Zasady funkcjonowania i struktura Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej po 1948 r.

Zdławienie opozycji w powojennej Polsce przy pomocy aparatu bezpieczeństwa oraz zapewnienie sobie zwycięstwa wskutek sfałszowania referendum 1946 r. i wyborów do Sejmu Ustawodawczego 9 stycznia 1947 r. dało komunistom pełnię władzy w kraju. Utrwaleniem jej było powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, która stała się siłą napędową systemu totalitarnego w Polsce.1

Powody wstępowania do PZPR były rozmaite, ale każdy kto decydował się na przynależność do tej organizacji zdawał sobie sprawę, że programowo będzie musiał wyrzec się Boga. Obowiązujące zasady i reguły życia wewnątrzpartyjnego ujęte zostały w statucie PZPR, który opierał się na założeniach ideologii marksistowsko-leninowskiej i zmieniał się w zależności od potrzeb. Zmian tych dokonywały kolejne zjazdy partii. II Zjazd PZPR (10-17 marca 1954 r.) zlikwidował funkcję przewodniczącego Komitetu Centralnego, wprowadzając na jego miejsce stanowisko I sekretarza. Poza tym zniesiono Biuro Organizacyjne KC, a także zmieniono strukturę Sekretariatu. Poprawki w statucie przewidywały powołanie przez KC Biura Politycznego oraz w miejsce dwóch sekretariatów (Politycznego i Organizacyjnego ) – jednego sekretariatu do kierowania bieżącą pracą KC. Wprowadzono również obowiązek regularnego informowania organizacji partyjnych o pracy KC.

W okresie między zjazdami miało miejsce VIII Plenum KC PZPR (20-21 października 1956 r.), które zapoczątkowało istotne zmiany w partii, odżegnując się od czasów stalinizmu. W czasie obrad plenum wybrano przede wszystkim I sekretarza, którym został Władysław Gomułka. Następne zmiany w statucie dokonały się w trakcie kolejnych zjazdów, m.in.: III Zjazdu (10-19 marca 1959 r.), IV Zjazdu (15-20 kwietnia 1964 r.), V Zjazdu (11-16 listopada 1968 r.).2

Znajomość statutu była jednym z warunków przynależności do partii, a jego normy i zasady obowiązywały każdego członka i kandydata na wszystkich szczeblach hierarchii partyjnej.3

W pierwszym statucie z 15 grudnia 1948 r. zapisano: „Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest czołowym, zorganizowanym oddziałem polskiej klasy robotniczej – przodującej siły narodu polskiego. (…) Jest (…) wyrazicielką interesów ludu pracującego miast i wsi”.4 Był to zapis o tzw. „kierowniczej roli partii w państwie i społeczeństwie polskim”.5

Partia musiała zadbać o pozyskanie zaufania społecznego, dlatego też rozbudowała machinę propagandową oraz poddała pełnej kontroli aparat bezpieczeństwa, wojsko oraz milicję. Było to „zbrojne ramię komunizmu”. Oddziaływanie partii na społeczeństwo opierało się na moralnej postawie jej członków. Wiązało się to z obowiązkiem przestrzegania zasad moralności socjalistycznej w życiu osobistym i zawodowym. Na płaszczyźnie światopoglądowej partia jedynie dopuszczała istnienie naukowego, marksistowskiego postrzegania świata. Celem jej była praca wychowawcza i edukacyjna, mająca przekonać kandydatów do światopoglądu naukowego.6

Partia wprowadziła w życie tzw. system nomenklaturowy. Polegał on na ingerowaniu organizacji we wszystkie sfery życia społecznego i gospodarczego kraju. Na kierowniczych stanowiskach mogli zasiadać tylko członkowie partii. Partia wnikliwie kontrolowała też swoich działaczy, którym wcześniej powierzyła stanowiska. Jednym słowem partia posiadała absolutną władzę w państwie.

