Losy diaspory żydowskiej na Bliskim Wschodzie w epoce starożytności (do czasów Aleksandra Wielkiego)

Diaspora oznacza rozproszenie określonej narodowości lub grupy etnicznej wśród innych narodów, bądź wyznawców danej religii pośród wyznawców innej religii. W węższym znaczeniu odnosi się do rozproszenia Żydów poza Palestyną w starożytności i w średniowieczu.

Celem artykułu jest ukazanie kształtowania się diaspory żydowskiej w starożytności i przyjrzenie się jej losom w tym okresie. Podstawowym źródłem do odtwarzania dziejów diaspory żydowskiej jest Stary Testament.

W jego świetle Żydzi mieli najpierw osiedlić się w Egipcie, „którzy razem z Jakubem przybyli1 (…) a synowie Izraela rozradzali się, pomnażali, potężnieli i umacniali się coraz bardziej, tak że cały kraj się nimi napełnił.”2 Niektórzy historycy uważają, że rodzina Jakuba osiedliła się w Egipcie przed panowaniem Hyksosów, tj. w XVII w. p.n.e. Wyjście narodu żydowskiego z Egiptu, pod wodzą Mojżesza, mogło nastąpić w XIII w. p.n.e., następnie po „40 latach” wędrówki na pustyni, naród żydowski ujrzał ziemię obiecaną. Po dziś dzień nie wiadomo, czy wydarzenia te można kategoryzować w granicach legendy, czy może prawdy historycznej. Mojżesz umarł, a przewodnikiem narodu żydowskiego został Jozue. Gdy ten się zestarzał, rzekł Pan do niego: „Jesteś stary, w podeszłym wieku, a pozostał jeszcze znaczny kraj do zdobycia. (…) Wszystkich mieszkańców(…) Ja sam wypędzę sprzed Izraelitów. Tymczasem podziel kraj losem między Izraelitów na dziedzictwo, jak ci rozkazałem. (…) od Jordanu aż do Wielkiego Morza na zachodzie ty im rozdasz; Wielkie Morze będzie ich granicą.”3

Naród żydowski uważał się za naród wybrany, z tego też względu bez skrupułów zaczął wykonywać wolę swego Boga, zatem od podbicia ziemi obiecanej począł budować własną historię. Ciosem dla narodu wybranego stały się najazdy podejmowane przez sąsiadów, które przyczyniły się do jego wędrówek. W roku 722 p.n.e. odnotowujemy pierwsze wzmianki o ruchach migracyjnych, a raczej deportacji Żydów z północnego Izraela do Gozanu, gdzie powstała osada Izraelitów.4

15 marca 597 r. p.n.e. król Babilonii – Nabuchodonozor II – podbił Jerozolimę i Judę oraz uprowadził ok. 10 tys. jeńców, wliczając króla Judy – Jechoniasza. Wygnańcy utworzyli drugą udokumentowaną osadę w centralnej Babilonii. Dopiero od tego momentu możemy mówić o Żydach „Jehudi – pochodzący z plemienia Judy.”5 Rozpoczęła się tzw. „niewola babilońska”. Przebywając na wygnaniu, naród żydowski kultywował wyniesione z ziem rodzimych zwyczaje, a jego życie skupiło się wokół synagog, miejsc religijnych i edukacyjnych. Pomniejsze społeczności ulokowane były od Armenii po Zatokę Perską, a także na wschód do Medii i Morza Kaspijskiego. Ponadto za panowania Sasanidów znajdowały się również w Farsie.6 Na temat wypędzenia narodu żydowskiego z rodzimych terenów, istnieje wzmianka spisana w Starym Testamencie: „(…)Król asyryjski przesiedlił Izraelitów w niewolę do Asyrii i osiedlił ich w Chalach, nad Chabor, rzeką Gozanu, i w miastach Medów.”7 Żydzi zostali przesiedleni do Medii, z której wywodził się wielki wódz Persów, Cyrus. Państwo perskie powstało w 550 r. przed Chrystusem. Cyrus wykorzystał okazję do wzniecenia buntu, gdy Media zaangażowała się w sprawy dotyczące Babilonii. Część narodu żydowskiego, choć przesiedlona siłą, zaczęła uczestniczyć w budowie nowego państwa. Starania diaspory żydowskiej były na tyle skuteczne, że przez kolejne panujące dynastie, czyli od Achemenidów do najazdu Arabów w VII wieku, ich stosunki z władzami były poprawne. Niektórzy Żydzi sprawowali wysokie funkcje, tj. Mardocheusz był pierwszym ministrem Kserksesa I. Za dynastii Seleucydów okazali lojalność, co potwierdza fakt, że nie wzięli udziału w powstaniu Machabeuszy. Ponadto, gdy Partowie przejęli dziedzictwo greckich miast, nie próbowali zjednać przeciwko sobie wrogów, a wręcz przeciwnie – usiłowali znaleźć drogę do porozumienia z nowymi poddanymi. Żydzi, zamieszkujący zdobyte obszary – Babilonię, Mezopotamię, przystosowali się do specyficznych warunków. Dodatkowym argumentem dla Żydów za podporządkowaniem się był fakt, że Partowie nie chcieli ingerować w kwestie religijne.

