Kandydaci i członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – założenia organizacyjno- statutowe

Na wzór innych państw o ustroju socjalistycznym Polska Zjednoczona Partia Robotnicza opanowała wszystkie dziedziny życia publicznego w kraju. Tylko członek tej organizacji mógł zajmować prestiżowe stanowisko lub pełnić ważną funkcję publiczną. Do prestiżowych profesji zaliczało się nauczycieli, lekarzy czy adwokatów. Jeżeli ktoś wzbraniał się wstąpić w szeregi partii, stosowano różne metody perswazji i nacisku – poczynając od obietnic, kończąc na groźbach i szantażach. Obiecywano uzyskanie poza kolejnością przydziałów na mieszkania, samochody oraz awanse na wyższe stanowiska.1

W sytuacji wiecznego braku towarów system przywilejów pojawił się wraz z powstaniem partii komunistycznej. Urzędnicy aparatu komunistycznego, pracownicy bezpieki, a także znaczna część funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej zaczęli korzystać ze specjalnych placówek handlowych, zwanych potocznie sklepami za żółtymi firankami (nazwa wzięła się stąd, że w latach 50-tych sklepy te miały witryny całkowicie zasłonięte właśnie żółtymi firankami). Na co dzień były zaopatrzone w deficytowe i luksusowe artykuły spożywcze. Przeciętny człowiek nie miał do nich dostępu, gdyż często usytuowane były np. na terenie jednostek wojskowych.

Partia dbała o swoich członków. Np. z funduszu socjalnego dopłacała towarzyszom do stołówek, wczasów, kolonii oraz imprez okolicznościowych, a nawet udzielała pożyczek mieszkaniowych. Wszystko to kusiło przeciętnego obywatela, aby wstąpić do partii i móc korzystać z wszelkich przywilejów, które mu gwarantowano. W jej szeregach możemy też spotkać autentycznych ideowców, którzy wierzyli, iż udzielając się aktywnie, przyczyniają się do realizacji jej programu i wnoszą swój wkład w budowanie „nowej, lepszej Polski”. Statut przewidywał: „Członkiem partii może być tylko ten, kto uznaje zasady ideowe i Statut partii, działa w jednej z jej organizacji, podporządkowuje się uchwałą partii i opłaca składkę członkowską”.2

Warunkiem przyjęcia do partii było ukończenie osiemnastu lat. Aby zostać członkiem PZPR należało przejść roczny okres kandydacki i uzyskać opinię polecającą od dwóch członków partii. Do V Zjazdu PZPR wymagano, aby polecający znał ubiegającego się co najmniej rok, później okres ten wydłużono do dwóch lat. W komitecie zakładowym w miejscu pracy składano deklarację o przyjęcie w poczet kandydatów wraz z rekomendacją. Dokumenty te rozpatrywano w obecności ubiegającego się na ogólnym zebraniu Podstawowej Organizacji Partyjnej. Następnie komitet powiatowy zatwierdzał uchwały POP. Po tej procedurze kandydat zostawał członkiem partii i otrzymywał legitymację partyjną.3

Jeżeli kandydat nie sprostał stawianym mu wymaganiom (np. podpadł za pijaństwo, chuligaństwo czy klerykalizm) zostawał uchwałą POP skreślony z listy kandydatów.4

Wszelką ewidencję zarówno kandydatów jak i członków partii prowadziły komitety określonych szczebli. Akta personalne każdego członka zawierały: kwestionariusz, życiorys, rekomendacje, uchwały POP o przyjęciu do partii oraz uchwały komitetów powiatowych, miejskich lub dzielnicowych zatwierdzających przyjęcie do partii. Za ewidencję odpowiadali I sekretarze.5

Podstawowym obowiązkiem członka partii było pogłębianie swojej wiedzy w zakresie marksizmu-leninizmu oraz doskonalenie umiejętności zawodowych. Powinien brać on czynny udział w szkoleniach partyjnych, utwierdzać siebie i swoją rodzinę w światopoglądzie naukowym oraz prenumerować i czytać prasę partyjnej.6 Ponadto działacz partyjny miał obowiązek systematycznego opłacania miesięcznych składek członkowskich.7

Podstawowym prawem członka partii było czynne i bierne prawo wyborcze do władz partyjnych. Przywilejem było też zwracanie się w każdej sprawie bezpośrednio do władz partyjnych dowolnego szczebla z Komitetem Centralnym włącznie.8

Dla zintegrowania szeregów POP wszyscy jej członkowie bez względu na pełnione funkcje, zwracali się do siebie per „ty”. Zwrotu „towarzysz” używano w partii tylko w czasie oficjalnych spotkań. Mimo sporej zażyłości jaką obserwowano w partyjnych szeregach istniały komórki, które budziły powszechny respekt. Zaliczyć do nich można stanowisko I sekretarza, egzekutywę, a w szczególności komisję kontroli partyjnej (instancja „sądu partyjnego”).

