1109 roku, „Studia z Dziejów Polskiej Historiografii Wojskowej” 9 (2005).

– Kramarek J., Wyniki badań w Ryczeniu, pow. Góra Śląska, i zagadnienie lokalizacji grodu Recen w wojnie 1109 roku, „Silesia Antiqua” 6 (1964).

– Kramarek J., Związki grodów ryczyńskich z Opolszczyzną we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych i historycznych, „Kwartalnik Opolski” 16 (1970), 2.

– Kucner A., O przebiegu wojny polsko-niemieckiej w roku 1109, [w:] Nadodrzańskie szkice historyczne, red. J. Jaczewska, Zielona Góra 1960.

– Labuda G., Bolesław Krzywousty i jego czasy (1085-1102-1138) – jakim był? – jak go widzimy? – jak go oceniamy?, „Notatki Płockie” 30 (1985), 3.

– Labuda G., Polsko-niemieckie problemy graniczne we wczesnym średniowieczu, [w:] Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu, Materiały XII konferencji Komisji Podręcznikowej Historyków PRL [Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej] i RFN [Republiki Federalnej Niemiec], Olsztyn, 5-10 czerwca 1979 r., red. M. Biskup, Wrocław 1983.

– Maleczyński K., Bolesław III Krzywousty, Wrocław 1975.

– Maleczyński K., Więź polityczna Śląska z Polską, [w:] Oblicze Ziem Odzyskanych, Dolny Śląsk, t. 2, Wrocław-Warszawa 1948.

– Maleczyński K., Wojna polsko-niemiecka 1109 r., Wrocław 1946.

– Maleczyński K., Wyprawa Henryka V na Polskę z r. 1109, „Sprawozdania Lwowskiego Towarzystwa Naukowego” 17 (1937).

– Maroń J., Kilka uwag o realistycznym ujęciu średniowiecznej sztuki wojennej, [w:] Historicae viae, Studia dedykowane profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi z okazji 55-lecia pracy zawodowej, red. M. Goliński, S. Rosik, Wrocław 2012.

– Maroń J., O osobliwościach polskiej historii wojskowości, Wrocław 2013.

– Nowakowski A., Wojskowość w średniowiecznej Polsce, Malbork 2005.

– Olejnik K., Głogów 1109, Warszawa 1999.

– Olejnik K., Polskie tradycje wojskowe Środkowego Nadodrza do połowy XVII wieku, [w:] Polskie tradycje wojskowe Środkowego Nadodrza, red. A. Toczewski, Zielona Góra 1986

– Otto A., Die Geschichte Schlesiens, von den ältesten bis auf neuesten Zeiten, Bresslau 1833.

– Pleszczyński A., Gall Anonim o relacji Polski do Niemiec/Cesarstwa Rzymskiego w kontekście wywodu Mnicha Sazawskiego o położeniu Czech, [w:] Symboliczne i realne podstawy tożsamości społecznej w średniowieczu, red. S. Gawlas, P. Żmudzki, Warszawa 2017.

– Quéret-Podesta A., Funkcja „listu Kolomana”, króla Węgier, w kronice Mistrza Wincentego (III 4), [w:] Onus Athlanteum, Studia nad Kroniką biskupa Wincentego, red. A. Dąbrówka, W. Wojtowicz, Warszawa 2009.

– Rosik S., Bohater epizodyczny na scenie historii, Graf Wichman w „Dziejach saskich” Widukinda z Korwei (w kręgu studiów nad początkami polskiej państwowości), [w:] Hominem quaerere, Człowiek w źródle historycznym, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2008.

– Rosik S., Bolesław Chrobry i jego czasy, Wrocław 2001.

– Rosik S., Bolesław Szczodry i jego czasy, Wrocław 2002.

– Rosik S., „Causa computandi”, W sprawie możliwości interpretacji symboliki liczb w dwunastowiecznych przekazach o chrystianizacji Pomorzan, [w:] Causa creandi, O pragmatyce źródła historycznego, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2005.

– Rosik S., ,,Conversio gentis Pomeranorum”, Legitymacja pomorskich misji św. Ottona z Bambergu w przekazach z XII wieku, [w:] Kościół w monarchiach Przemyślidów i Piastów, Materiały z konferencji naukowej, Gniezno, 21-24 września 2006 roku, red. J. Dobosz, Poznań 2009.

