Z „Anlage” dowiadujemy się, iż zasadniczy podział obiektu wyróżnia trzy części składowe całego kompleksu lotniska: pas startowy, płytę lotniska A i płytę lotniska B w których rozmieszczone były pasy kołowania. Poszczególne elementy infrastruktury to: wewnętrzne ciągi komunikacyjne, zabudowania – baraki załogi, komendantura lotniska, magazyn paliw i magazyn amunicji, magazyn aprowizacyjny, stanowiska osłonowe dla samolotów, cały system wykonanych odwodnień lotniska, system wodociągów oraz stacja pomp. Ze zdjęć dowiadujemy się jakich maszyn użyto przy budowie obiektu oraz jakie techniki pracy były zastosowane przez wykonawcę na tym lotnisku podczas jego budowy.
Fotografie z „Anlage zum Kriegstagebuch. Flugplatz Nasielsk”, robione w czasie głównej budowy lotniska – wiosną 1941 roku, ukazują np. kompletnie wykonaną wodociągową stację pomp oraz magazyn aprowizacyjny podczas, gdy wszystkie inne prace w różnych częściach lotniska były w stanie początkowym. Planowo przygotowano do wczesnej wiosny 1941 r. tzw. front robót pod właściwe intensywne prace ziemno – budowlane, dlatego niektóre elementy infrastruktury lotniska zostały wykonane już jesienią 1940 roku.
Szczególną część „Załącznika” stanowią podpisy pod zdjęciami. Oprócz swojego sprawozdawczego charakteru upewniają czytającego o rzetelności i fachowości wykonywanych robót przez ekipy budowlane (wydzielone jednostki wojskowe) i kierownictwo budowy. Autor podpisów z satysfakcją wyraża się o wykonanej pracy, o jej organizacji oraz o ostatecznych jej wynikach. Zdjęcia ukazują przede wszystkim pracę żołnierzy niemieckich podczas wykonywania głównych prac budowlanych. Wyraźnie wyróżnić można trzy formacje wojskowe: jedna prowadzi prace niwelacyjno-ziemne, druga prace budowlane przy obiektach, trzecia zatrudniona jest przy wykonywaniu pasów startowych. Tylko na jednym zdjęciu przedstawiona jest grupa robotników cywilnych (str. 41a – podpis zdjęcia : „Bau der Startbahn”).
Sporą część zbioru zdjęć stanowią fotografie ukazujące prace melioracyjno-drenażowe. Był to niewątpliwie najbardziej trudny odcinek robót. Wśród kilkudziesięciu zdjęć możemy odnaleźć również takie, które przedstawiają pierwotny sposób spływu wód, wykonany jeszcze przed wojną, przez Z. Rościszewskiego. Te fragmenty urządzeń melioracyjnych ocenione są przez autora „Załącznika” negatywnie. Na wielu zdjęciach pokazany jest sposób układania rur – sączków drenowych przygotowanych przez Rościszewskiego lub dodatkowo wykonanych przez Niemców w jego cegielniach w Pustelniku dla potrzeb drenowania lotniska w Chrcynnie. To te same dreny, które niestety z powodu wybuchu wojny nie zostały wykorzystane do zmeliorowania przygotowywanego terenu lotniska w pełnym zakresie. Opis ich parametrów technicznych odpowiada tym odnalezionym drenom współcześnie przez autora monografii na terenie płyty lotniska.