Partia komunistyczna funkcjonowała na podstawie czterech zasad: Członkowstwa partii, systemu podstawowych organizacji partyjnych, terytorialno-produkcyjnej struktury partii oraz centralizmu demokratycznego.7

Zasada terytorialno-produkcyjnej struktury partii oznaczała, że powołuje ona swoje organizacje podstawowe we wszystkich środowiskach ludzi pracy, w miejscu ich zatrudnienia. Odpowiednim ogniwom administracyjno-terytorialnym odpowiadały właściwe instancje partyjne. Natomiast zasada centralizmu demokratycznego określała połączenie dwóch przymiotów: centralizmu i demokratyzmu. Centralizm to ześrodkowanie, skupienie w jednym ośrodku władzy. Ośrodkiem tym był Komitet Centralny, który podporządkowywał sobie wszystkie niższe instancje szczebli partyjnych. Demokratyzm zaś oznaczał wybieralność władz partyjnych na wszystkich szczeblach organizacji.8

Zgodnie z zasadą centralizmu demokratycznego w szeregach PZPR obowiązywała wszystkich członków dyscyplina partyjna i wymóg podporządkowania się woli większości przez mniejszość. Każdy członek partii miał prawo wypowiadać się na forum partyjnym, jak również zwracać się do każdej instancji partyjnej z Komitetem Centralnym włącznie. Władza partyjna utrzymywała ścisłą więź z podstawowymi organizacjami partyjnymi, z którymi się też obowiązkowo konsultowała. Komitety wojewódzkie wydawały biuletyny informujące o zakresie prac danej instancji partyjnej.9

Obowiązkowo każda instancja partyjna musiała składać władzom zwierzchnim sprawozdania ze swej działalności.

Statut PZPR określał najwyższą władzę partii, którą był zjazd zwyczajny. Zwoływał go Komitet Centralny co cztery lata. Informację o tym fakcie podawano w prasie partyjnej na trzy miesiące przed zjazdem. Zjazd podejmował decyzje we wszystkich „życiowych” sprawach partii, uchwalał jej statut i program oraz w tajnym głosowaniu wybierał Komitet Centralny. W okresie między zjazdami Komitet mógł zwołać krajową konferencję partyjną, mógł też w razie potrzeby zwołać zjazd nadzwyczajny.10

Gospodarką finansową partii zajmowała się Centralna Komisja Rewizyjna – wybierana przez zjazd zwyczajny oraz wojewódzkie i zakładowe komisje rewizyjne na niższych szczeblach organizacji.11

W okresie między zjazdami zwierzchnią władzą PZPR był Komitet Centralny. Zarządzał funduszami partii, rozporządzał kadrami, powoływał jej instancje i organy prasowe. Statut zakładał, że funduszami partii są składki członkowskie, daniny partyjne, dochody z wydawnictw oraz fundusze płynące z zewnątrz, np. z zasobów KPZR.12

Kierowniczymi organami partii w okresie między plenarnymi posiedzeniami Komitetu były: Biuro Polityczne oraz Sekretariat KC. Biuro Polityczne obradowało co tydzień. Rozpatrywało najważniejsze problemy gospodarcze, socjalne, polityczne, obronne czy kadrowe. Cotygodniowe posiedzenia odbywał też Sekretariat KC. Zarządzał kadrami partyjnymi oraz kierował bieżącą pracą partyjną.13

Zarówno Biurem Politycznym jak i Sekretariatem kierował I sekretarz KC, będący najważniejszą osobą zarówno w partii jak i w państwie. Wydziały, komisje i biura były organami pomocniczymi i wykonawczymi Komitetu Centralnego. Nad czystością szeregów partyjnych, jej dyscypliną, przestrzeganiem zasad ideowych i etyką partyjną czuwała Centralna Komisja Kontroli Partyjnej, powoływana przez I sekretarza. Jej liczbę i skład ustalało Plenum KC, a Komitet Centralny wydawał wytyczne do jej pracy. Przed KC komisja składała sprawozdania ze swej działalności. Podobne zadania w terenie wykonywały komisje kontroli partyjnej niższych szczebli.14