– Rosik S., Conversio gentis Pomeranorum, Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek), Wrocław 2010.

– Rosik S., Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Słowian w świetle kronik niemieckich XI-XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold), Wrocław 2000.

– Rosik S., Kazimierz Odnowiciel i jego czasy, Wrocław 2001.

– Rosik S., Mieszko I i jego czasy, Wrocław 2001.

– Rosik S., Mieszko II Lambert i jego czasy, Wrocław 2001.

– Rosik S., Najdawniejsze dzieje Dolnego Śląska (do roku 1138), [w:] Dolny Śląsk, Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006.

– Rosik S., Nieodparty urok „świata rzymskiego”?, Nadmorscy Słowianie między chrystianizacją a „europeizacją”, [w:] Stare i nowe w średniowieczu, Pomiędzy innowacją a tradycją, red. S. Moździoch, Wrocław 2009.

– Rosik S., O tym, jak kronikarz Thietmar w relacji o Bolesławie Chrobrym wspiął się na wyżyny obiektywizmu, czyli na tropie intencji autora w świecie tekstu, [w:] Ad fontes, O naturze źródła historycznego, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2004.

– Rosik S., Początki Polski w kronikach niemieckich X-XI w. (w kręgu wiadomości Widukinda z Korwei), [w:] Kolory i struktury średniowiecza, red. W. Fałokowski, Warszawa 2004.

– Rosik S., Reinbern – Salsae Cholbergiensis aeclesiae episcopus, [w:] Salsa Cholbergiensis – Kołobrzeg w średniowieczu, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Kołobrzeg 2000.

– Rosik S., „Rudes in fide gentilium populi…”, Fortwirken des Heidentums zur Zeit der Christianisierung der Slawen im Lichte der deutschen narrativen Quellen des. 11. und 12. Jahrhundert, „Quaestiones Medii Aevi Novae” 7 (2002).

– Rosik S., Slavi-sclavi?, Chrystianizacja a zmierzch niewolnictwa na Słowiańszczyźnie (w kręgu żywotów św. Ottona z Bambergu), [w:] Świat średniowiecza, Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz, G. Myśliwski, j. Pysiak, P. Żmudzki, Warszawa 2010.

– Rosik S., „Sponsae Christi” oraz „dii manu facti” w Kronice Thietmara, Elementy konwencji dziejopisarskiej w służbie historiologii, [w:] Viae historicae, Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Goliński, S. Rosik, Wrocław 2001.

– Rosik S., The Pomeranian mission of St Otto of Bamberg, Remarks on the doctrine and practice of christianisation, [w:] Christianization of the Baltic Region, red. J. Gąsowski, Pułtusk-Frombork 2004.

– Rosik S., The world of paganism in Gallus’ narrative (Reconnaissance), [w:] Gallus Anonymous and his chronicle in the context of twelfth-century historiography from the perspective of the latest research, red. K. Stopka, Kraków 2010.

– Rosik S., Udział chrześcijaństwa w powstaniu policefalnych posągów kultowych w Słowian zachodnich, Wrocław 1995.

– Rosik S., W sprawie polskich misji do krajów pogańskich w wiekach średnich (wokół konwersji Pomorzan w dobie Bolesława Krzywoustego), [w:] Dynamika przemian społecznych i religijnych w średniowieczu, III Kongres Mediewistów Polskich, Łódź, 22-24 września 2008 roku, red. T. Grabarczyk, T. Nowak, Warszawa 2011.

– Rosik S., Zbigniew i jego czasy, Wrocław 2002.

– Samp M., Bolesław III Krzywousty i jego przygotowania obronne do odparcia najazdu Niemców w 1109 roku, Sprawa ataku na Nakło [artykuł w trakcie recenzowania].

– Samp M., Cel strategiczny Niemców w dobie ich zmagań z państwem polskim [artykuł w trakcie recenzowania].

– Samp M., Czy doszło do bitwy na Psim Polu?, Uwagi krytyczne [artykuł w trakcie recenzowania].