Takie postępowanie wobec podbitej ludności cechuje pragmatyczne podejście zwycięzców. Wspomnieć należy chociażby Kambyzesa II i jego podbój Egiptu
w 525 r. p.n.e. W tym wypadku koronacja na faraona była bardzo dobrą decyzją polityczną, podobnie jak wyżej wymienione postępowanie dynastii partyjskiej w odniesieniu do diaspory. Nie naruszono bowiem struktury ekonomicznej i politycznej społeczeństwa żydowskiego, jego przedstawiciele zaś ograniczali korzystanie z profitów do minimum. Takie działanie było przemyślane, ponieważ Żydzi stali się przydatną populacją w walce z wrogiem.

Wróćmy jednak do roku 587 p.n.e. gdzie panował Zedekiah – król Judy. Biorąc pod uwagę politykę zagraniczną Egiptu król zbuntował się co było bezpośrednią przyczyną podjęcia oblężenia Królestwa Judy, po raz drugi przez Nabuchodonozora II, oraz zniszczenia świątyni. Również i tym razem najazd skutkował uprowadzeniem jeszcze większej liczby więźniów i rozproszeniem narodu żydowskiego w każdej satrapii perskiej. „Ocalałą spod miecza resztę [król] uprowadził do Babilonu i stali się niewolnikami jego i jego synów, aż do nadejścia panowania perskiego. I tak się spełniło słowo Pańskie, wypowiedziane przez usta Jeremiasza: „Dokąd kraj nie wywiąże się ze swych szabatów, będzie leżał odłogiem przez cały czas swego zniszczenia, to jest przez siedemdziesiąt lat.”8

29 października 539 r. p.n.e. Babilonię najechał Cyrus II Wielki (559-530 r. p.n.e.). Dla narodu żydowskiego był on wyzwolicielem. „Niewola babilońska” trwała do roku 538 p.n.e., czyli blisko pięćdziesiąt lat. Następnie król perski Cyrus wydał dekret pozwalający Żydom na powrót do Judy i oddający przy tym wszystkie rzeczy skradzione przez Nabuchodonozora – księciu judzkiemu Szeszbassarowi.9 „Wszystkie państwa ziemi dał mi Pan, Bóg niebios. I On mi rozkazał zbudować Mu dom w Jerozolimie w Judzie.”10 Poprzez kolejne lata Żydzi budowali świątynię, o której wspominał Cyrus, aczkolwiek był to czas ponownej próby. Po Cyrusie na tronie zasiadł wspomniany już Kambyzes, a następnie Dariusz, po nim Artakserkses. Mieszkańcy Babilonii, którym przyszło się zmierzyć z osadnictwem żydowskim, nie byli do końca zadowoleni z decyzji króla. Owi mieszkańcy próbowali różnych sposobów, aby świątynia nigdy nie została zbudowana. Posuwali się do tego stopnia, że pisali różnego rodzaju donosy na Żydów, aczkolwiek daremnie z uwagi na fakt, iż Hebrajczycy podlegali prawom, które ich chroniły, zawartym w dekrecie wydanym przez Cyrusa.