Na poziomie województwa najwyższą władzą partyjną była konferencja, zwoływana przez Komitet Wojewódzki co dwa lata. Reprezentowali ją delegaci wybierani przez konferencje miejskie i powiatowe. Omawiała ona zarówno zagadnienia polityczne kraju, ale przede wszystkim zadania swojej organizacji partyjnej. Wybierała komitet i komisję rewizyjną na poziomie województwa.15

Komitet Wojewódzki posiedzenia plenarne odbywał raz na dwa miesiące. Odwoływał ze swego składu poszczególnych członków, a na ich miejsce powoływał nowych. Stanowił zwierzchnią władzę partii tego szczebla w okresie między konferencjami. Kierował też całokształtem pracy partii na obszarze województwa. Komitet odpowiadał za właściwy poziom ideologiczny swoich członków.16

Komitet Wojewódzki jako swój organ wykonawczy powoływał egzekutywę, na której czele stał I sekretarz. Powoływał też wydziały i komisje, będące jej organem pomocniczym. Zadaniem egzekutywy było kierowanie pracą partyjną w okresie między plenarnymi posiedzeniami komitetu. Podejmowała też uchwały w sprawach kadrowych. Ludzie należący do egzekutywy byli elitą partyjną województwa.

Szczególnie ważną komisją powoływaną przez Komitet Wojewódzki była komisja kontroli partyjnej. Liczbę jej członków i skład osobowy określało Plenum Komitetu Wojewódzkiego w porozumieniu z Centralną Komisją Kontroli Partyjnej. Komisja kontroli partyjnej miała do pomocy dwa referaty: dochodzeniowy – zajmujący się rozpracowywaniem spraw personalnych i przygotowujący sprawy do orzeczeń oraz inspekcyjny, który sprawdzał jak przebiegała realizacja wytycznych i uchwał KC, jak i sygnalizowanie o tym odpowiednim instancjom partyjnym.17

Istniały też komisje kontroli partyjnej na szczeblu powiatu, gminy, miasta, dzielnicy czy też zakładu pracy. Do zadań tych komisji należało nakładanie kar partyjnych lub ich anulowanie. Komisje kontroli partyjnych wszystkich szczebli były zobowiązane do składania szczegółowych sprawozdań ze swej pracy instancjom partyjnym, które je powoływały. Na wzór komitetów odbywały one swoje posiedzenia plenarne.18

Fundamentalnym ogniwem organizacyjnym partii były Podstawowe Organizacje Partyjne. Każdy członek czy kandydat musiał należeć do jednej z POP. Praca całej partii opierała się więc na działalności organizacji podstawowych. Organizacje partyjne miały dwie funkcje: wewnątrzpartyjną i zewnątrzpartyjną. W ramach tej pierwszej organizowano działalność wszystkich członków partii na swoim terenie, podnoszono poziom wiedzy marksistowsko-leninowskiej, prowadzono ewidencję członków i kandydatów, zbierano składki partyjne oraz kontrolowano dyscyplinę partyjną. Wśród funkcji zewnętrznych POP można było wyróżnić zadania ideowo-wychowawcze, polityczno-organizatorskie oraz poprawę warunków pracy załogi danych zakładów pracy.19

Komórka partyjna istniała niemal w każdym zakładzie pracy, gromadzie czy urzędzie. Statut określał ją mianem „szkoły aktywności społecznej i demokracji socjalistycznej”. Komitet powiatowy czy dzielnicowy wyrażał zgodę na powstanie POP tam, gdzie było co najmniej trzech członków partii. Organizacje liczące ponad stu członków mogły być podzielone na Oddziałowe Organizacje Partyjne.20