– Samp M., Kampania nakielska Bolesława III Krzywoustego z 1109 roku [https://www.infolotnicze.pl/2017/07/31/kampania-nakielska-boleslawa-iii-krzywoustego-z-1109-roku].

– Samp M., Karol Maleczyński jako badacz dziejów wojny polsko-niemieckiej 1109 roku [artykuł w trakcie recenzowania].

– Samp M., Liczebność wojsk niemieckich w dobie zmagań z państwem polskim w 1109 roku [https://www.infolotnicze.pl/2017/12/29/liczebnosc-wojsk-niemieckich-w-dobie-zmagan-z-panstwem-polskim-w-1109-roku].

– Samp M., Lubusz i jego znaczenie dla Niemców w czasie wojny polsko-niemieckiej 1109 roku [https://www.infolotnicze.pl/2018/01/30/lubusz-i-jego-znaczenie-dla-niemcow-w-czasie-wojny-polsko-niemieckiej-1109-roku].

– Samp M., Od Głogowa do Wrocławia – zarys działań wojennych schyłkowej fazy zmagań polsko-niemieckich z 1109 roku [https://www.infolotnicze.pl/2017/06/29/od-glogowa-do-wroclawia-zarys-dzialan-wojennych-schylkowej-fazy-zmagan-polsko-niemieckich-z-1109-roku].

– Samp M., Pomoc międzynarodowa dla państwa Bolesława III Krzywoustego w czasie wojny polsko-niemieckiej z 1109 roku, Kilka krytycznych uwag na marginesie stosunków łączących Polskę z Rusią i Węgrami przed 1109 rokiem [w druku].

– Samp M., Starcie pod Bytomiem Odrzańskim – epizod z dziejów wojny polsko-niemieckiej 1109 roku [artykuł w trakcie recenzowania].

– Samp M., Uwarunkowania wybuchu wojny polsko-niemieckiej z 1109 roku [https://www.infolotnicze.pl/2017/06/26/uwarunkowania-wybuchu-wojny-polsko-niemieckiej-z-1109-roku].

– Samp M., Wojna polsko-niemiecka z 1109 roku w polskiej historiografii – część 1: bibliografia selektywna [w druku].

– Samp M. (rec.), Rosik S., Bolesław Krzywousty, Wrocław 2013 [https://www.infolotnicze.pl/2018/02/28/recenzja-ksiazki-boleslaw-krzywousty-wroclaw-2013].

– Sochacki J., Kwestia trybutu śląskiego w XII wieku, [w:] Abiit, non obiit, Studia historyczne poświęcone pamięci Profesora Andrzeja Czarnika, red. Z. Romanow, Słupsk 2006.

– Sochacki J., W sprawie stosunków publicznoprawnych między Polską a cesarstwem we wczesnym średniowieczu, Odpowiedź Gerardowi Labudzie, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 59 (2007), 1.

– Sikorski J., Wojsko i sztuka wojenna epoki feudalizmu (od VI do XV wieku), Warszawa 1959.

– Sikorski J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1972.

– Szymczak J., Pojedynki i harce, turnieje i gonitwy, Walki o życie, cześć, sławę i pieniądze w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa 2008.

– Völkl M., The Wars of Henry V, [w:] The Oxford Encyclopedia of Medieval Warfare and Military Technology, t. 3, Oxford 2010.

– Wirski A., Srebrne wieki Pomorza, Koszalin 1995.

– Ziółkowski K., Mityczne spotkanie dwóch armii w historiografii, Starcie na Psim Polu pod Wrocławiem w 1109 roku, [w:] Mity i legendy w polskiej historii wojskowości, t. 1, red. W. Caban, J. Smoliński, Kielce 2014.