Diaspora żydowska pod rządami perskimi próbowała zdobyć większy wpływ
na władców, czego przykładem było wydarzenie z okresu panowania Kserksesa I
(486-465 r. p.n.e.). Gdy król zakazał królowej Waszti wizyt przed swoim obliczem, został mu podsunięty pewien pomysł, przez Memukana, obecnego pierwszego ministra.
Ten wymyślił, aby zebrać z całego królestwa dziewice i stworzyć z nich harem dla króla,
a najpiękniejszą kobietę wybrać na królową. I tak też się stało, został zebrany kwiat piękności perskiej, a ta która wyróżniała się najbardziej własnym wdziękiem, z polecenia eunucha Hegaja, została doprowadzona przed oblicze Kserksesa I. Po spędzonej nocy, Esther (Hadassah), została królową imperium. Kobieta zmieniła swoje imię z polecenia jej stryja Mardocheusza, który nakazał jej również aby nie zdradzała własnego żydowskiego pochodzenia. Stryj, minimalizując zagrożenie ze strony wrogów królowej, powiadomił też króla za pośrednictwem królowej Esthery o spisku eunuchów królewskich Bigtana i Teresza, których za karę powieszono na drzewie.11 Zaś Mardocheusz miał zostać za swój czyn wynagrodzony przez króla. W międzyczasie pierwszym ministrem został Haman, szukający sposobności na poniżenie Żyda. „Uważał jednak za niegodne podnieść rękę
na samego tylko Mardocheusza, ponieważ powiedziano mu o narodzie Mardocheusza. Szukał więc Haman sposobności, aby w całym królestwie Aswerusa wytępić wszystkich Żydów, to jest naród Mardocheusza.”12 W końcu Haman podstępem powiedział królowi
o pewnym narodzie: „Jest pewien naród rozproszony i odłączony od narodów
we wszystkich państwach królestwa twego, a prawa jego są inne niż każdego innego narodu. Praw króla oni nie wykonują i w interesie króla leży, aby ich nie zostawić
w spokoju. Jeśli król uzna to za słuszne, niech wyda dekret, aby ich wytracić, a ja wpłacę na ręce urzędników dziesięć tysięcy talentów srebra, aby je przelano do skarbca królewskiego. Na to zdjął król sygnet z ręki swojej i dał go Hamanowi, synowi Hammedaty, Agagicie, wrogowi Żydów. I powiedział król do Hamana: Niech będzie ci dane srebro i lud ten, abyś uczynił z nim to, co wydaje się słuszne w oczach twoich.”13 Haman, z pochodzenia Macedończyk, nie przewidział, że nowa królowa również jest pochodzenia żydowskiego, toteż gdy Kserkses I dowiedział się o faktycznych zamierzeniach Hamana, być może skłoniony przez królową, kazał go powiesić, co też nastąpiło. Następnie wydał nowy dekret, ogłaszając w nim, że jeżeli dnia 13 miesiąca 12 Adar, ktoś napadnie na Żyda, niech ten się broni. Naród żydowski bronił się zatem, biorąc odwet na wrogach, zaś na samym tylko zamku królewskim w Suzie Żydzi zabili ok. 500 mężczyzn.14 Następnego dnia królowa Esther ogłosiła dni 14 i 15 miesiąca Adar świętem, w którym należy się radować, ucztować, jako dzień zabawy i wzajemnego posyłania darów z żywnością. A od słowa pur czyli los, nazwano owe święto Purim.

Powyższy fragment Starego Testamentu wskazuje, że Żydzi współtworzyli struktury perskiej administracji państwowej oraz zasiadali w rządach takich miast jak Suza, Ekbatana (Hamadan), Persepolis i Pasargady (Maszhad-e Murghab). Wielu Żydów służyło też w armii perskiej. Niektórzy byli nawet doceniani przez rządzących. Za panowania Artakserksesa I (465-424 r. p.n.e.), Ezdrasz otrzymał pełnomocnictwo, a zarazem rozkaz. Kapłan został poinstruowany o tym, że ma udać się do Jerozolimy i Judy, ażeby sprawdzić panujące tam stosunki. Ponadto zanieść podarunki dla Boga izraelskiego w postaci złota i srebra, za które to miał kupić: „cielców, baranów, jagniąt oraz należne ofiary z pokarmów i płynów, aby je złożyć na ołtarzu domu Boga waszego w Jerozolimie.”15

