Dominującą formę dużej prywatyzacji stanowiła wspierana przez Václava Klausa metoda kuponowa((J. Giziński, Pożegnanie z Hradem, [w:] Rzeczypospolita, 2 – 3.03.2013, s. 13. )). Polegała ona na podziale przedsiębiorstw na tzw. dwie fale, do których poprzydzielano poszczególne przedsiębiorstwa. Fale te natomiast składały się z kilku rund. Każdy obywatel powyżej 18 roku życia miał możliwość zakupu książeczki kuponowej w cenie 1000 czeskich koron. Zawierała ona 1000 punktów, które jednostka mogła zainwestować samodzielnie lub poprzez fundusze inwestycyjne((R. Gurbiel, Dezintegracja…, s. 17. )).
W tabeli 1.3 zestawiono przykłady przedsiębiorstw sprywatyzowanych w Czechosłowacji(( Tamże, s. 18. )).
Tabela 1.3: Przykłady prywatyzacji w Czechosłowacji.
| Fundusz Majątku Narodowego | Fundusz Reprywatyzacyjny | Kupony | Inwestor krajowy | Inwestor zagraniczny | |
| Komercni banka | 44,0% | 3,0% | 53% | – | – |
| CeskaSporitelna | 45% | 3,0% | 52% | – | – |
| Cokoladovny | – | 4,5% | 34% | 3,5% | 58% |
| VSZ | – | 3,0% | 97% | – | – |
Źródło: R. Gurbiel, Dezintegracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie i transfer technologii: przypadek podziału Czechosłowacji, Warszawa 2001, s. 18.
Po rozpadzie Czechosłowacji, 1993 roku, model prywatyzacji zaczął opierać się na dwóch formach: sprzedaży bezpośredniej oraz bezpłatnym przekazywaniu praw własności przez tzw. vouchery, będące rodzajem dokumentu kredytowego umożliwiającego realizację świadczeń indywidualnych. Takie rozwiązanie doprowadziło do rozproszenia akcjonariatu, skomplikowanych stosunków własnościowych oraz deficytu kapitału. Utrudniało to w znaczny sposób efektywne zarządzanie sprywatyzowanymi przedsiębiorstwami, a zwłaszcza podejmowanie długoterminowych decyzji inwestycyjnych. Jednocześnie dawało możliwość przejęcia kontroli nad przedsiębiorstwem poprzez akcjonariuszy posiadających większościowy pakiet akcji.
Niezależenie od oceny efektywności przeprowadzonej prywatyzacji należy jednak podkreślić, iż przeprowadzenie tego procesu było niezbędnym elementem transformacji.
Jak twierdził Oldrich Krpec, rozpoczęta w 1991 roku prywatyzacja przedsiębiorstw czechosłowackich, a następnie czeskich, stanowiła jeden z najważniejszych i jednocześnie najtrudniejszych problemów z jakimi zmierzyć się musiał rząd((O. Krpec, Polityka…, s. 103. )).
Stopień realizacji tego zadania można poddać ocenie biorąc pod uwagę dane ekonomiczne ukazujące udział sektora publicznego i prywatnego w tworzeniu PKB. Zostały one przedstawione na wykresie na rysunku 1.1. Z tej perspektywy można jednoznacznie uznać proces prywatyzacji za zrealizowany zarówno w Czechosłowacji jak i w Czechach.
W 2000 roku dominacja sektora prywatnego nad publicznym była wyraźnie zauważalna i wyniosła ponad 75%, podczas gdy dziesięć lat wcześniej udział sektora prywatnego stanowił około 12%.
Rysunek 1.1: Udział sektora publicznego i prywatnego w tworzeniu PKB w Czechosłowacji i Czechach w latach 1990-2000.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: O. Krpec, Polityka gospodarcza Republiki Czeskiej, [w:] Republika Czeska. Europa Środkowa. Dekada transformacji, red. B. Albin i W. Baluka, Wrocław 2005, s. 103.