Partia eliminowała wewnętrzne nieprawidłowości poprzez rozmowy dyscyplinujące ze swoimi członkami, poddawano krytyce niektóre zachowania na zebraniu partyjnym i stosowano różne kary. Statut zaliczał do nich: upomnienie, naganę, naganę z ostrzeżeniem, pozbawienie prawa pełnienia funkcji partyjnych na okres nie dłuższy niż trzy lata, skreślenie oraz wydalenie z partii. Uchwałę o skreśleniu z listy członków partii POP podejmowała wówczas, gdy działacz wykazywał do niej obojętny stosunek, bądź przez trzy miesiące nie płacił składek partyjnych. Sprawę omawiano na zebraniu partyjnym, oskarżony miał prawo się bronić. Skreślony z listy członków tracił legitymację partyjną. O ponowne przyjęcie do organizacji mógł ubiegać się po trzech latach bycia poza partią.

Najwyższą karą partyjną było wydalenie z jej szeregów. Decyzja o wydaleniu wymagała zatwierdzenia przez komitet powiatowy bądź zakładowy. Wydalony z partii miał prawo ubiegać się o ponowne wstąpienie do organizacji nie wcześniej niż po upływie pięciu lat od podjęcia uchwały o wydaleniu. Od każdej uchwały ukaranemu przysługiwało prawo odwołania się do wyższej instancji bądź do komisji kontroli partyjnej. Istniała szansa na zatarcie kary partyjnej po upływie jednego roku od daty jej nałożenia.9

Do partii należeli na ogół ludzie przeciętni, bez nadzwyczajnych predyspozycji, mogących nadać im rangę społeczną. Częstym zjawiskiem wśród „towarzyszy” była ich wzajemna inwigilacja i donoszenie na kolegów partyjnym przełożonym. W samym aparacie partyjnym między szeregowymi członkami a dygnitarzami partyjnymi istniało zróżnicowanie co do poziomu życia oraz stopnia wtajemniczenia w sprawy partii i państwa. Panowała atmosfera podejrzliwości i strachu. Widoczne jest to już w 1949 roku, po wejściu w życie uchwały III Plenum KC PZPR „o potrzebie rewolucyjnej czujności”. Określono tu tzw. element obcy, wrogo ustosunkowany do budowy socjalizmu. Zaliczano do niego m.in. ludzi mających rodziny poza granicami kraju, jak i tych, którzy niegdyś przynależeli do organizacji paramilitarnych, związanych z obozem londyńskim. Wszyscy oni skazani byli na opuszczenie szeregów partii.10

Organa bezpieczeństwa mogły inwigilować każdego obywatela Polski Ludowej, a sprawozdania z czynności operacyjnych trafiały do Wojewódzkiej Komisji Kontroli Partyjnej. Prowadziło to do sporej rotacji w szeregach partii. Zasady marksistowskie nakazywały też obsadzanie wszystkich stanowisk ludźmi pochodzenia robotniczo-chłopskiego. W związku z tym małą wagę przywiązywano do wykształcenia „aparatczyków”. Przyczyny usuwania ludzi z partii były różne. Dominowały kryteria polityczne, ale też często powodów do usunięcia doszukiwano się w sferze moralno-obyczajowej.

„Odwilżą” w partii i państwie określono rok 1956. Wtedy to na XX Zjeździe KPZR w Moskwie Nikita Chruszczow potępił czasy Stalina. Bolesław Bierut w pierwszej połowie marca 1956 r. opublikował tajny referat „O kulcie Stalina”, w którym skrytykował ideologię komunistyczną. Dało to początek fali krytyki PZPR, która przerodziła się w zamieszki w kraju (zwłaszcza wydarzenia poznańskie w czerwcu 1956 roku).11 Rozruchy zaskoczyły przywódców partii, którzy pomocy szukali w osobie Władysława Gomułki, więźnia stalinizmu. Podczas obrad VIII Plenum KC PZPR (18-21 października 1956 r.) powierzono mu stery partii.12 W 1957 r. rozpoczęto akcję rehabilitacji działaczy partyjnych i szarych obywateli. Szukano winnych za popełnione nadużycia, wielu usuniętych z partii ponownie do niej przyjmowano. W 1959 roku Gomułka rzucił hasło walki z rewizjonizmem. Przerodziło się to w „wielką czystkę” w partii. Weryfikowano „towarzyszy”, przeprowadzano rozmowy ostrzegawcze. Wzmogła się działalność komisji kontroli partyjnych. W lipcu 1958 roku Komitet Centralny PZPR rozesłał do egzekutyw partyjnych słynny „List KC” w sprawie polityki partii wobec kościoła. Rozpoczął się okres wzmożonej ateizacji szeregów partyjnych.13

Pozycja partii w środowisku wiejskim była zdecydowanie słabsza niż w miastach. Mentalność chłopów i niechęć do kolektywizacji zrażała ich do ideologii i poglądów komunistycznych. Żyli własnymi problemami i niechętnie angażowali się w życie polityczne. Spora liczba mieszkańców wsi uciekała do miast, natomiast partyjni ideowcy, którzy zostali tu oddelegowani przez swoich przełożonych, dalecy byli od autentycznego zaangażowania się w problemy tego środowiska. Agitatorzy partyjni spotykali się tu często z kpinami i nikłym zainteresowaniem szerzoną przez siebie propagandą. Chłopi zapisywali się do partii tylko wtedy, gdy zwietrzyli w tym własny interes. Największe skupiska członków partii obserwujemy przy Państwowych Gospodarstwach Rolnych i Szkolnych Kółkach Rolniczych. Sporo tych, którzy ewentualnie chcieli działać politycznie wolało wstępować do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.