W V w. p.n.e. namiestnikiem króla Perskiego w Judei został Nehemiasz
(445-433 r. p.n.e.), który wraz z arcykapłanem Ezdraszem, zreformowali religię żydowską, przywożąc z Babilonii Prawa Jahwe, co w rzeczywistości oznaczało proklamowanie judaizmu. Nehemiasz zakazał małżeństw mieszanych, nakazał przestrzeganie szabatu, a także odizolowanie się od Samarytan, bowiem dla Hebrajczyków byli oni heretykami.16

Kolejnym potwierdzeniem obecności i aktywności Żydów pod panowaniem perskim są papirusy z Elefantyny, wyspy na rzece Nil w Egipcie. W jednym z fragmentów możemy wyczytać, że pomiędzy rokiem 495, a 399 p.n.e. (pierwsza data to najstarszy papirus z Elefantyny, druga data ostatni papirus) istniał garnizon żydowski obok świątyni Chnuma.17 Papirusy przedstawiają diasporę żydowską, jako dużą militarną kolonię, jednak badania archeologiczne temu zaprzeczają. Choć w ich świetle kolonia taka faktycznie występowała na Elefantynie, jej rozmiary były zdecydowanie mniejsze.18 Z papirusów wynika także, że już wtedy szabat stał się bardzo ważnym dniem w życiu codziennym diaspory żydowskiej. Potwierdzeniem jest przyjmowanie imienia Shabbetai, zarówno przez Hebrajczyków, jak i przedstawicieli innych narodowości. Papirusy z Elefantyny są ważnym źródłem dotyczącym judaizmu w imperium Achemenidów. Zawierają one umowy dotyczące małżeństw, dziedziczenia, rozwodów, dowiadujemy się z nich np. że tylko mąż mógł zainicjować postępowanie rozwodowe.

Papirusy z Elefantyny ukazują zaangażowanie społeczeństwa żydowskiego, a nade wszystko lojalność żołnierzy z wyspy położonej na rzece Nil wobec panującego władcy perskiego. Panowanie dynastii Achemenidów dało początek istnieniu diaspory żydowskiej, która pozostała w Persji, aby zacząć budować przyszłe Imperium.

Okres Achemenidów kończył się wraz z najazdem Macedończyka – Aleksandra Wielkiego (356-323 r p.n.e.). Pierwsza zwycięska bitwa miała miejsce w 334 r. p.n.e.
nad rzeką Granik, po której otworzyła się przed Aleksandrem droga do Anatolii.
Gdy w 333 r. p.n.e. Aleksander pokonał Dariusza III pod Issos, obrał kierunek swojej ekspansji w stronę Eufratu i Nilu. Po aneksji Egiptu udał się do Mezopotamii. Dariusz miał czas na przegrupowanie wojsk i ponownie stawił czoła Macedończykowi 1 października 331 r. p.n.e. w bitwie pod Gaugamelą. Gdy najeźdźca kilkakrotnie nie dał szans Achemenidzie, Babilon i Susa poddały się bez walki. Podbój Imperium Perskiego przez Aleksandra Wielkiego był możliwy głównie dzięki jego zwycięstwu we wspomnianych trzech bitwach. Ponadto ekspansjonizm grecko-macedoński był swego rodzaju wyzwoleniem ludów spod władzy perskiej. Ludzie nie bali się przyjścia Aleksandra, wprost przeciwnie – witali go z otwartymi ramionami, z nadzieją że ich los czekają zmiany. „Aleksander, syn Filipa Macedońskiego, wyruszył z kraju Kittim i po zwycięskich walkach pokonał Dariusza, króla Persów i Medów, i w jego miejsce objął panowanie najpierw nad Helladą. (…) Przeszedł on aż na krańce świata, a nabrał łupów od wielu narodów. Cała ziemia przed nim zamilkła, jego zaś serce wbiło się w pychę. Zebrał bowiem bardzo liczne wojsko i rządził państwami, narodami i [ich] władcami tak, że płacili mu daniny. Potem jednak padł na łoże i uświadomił sobie, że będzie musiał umrzeć. Przywołał więc najdostojniejszych swoich wodzów, tych, którzy od młodości z nim razem byli wychowani, i jeszcze za życia rozdzielił swoje królestwo pomiędzy nich. Aleksander zmarł po dwunastoletnim panowaniu, a jego wodzowie objęli władzę, każdy nad swoim działem. Po jego śmierci wszyscy włożyli sobie na głowy diademy [królewskie] – po nich zaś ich synowie przez wiele lat – i dokonali wiele złego na ziemi.19