Ponadto, do 1999 roku w Czechach sprywatyzowano majątek o wartości około aż 780 miliardów koron czeskich. W wyniku małej prywatyzacji przekazano 45 miliardów, a prywatyzacji kuponowej 333 miliardy. Duża prywatyzacja pochłonęła akcje o wartości 237 miliardów. Kwotę w wysokości 25 miliardów zwrócono bezpłatnie w ramach restytucji, a 121 miliardów oddano bezpłatnie miastom i gminom((Tamże, s. 103. )).
Co więcej, podkreśla się, iż na tle postkomunistycznej Europy czeska gospodarka sprywatyzowana została najszybciej, stając się prymusem krajów postkomunistycznych((J. Třešnák, Czeski marzyciel – Vaclav Klaus, http://www.wprost.pl/ar/141873/Czeski-marzyciel-Vaclav-Klaus/, dostęp: 30 czerwca 2013. )).
Dlaczego więc część ekonomistów i społeczeństwa czeskiego wskazuje prywatyzację jako źródło problemów i przyczynę kryzysu z 1997 roku?
Po pierwsze należy zauważyć, iż Scenariusz reformy ekonomicznej przewidywał, że restrukturyzacja sprzedawanych przedsiębiorstw państwowych miała zostać przeprowadzona po zakończonej prywatyzacji przez prywatnych właścicieli. Założenie to zrealizowano jedynie częściowo. Większość firm sprywatyzowanych do 1994 roku była szybko odsprzedawana, przez co proces restrukturyzacji został pominięty. Źródłem tego zjawiska była chęć maksymalizacji zysków przez nowych – prywatnych właścicieli((Tamże.)).
Restrukturyzację wstrzymywały także powiązania, jakie wytworzyły się pomiędzy funduszami inwestycyjnymi a bankami. Główne banki obsługiwały pośredników alokujących największe punkty inwestycyjne. Powstało w ten sposób uzależnienie finansowo – własnościowe pomiędzy nimi. Banki działając na niekorzyść sprywatyzowanych przedsiębiorstw, wymuszały korzystanie przez nie z kredytów o wyższym oprocentowaniu, ograniczając możliwości wzrostu wartości firm((Tamże.)).
Przeprowadzona w ten sposób prywatyzacja spowodowała, że rynek czeski został zdominowany przez nieprzejrzyste transakcje, polegające na podwyższaniu kapitału akcyjnego z dodatkowej emisji akcji, skierowanej do wcześniej wybranego grona akcjonariuszy. Często dochodziło także do zmian właścicieli przedsiębiorstw oraz zmian osobowych w zarządach i radach nadzorczych. Innym negatywnym zjawiskiem, charakterystycznym w szczególności dla czeskiej prywatyzacji, było tzw. tunelowanie. Opierało się na ono na ustanowieniu przez największego akcjonariusza swojego zarządu oraz wskazaniu drugiego przedsiębiorstwa obsługującego całkowicie sprywatyzowaną firmę jako wyłącznego dostawcę zasobów i odbiorcę produktów wytworzonych przez sprywatyzowane przedsiębiorstwa. Efektem tego było częste zawyżanie cen sprzedaży surowców oraz zaniżanie cen zakupu produktów. W rezultacie nastąpił transfer większości zysków z obsługiwanego przedsiębiorstwa. Tak powstały tunel tłumaczono specyfiką strategii holdingowej. Tunelowanie było charakterystyczne w szczególności dla trzeciej i czwartej fali prywatyzacyjnej.