---

Streszczenie: W 2013 roku polska historiografia wzbogaciła się o nową publikację naukową. Jej autorem jest prof. Stanisław Rosik z Uniwersytetu Wrocławskiego. Wspomniana książka to biografia, omawiającą sylwetkę syna Władysława I Hermana – Bolesława III Krzywoustego. Monarcha ten prowadził wiele wojen, w tym z Niemcami w 1109 roku. Zmagania te opisał w swojej książce również S. Rosik. Po przeanalizowaniu dostępnych przekazów źródłowych oraz podstawowej literatury przedmiotu uczony doszedł do bardzo interesujących wniosków. Odnieść tę uwagę należałoby nade wszystko do tego, co napisał na temat politycznych aspektów związanych ze wspomnianą wojną. Ciekawie brzmią konkluzje dotyczące spraw związanych z wybuchem tego konfliktu, ściślej rzecz biorąc z wymianą korespondencji między Henrykiem a Bolesławem. Nie powinno się także zapominać o wnioskach tego historyka odnośnie końcowej fazy zmagań polsko-niemieckich, przede wszystkim sprawy pokoju i tego, czy rzeczywiście został on podpisany, czy też nie. W kilku miejscach swojej książki badacz podjął polemikę z poglądami Karola Maleczyńskiego, nieżyjącego już historyka, autora m.in. pierwszej monografii opisującej dzieje wojny polsko-niemieckiej 1109 roku. Należało ją podjąć, zważywszy na czas publikacji najważniejszych opracowań tego historyka oraz na aktualny stan badań. W ten sposób Rosik mógł dojść do całkiem nowych spostrzeżeń, obalających wcześniejsze opinie, z którymi należało się raz na zawsze rozprawić. Oprócz pozytywnych stron, studium Rosika posiada też luki. Mimo tego, że uczony wykorzystuje w swej pracy najnowsze osiągnięcia historiografii, trudno zrozumieć, dlaczego badacz pominął szereg prac historyków wojskowych, wydanych wcale nie tak dawno temu. Trudno ten fakt wytłumaczyć. Efekt końcowy raczej nie satysfakcjonuje historyka zajmującego się dziejami polskiej wojskowości. Trzeba oczywiście pamiętać, że badacz w swoim opracowaniu podjął się realizacji zupełnie innego celu, tym niemniej opis bitew czy potyczek ubarwiłby całość narracji i wpłynąłby na to, że do jego opracowania zaglądaliby nie tylko uczeni, rekonstruujący polityczny wymiar konfliktów zbrojnych, ale też i ich przebieg, co poskutkowałoby lepszym zrozumieniem strategii i taktyki. Mimo wysuniętych zastrzeżeń nie należy dezawuować konkluzji autora, powinno się raczej z nimi prowadzić dialog. Od tego wszak zależy postęp nauki.

Słowa kluczowe: Stanisław Rosik, polska historiografia, wojna polsko-niemiecka 1109 roku

---

Summary: In 2013 polish historiography was enriched with a new scientific publication. Its author was prof. Stanisław Rosik from the University of Wrocław. This book is a biography discussing the figure of the son of Władysław I Herman – Bolesław III the Wrymouth. This monarch led many wars, including with Germany in 1109. These struggles were also described in S. Rosik’s book. He gained very interesting conclusions after analyzing the available source information and the basic literature. This attention should be relating above all, what he wrote about the political aspects of the war. Interesting are conclusions matters related to the outbreak of this conflict, more accurately with the exchange of correspondence between Henryk and Bolesław. One should also not forget about the historian’s conclusions related the final phase of the Polish-German struggle, first of all the question of peace and whether it was actually signed or not. In few places of his book, the researcher has taken a polemic with the views of Karol Maleczyński, deceased historian, author for example the first monograph describing the history of the Polish-German war of 1109. It was necessary to take it, considering the time of publication of the most important studies of this historian and the current state of research. In this way, Rosik could come to quite new insights, refuting previous opinions. In addition to positive sites, Rosik’s study also has gaps. Despite the fact that the scholar uses the latest achievements of historiography in his work, it is difficult to understand why the researcher omitted a series of works by military historians, published not so long ago. It is difficult to explain this fact. The final effect of a historian, dealing with the history of Polish military, is not satisfactory. Of course, it must be remembered that the researcher in his study undertook a completely different purpose, but the description of the battles or battles would color the whole narrative and would affect the study, not only scientists, reconstructing the political dimension of armed conflicts, but also their course, which would result in a better understanding of strategy and tactics. Despite the objections raised, the author’s conclusions should not be dismissed, rather dialogue should be conducted with them. The progress of science depends on it.

Key words: Stanisław Rosik, Polish historiography, Polish-German of 1109

---