W latach sześćdziesiątych aparatowi partyjnemu zaczęto stawiać coraz wyższe wymagania. Dotyczyły one między innymi doświadczenia w pracy społecznej, stażu partyjnego, wykształcenia czy światopoglądu. Partia kładła duży nacisk aby w jej szeregi dostawali się technicy, nauczyciele, inżynierowie, lekarze. Obowiązkowo musieli należeć do niej pracownicy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, więziennictwa i sądownictwa. Jest to okres planowej ideologizacji szeregów partyjnych ze szczególnym naciskiem na aspekt ideowo-moralny. Po XIII Plenum KC PZPR (4-6 VII 1963 r.) hasłem PZPR była „ekonomia oraz ideologia”. Położono nacisk na wychowawczą rolę POP i komisji kontroli partyjnych.

Przybywało członków partii, ale też wnikliwiej ich rozliczano. Popularna stawała się metoda wzywania tych którzy „podpadli” na rozmowy. Bardziej drastyczne środki restrykcji opierały się na wydaleniach i skreśleniach z partii. Najczęstszym powodem wydaleń z partii były: kradzieże, niemoralne prowadzenie się, nadużycia finansowe, klerykalizm, pijaństwo; natomiast powodem skreśleń: brak zainteresowania życiem partii, oddanie legitymacji partyjnej na własną prośbę oraz zaniedbywanie obowiązków partyjnych.

Członkowie partii byli najlepiej uposażonymi obywatelami w kraju. Mieli wysokie pensje, liczne przywileje, nagrody, przydziały, korzystali też z różnych funduszy reprezentacyjnych. Przyjmowali łapówki, szczególnie z sektora prywatnego, ale i dobra państwowe po minimalnych cenach.

Partię tworzyli ludzie często przez nią samą unicestwiani. Był to zlepek osób różnych pod względem pochodzenia regionalnego, społecznego, stosunku do religii, czy wykształcenia. Usuwanie towarzyszy z partii za klerykalizm miało na celu stworzenie „nowych ludzi”, których sumienia miało być dostosowane do ideologii komunistycznej.

Grzegorz Jończyk

---

Bibliografia

Friszke A., Przystosowanie i opór. Rozważania nad postawami społecznymi 1956-1970, Warszawa 2001.

Kurz A., Podstawy wiedzy o partii, Warszawa 1975.

Michalak A., Piasecki K., Historia polityczna Polski, Łódź 2003.

„Nowe Drogi”, 1951, 1953.

Raina P., Kościół w PRL, Poznań 1994.

Statut Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 1968.

Zbiór Uchwał KC PZPR w sprawach pracy wewnątrzpartyjnej, Warszawa 1955.

---

---

Streszczenie

Szeregi Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej zasilali karierowicze, niekiedy ludzie mający za nic ideologię marksistowsko-leninowską. Wiedzieli, że posiadając legitymację partyjną będą należeli do elity PRL. Będą mogli korzystać z licznych przywilejów, dóbr i luksusów, których pozbawieni byli bezpartyjni. Doktryna komunistyczna oddawała władzę w ręce ludu – robotników i chłopów. Nie przykładano wiec wagi do wykształcenia, a do pochodzenia społecznego. Dwulicowość „towarzyszy” szczególnie widać w podejściu do religii. Partia zakazywała jakichkolwiek praktyk religijnych, na co jej członkowie wyrażali oficjalną zgodę. Natomiast w życiu rodzinnym (narażając się na partyjne kary) posyłali dzieci do komunii, uczestniczyli w kościelnych ślubach, pogrzebach, czy uroczystościach kościelnych typu Boże Ciało, pielgrzymka, bądź peregrynacja „świętych” obrazów.

Słowa kluczowe: Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, Podstawowa Organizacja Partyjna, Komitet Wojewódzki, klerykalizm, Wojewódzka Komisja Kontroli Partyjnej.

---

Summary

The ranks of the Polish United Workers’ Party were supported by careerists, sometimes people who had Marxist-Leninist ideology. They knew that having a party card would belong to the elite of the PRL. They will be able to enjoy many privileges, goods and luxuries that were deprived of their independence. The communist doctrine gave power to the people – workers and peasants. Therefore, no importance was attached to education and to social origin. Duplicity of „accompanies” is particularly visible in the approach to religion. The Party banned any religious practices, as its members expressed their official consent. However, in family life (exposing themselves to party punishments) they sent children to communion, participated in church weddings, funerals, or church ceremonies such as the Body of God, pilgrimage or peregrination of „holy” images.

Keywords: Polish United Workers’ Party, Basic Party Organization, Provincial Committee, clericalism, Provincial Party of Party Control.

---

Grafika: Pesell / Wikipedia