Podstawowe i oddziałowe organizacje partyjne miały być także podzielone na grupy partyjne. Były to najmniejsze jednostki organizacyjne partii i podlegały Egzekutywie OOP. Na czele grupy stał grupowy, wybierany przez jej członków.21

Co najmniej raz w miesiącu zwoływano najwyższą władzę POP, którą było zebranie aktywu. Aktyw decydował o przyjęciu w poczet partii nowych członków jak również o udzielaniu kar partyjnych. Każda POP wybierała swoje władze. Organizacje partyjne liczące do piętnastu członków wybierały tylko I i II sekretarza. Natomiast większe powoływały również Egzekutywę w składzie do trzech do siedmiu osób. Organizacje zakładowe liczące powyżej czterystu członków i kandydatów wybierały co roku komitet zakładowy w liczbie od siedmiu do jedenastu osób. Natomiast POP liczące powyżej czterystu członków powoływały raz na dwa lata komitet zakładowy w liczbie od piętnastu do dwudziestu trzech osób, on zaś wyłaniał Egzekutywę w liczbie od siedmiu do dziewięciu osób, w tym sekretarzy.22

Grzegorz Jończyk

---

Bibliografia

Werblan A. Stalinizm w Polsce, Warszawa 1991.

Góra A. PZPR od I do VII Zjazdu (XII 1948 – XII 1975). Rozwój i działalność, w: PZPR (1948 1978), pod red. A. Dobieszewskiego, J. W. Gołębiowskiego, Warszawa 1978.

Kurz A. Podstawy wiedzy o partii, w: Podstawy ideologii i polityki PZPR, pod red. J. Pawłowicza, J. W. Gołębiowskiego, A. Kurza, Warszawa 1975.

Zaradny R. System polityczny Polski w latach 1948-1956, Zielona Góra 2000.

Głowacki W. Zasady funkcjonowania PZPR, Warszawa 1989.

Dziabała S. Struktura i zasady organizacyjne PZPR, Warszawa 1978.

Granas R. O statucie PZPR, Warszawa 1951.

Szczepański Cz. Organizacje partyjne próbują po nowemu, „Nowe Drogi” 1975, nr 8.

Jóźwiak-Witold F. Podstawowe zadania w pracy Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej, „Nowe Drogi” 1952, nr 12.

Wacławek J. Podstawowa organizacja partyjna, jej rola i zadania, Warszawa 1969.

---

Streszczenie

Artykuł zawiera opis struktury i zasad działania Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej od jej powstania (1948 rok) aż do rozwiązania (1989 rok). Organizacja polityczna funkcjonowała w oparciu o swój statut – wielokrotnie zmieniany i uaktualniany. Decydowała w każdej sferze życia politycznego, moralnego, światopoglądowego i organizatorskiego kraju. Funkcjonowała zgodnie z przyjętą przez statut strukturą na jej wszystkich biurokratycznych szczeblach, począwszy od zjazdu zwyczajnego, a skończywszy na podstawowych organizacjach zakładowych. Była organizacją narzucającą wszystkim swoim członkom i kandydatom bezwzględną dyscyplinę opartą o ideologię marksistowsko-leninowską.

Słowa kluczowe: Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, zjazd, egzekutywa, Podstawowa Organizacja Partyjna, Komisja Kontroli Partyjnej.

---

Summary

The article contains a description of the structure and principles of operation of the Polish United Workers’ Party from its inception (1948) until the dissolution (1989). The political organization functioned on the basis of its statute – repeatedly changed and updated. She decided in every sphere of political, moral, ideological and organizational life of the country. It operated in accordance with the structure adopted by the statute at all its bureaucratic levels, starting from the ordinary convention and ending with the basic company organizations. It was an organization imposing to all its members and candidates an absolute discipline based on Marxist-Leninist ideology.

Keywords: Polish United Workers’ Party, Congress, Egzekutywa, Basic Party Organization, Party Control Commission.

---