Punkt zapalny stanowiła także prywatyzacja kuponowa. Z założenia jej wybór dawał każdemu obywatelowi udział w prywatyzowaniu gospodarki. Sam Václav Klaus, czechosłowacki minister finansów, a następnie premier Republiki Czeskiej, złożył swój podpis na kuponowych książeczkach, by zachęcić społeczeństwo do aktywnego udziału w transformacji((L. Palata, Mit o czeskiej wyjątkowości, http://wyborcza.pl/1,75515,11940475, Mit_o_czeskiej_wyjatkowosci.html, dostęp: 30 czerwca, 2013. )). Był on na tyle znaczącą społecznie osobą by wpłynąć na obywateli, którzy postrzegali go jako ucieleśnienie czeskiego marzenia, urzędnika bankowego, który odniósł sukces((J. Třešnák, Czeski… )). Tak zarekomendowany proces, praktycznie nie mógł zakończyć się porażką. Część ekonomistów nazywa go jednak kuponowym złodziejstwem((L. Palata, Mit… )). Z pozoru idea udziału pełnoletnich obywateli w procesie prywatyzacji dawała poczucie wpływu pojedynczych jednostek na całokształt przemian. Tak było do końca 1992 roku. Po powstaniu Republiki Czeskiej posiadacze większych pakietów akcyjnych przejęli praktyczną władzę nad sprywatyzowanymi firmami. Wystąpił wyżej opisany proces tunelowania, poprzez który transferowano zyski z działalności sprywatyzowanych przedsiębiorstw do przedsiębiorstw zewnętrznych. W rezultacie posiadacze mniejszych pakietów kuponów nie mogli liczyć
na swoją części ewentualnego zysku, do którego kupili udziały. Mali akcjonariusze mogli czuć się oszukani. Zabrakło także niezbędnej restrukturalizacji oraz klarownych podstaw prawnych funkcjonowania tych film. W wyniku tych działań wykształciła się mała grupa ludzi, która zarobiła miliardy koron gromadząc akcje w funduszach inwestycyjnych – była to nowa czeska elita przedsiębiorczości((Tamże. )). Dla pojedynczego obywatela było to jawne oszustwo, a dla gospodarki strata biliona koron czeskich. Klaus z bohatera kuponówki cieszącego się powszechnym szacunkiem, stał się ikoną kryzysu z 1997 roku.
Ocena procesu prywatyzacyjnego w Czechach nie jest zatem jednoznaczna. Z jednej strony nikt nie zarzuci Klausowi sprawności jej przeprowadzenia i ukierunkowania państwa na kapitalistyczne tory. W drugiej natomiast wybór metody kuponowej przy braku podstaw prawnych prywatyzacji i pominięcie procesu restrukturyzacji nie tylko spowodował spadek wydajności pracy (przez co czeska gospodarka uległa załamaniu), ale i obniżył jej konkurencyjność na rynkach międzynarodowych.((A. Penconek, Czeski film gospodarczy, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Czeski-film-gospodarczy-895786.html, dostęp: 30 czerwca 2013. )) Jak pisał Luboš Palata, aktualnie już chyba tylko Klaus głosi, że prywatyzacja kuponowa była sukcesem((L. Palata, Mit… )).
Natalia Kotecka
Bibliografia
Opracowania:
Ĺslund A., Jak budowano kapitalizm. Transformacja Europy Środkowej i Wschodniej, Rosji i Azji Środkowej, Warszawa 2010.
Budge I., Newton K., Polityka Nowej Europy. Od Atlantyku do Uralu, Warszawa 1999.
Gurbiel R., Dezintegracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie i transfer technologii: przypadek podziału Czechosłowacji, Warszawa 2001.
Krpec O., Polityka gospodarcza Republiki Czeskiej, [w:] Republika Czeska. Europa Środkowa. Dekada transformacji, red. B. Albin i W. Baluka, Wrocław 2005.
Czasopisma:
Giziński J., Pożegnanie z Hradem, [w:] Rzeczypospolita, 2-3.03.2013
Artykuły w internecie:
Palata L., Mit o czeskiej wyjątkowości, http://wyborcza.pl/1,75515,11940475, Mit_o_czeskiej_wyjatkowosci.html, dostęp: 30 czerwca, 2013.
Penconek A., Czeski film gospodarczy, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Czeski-film-gospodarczy-895786.html, dostęp: 30 czerwca 2013.
Třešnák J., Czeski marzyciel – Vaclav Klaus, http://www.wprost.pl/ar/141873/Czeski-marzyciel-Vaclav-Klaus/, dostęp: 30 czerwca 2013
Zdjęcie: Vaclav Klaus. Źródło: Wikipedia Commons (http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Klaus_V%C3%A1clav.JPG via Autorka