Indywidualne losy żydowskie, a także burzliwa strona historii przyczyniały się do nieustannych zasileń omawianych diaspor w ludność żydowską. Ze względu na przybywających emigrantów kultura żydowska kwitła w ramach relacji z Jerozolimą. Stosunki diaspor z rodzimą ziemią dostarczały pożywki do pielęgnowania elementów związanych z religią.

Niniejszy artykuł kończy się na okresie panowania Aleksandra Wielkiego z uwagi na odmienny charakter wpływów hellenistycznej kultury.

Od wskazanego okresu należałoby dokonać innych dywagacji, związanych stricte
z nowymi obyczajami.

Jednakże należy wskazać, iż nie możemy podać jednoznacznej definicji diaspory żydowskiej w odniesieniu do okresu starożytności. Zróżnicowanie pomiędzy relacjami hebrajskimi, a biblijnymi aspektami moralności tudzież intelektualnych możliwości jednostki, może jedynie wskazać nam wielopłaszczyznowość w dokonywaniu badań
nad daną tematyką.

Świadomym zabiegiem było odniesienie się głównie do Starego Testamentu, bez przytaczania wielu powstałych już opracowań, z uwagi na poniekąd wymuszenie ponownego przyjrzenia się powyższej tematyce.

Należy ponownie zainteresować się rozważaniami na temat diaspor żydowskich. Dlatego też artykuł został nacechowany fragmentarycznością aby jedynie zaznaczyć ciekawe podłoże naukowe, a tym samym zachęcić czytelnika do sięgnięcia po materiały źródłowe celem dokonania indywidualnych badań.

Jakub Belzyt

Bibliografia:

Publikacje źródłowe:

– Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wyd. V, Poznań 2012.

– The Elephantine Papyri in English: Three Millennia of Cross-Cultural Continuity and Change, Brill 1996.

Opracowania:

• Yarshater E., The Cambridge history of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanian periods, New York 2003.

• McGregor J., Prys M., 1001 Surprising Things You Sholud Know about the Bible, Michigan 2003.

• Greifenhagen F. V., Egypt on the Pentateuch’s ideological map: constructing biblical Israel’s identity, London 2002.

Źródła internetowe:

– Reagan D. R., The Dispersion of the Jews, http://christinprophecy.org/articles/the-dispersion-of-the-jews/, dostęp w dniu 11.10.2017r.

---

STRESZCZENIE ARTYKUŁU

Artykuł podejmuje problem przedstawiania diaspory żydowskiej w Starym Testamencie. W artykule nawiązano do Bliskiego Wschodu oraz mieszkańców tych terenów. Szczególnie skupiono się na Imperium Perskim, w zasadzie na wyznaniach tychże mieszkańców, opierając się zwłaszcza na przekazie o proweniencji hebrajskiej dotyczącym ludów zamieszkałych poza Palestyną.

Jednym z przeanalizowanych źródeł były papirusy z Elefantyny, których treść ma duże znaczenie w kwestii omawianej tematyki.

SŁOWA KLUCZOWE

diaspora, ludność żydowska, starożytność, Bliski Wschód, imperium perskie

---

A SUMMARY OF THE ARTICLE

The article takes the problem to present the Jewish diaspora in the old testament. In the article you are connected to the Middle East and the inhabitants of these areas. Especially focuses on the Persian Empire, in principle, on the confessions of those inhabitants, relying especially on message about the provenance of the Hebrew for peoples living outside Palestine.

One of the sources were analysed Papyri from Elephantine, the content of which is of great importance in terms of the subject matter.

KEYWORDS

diaspora, Jews, ancient times, the Middle East, the Persian Empire

---