Fenomen czeskiej prywatyzacji w latach 1990-2000

Koniec wieku XX to okres, w którym nastąpiło wiele zmian ustrojowo-gospodarczych w całym bloku państw Europy Środkowo-Wschodniej. Wśród krajów aktywnie biorących udział w transformacji systemowej znalazła się również Czechosłowacja. W Czechosłowacji reformy rozpoczęto po około czterdziestoletnim okresie funkcjonowania systemu socjalistycznego i centralnie planowanego. Za ich symboliczny początek uważany jest 1989 rok, kiedy to miała miejsce tak zwana aksamitna rewolucja(( I. Budge i inni, Polityka Nowej Europy. Od Atlantyku do Uralu, Warszawa 1999, s. 114. )). W jej wyniku doszło do obalenia panującego ustroju oraz zainicjowania zmian mających na celu wkroczenie Czechosłowacji na drogę demokracji parlamentarnej.
Prywatyzacja przedsiębiorstw była fundamentalną częścią programu reform gospodarczych wdrażanych w Czechosłowacji, a następnie w Czechach. Angażując większość elementów życia codziennego, takich jak polityka, ekonomia, prawo, sprawiedliwość oraz etyka, od początku stanowiła punkt newralgiczny. To w jej wyniku sektor publiczny uległ diametralnym przekształceniom, powodując przemianę gospodarki centralnie planowanej na rynkową. Ostatecznie doprowadziła także do podziału na społeczeństwo socjalistyczne i kapitalistyczne((A. Åslund, Jak budowano kapitalizm. Transformacja Europy Środkowej i Wschodniej, Rosji i Azji Środkowej, Warszawa 2010, s. 179.)). Ogrom zmian jaki ze sobą niosła prywatyzacja spowodował różnorodność emocji wyrażanych przez społeczeństwo. Anders Åslund będący jednym ze znawców transformacji w krajach bloku sowieckiego pokreślił
jej znaczenie, twierdząc, iż własność prywatna była czymś konkretnym i dostrzegalnym przez jednostkę – wszyscy chcieli dostać swój własny kawałek własności, do życia albo pracy((Tamże, s. 180.)).
Autorzy reform gospodarczych, pomimo odmiennych poglądów, wypracowali kilka podstawowych zasad, na bazie których przeprowadzona miała zostać prywatyzacja w Czechach. Wspólnie uważali, że musi ona doprowadzić do powstania wyraźnie zdefiniowanych praw własności. Powinna charakteryzować się powszechną akceptacją społeczną i być kontrolowana przez zarządy przedsiębiorstw((Tamże, s.192.)). W innych sprawach konieczny był jednak wybór pomiędzy przeciwstawnymi stanowiskami, związanymi z tempem przeprowadzanego procesu prywatyzacji i jakością uzyskiwanych efektów gospodarczo-społecznych, które zamieszczono w tabeli 1.1.
Wybór metody prywatyzacji zależał przede wszystkim od charakteru aktywów, sytuacji politycznej, wielkości biurokracji oraz praw nabytych. Większość państw opierała się jednak na pięciu opcjonalnych rozwiązaniach: sprzedaży na drodze przetargu, wykupie przez zarząd firmy lub pracowników, masowej prywatyzacji, reprywatyzacji lub upadłości i likwidacji((A. Åslund, Jak…, s. 193)).

Tabela 1.1: Alternatywne stanowiska wobec procesu prywatyzacji w Czechosłowacji i Czechach.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Åslund, Jak budowano kapitalizm. Transformacja Europy Środkowej i Wschodniej, Rosji i Azji Środkowej, Warszawa 2010, s. 192 – 193.

W Czechosłowacji, na mocy Scenariusza reformy ekonomicznej przedstawionego w maju 1990 roku, zaproponowano wprowadzenie trzech alternatywnych rozwiązań. Pierwszym z nich była prywatyzacja z wykorzystaniem kapitału zagranicznego. Druga wersja polegała na zaangażowaniu kapitału krajowego. Trzecia – najbardziej innowacyjna – dotyczyć miała prywatyzacji przeprowadzonej metodą kuponową. Jednak nadrzędnym celem rządu Czechosłowacji, a później Czech, było przeprowadzenie jak najszybszej prywatyzacji (por. tabela 1.1). Drugi wariant mający wykorzystać kapitał krajowy budził w tym aspekcie najwięcej wątpliwości. Obawiano się, że wystąpi tzw. agonia przedprywatyzacyjna, która następuje, gdy przedsiębiorstwo długo znajduje się w rękach państwa oczekując na prywatyzację. Oldrich Krpec podkreślał, iż często dochodzi wtedy do straty zainteresowania kierownictwa zarządzaniem strategicznym, a management przedsiębiorstwa może dopuścić się nadużyć. Rząd stojąc przed trudną decyzją co do wyboru metody prywatyzacji musiał uwzględnić także trudną sytuację gospodarczą w Czechosłowacji, jaką był brak wystarczającego kapitału zarówno finansowego i ludzkiego((O. Krpec, Polityka gospodarcza Republiki Czeskiej, [w:] Republika Czeska. Europa Środkowa. Dekada transformacji, red. B. Albin i W. Baluka, Wrocław 2005, s. 102. )).
Ostatecznie, w Czechosłowacji, a następnie w Czechach przeprowadzono prywatyzację poprzez restytucję, małą prywatyzację oraz dużą prywatyzację((O. Krpec, Polityka…, s. 102.)). Wybrany program prywatyzacji nie przewidywał wcześniejszego przeprowadzenia restrukturyzacji przedsiębiorstw prywatnych przez rząd. Zająć się nią mieli nowi właściciele przedsiębiorstw.
Metody, formy i zakres faktycznie przeprowadzonej prywatyzacji przedstawiono w tabeli 1.2.

Tabela 1.2: Etapy prywatyzacji w Czechosłowacji i Czechach.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: O. Krpec, Polityka gospodarcza Republiki Czeskiej, [w:] Republika Czeska. Europa Środkowa. Dekada transformacji, red. B. Albin i W. Baluka, Wrocław 2005, s. 102 – 103.

W myśl wybranego programu reform pierwszą fazę stanowiła restytucja, z założenia mająca być wstępem do właściwej prywatyzacji. Pod koniec 1992 roku liczba podmiotów, która wróciła w jej wyniku do prywatnych właścicieli wynosiła około 30 tysięcy przedsiębiorstw oraz 100 tysięcy nieruchomości. Wielkość zreprywatyzowanego majątku w formie nieruchomości oraz detalicznych placówek handlowych stanowiła od 10% do 25% ogółu majątku państwowego((R. Gurbiel, Dezintegracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie i transfer technologii: przypadek podziału Czechosłowacji, Warszawa 2001, s. 17. )).
W tym samym czasie w wyniku małej prywatyzacji sprywatyzowano 22 387 przedsiębiorstw o wartości 29 miliardów czeskich koron. Dominującą formą prywatyzacji była w tym wypadku aukcja publiczna. Zatem można zakładać, że większa część kapitału potrzebnego do prywatyzacji pochodziła z pożyczek bankowych. Natomiast w ostatnim etapie tego procesu zastosowano przetargi i oferty publiczne((R. Gurbiel, Dezintegracja…, s. 17.)).