„Załącznik” przedstawia całość prac związanych z budową lotniska, poza sygnalizowaną wcześniej obrotnicą nawigacyjną. Prace te, jak wspomniano, prowadzone były w okresie późnojesiennym 1940 roku oraz wczesnowiosennym 1941 roku. Datowanie „Załącznika” zgodnie z tytułem i jego sygnaturą archiwalną na 21 listopada 1941 roku i odnalezienie go w zespole dokumentów lotnisk Szatalowka – Suschtschinskaja nie oznacza, iż prace na terenie lotniska w Chrcynnie prowadzone były jeszcze jesienią 1941 roku (( Bundesarchiv Freiburg, zespół : RL 20 Flughafenbereichskommandos der Luftwaffe, 12.8 Kdo. Flughafenbereich 21/XI – Schatalowka – Sechtschinskaja.)). Dla omawianego lotniska ważna jest datacja : „Anlage zum Kriegstagebuch Nr 1 : Bildband zum Ausbau Flugplatz Nasielsk bis Juni 1941”. A więc datą graniczną jest tu czerwiec 1941 roku. Można zatem przyjąć, iż ten swoisty reportaż pochodzi z jesieni 1940 roku (dotyczy to kilku zdjęć gotowych elementów infrastruktury lotniska) lub najpewniej z wiosny 1941 roku. Zarówno krajobraz jak i układ roślinności na zdjęciach wskazują na wiosnę 1941 roku. Ponadto należy pamiętać, że z Chrcynna jeszcze jesienią 1940 r. wysiedlono 26 rodzin i rozebrano 7 zabudowań gospodarskich (usytuowanych na wschód od wewnętrznej drogi przebiegającej przez środek wsi), wywożąc dodatkowo 14 osób na przymusowe roboty do Niemiec ((A. Sokolnicki, Miasto Nasielsk i jego najbliższa okolica w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, w : Szkice z dziejów Nasielska i dawnej ziemi zakroczymskiej, Warszawa 1970, s.79. )). O tych przygotowaniach logistycznych wspominają również żyjący jeszcze świadkowie wydarzeń. Tempo wykonywanych prac, o których wielokrotnie wspomina autor zdjęć, że były prowadzone „bardzo wydajnie”, „starannie”, „w planowanym tempie”. Zapis na teczce „bis Juni 1941” wyraźnie sugerują, iż zostały one zakończone przed 22 czerwca 1941 roku – a więc przed początkiem realizacji planu „Barbarossa”. W założeniu dowództwa Luftwaffe to lotnisko było przygotowywane do działań wojennych przeciw Rosji. Po zwycięskiej dla Niemiec kampanii wrześniowej 1939 roku, gdy obszar 1. Floty Powietrznej został rozszerzony o północną część Polski, aż po tereny na południe od linii Łódź-Dęblin, oznaczało to przesunięcie na wschód baz Luftwaffe utworzonych w ostatnich latach poprzedzających wybuch wojny jeszcze dalej na wschód, wzdłuż przygranicznych terenów Rzeszy i budowanie na tych terenach nowych baz lotniczych lub tam gdzie istniały polskie obiekty, ich rozbudowę. Odpowiedzialnym za te prace był gen.lt. Hellmuth Bienek, doświadczony pilot ((H.Bieneck,http://www.geocities.com/~orion47/WEHRMACHT/LUFTWAFFE/General/BIENECK_H.html[Wikipedia], 28 maja 2014. Tu kariera wojskowa oficera.)). Lotnisko w Chrcynnie powstało jako obiekt nowy.
Bardzo ciekawą informację odnoszącą się do przygotowywania w sygnalizowanym okresie lotnisk do działań operacyjnych, odnajdujemy we wspomnieniach Alberta Kesselringa – „Żołnierz do końca” (( A.Kesselring, Żołnierz do końca, Warszawa 1996, s.118.)). Kesselring tak pisze o końcowym stanie ówczesnych przygotowań do operacji „Barbarossa” – „Kiedy 15 czy też 16 czerwca 1941 r. wylądowałem na zupełnie dobrym nowym lotnisku polowym na północ od Warszawy stwierdziłem, że pod kierownictwem mego nowego, znakomitego szefa sztabu, generała Seidemanna, doskonale rozwija się organizacja dowodzenia Floty Powietrznej…”. Następnie feldmarszałek wspomina „Podczas moich licznych lotów dwukadłubowym, dwusilnikowym FW 189 mogłem poznać na całą szerokość i głębokość tereny koncentracji mojej Floty Powietrznej na południe od Brześcia Litewskiego aż do południowej granicy Prus Wschodnich” (( Tamże, s.119.)). W kontekście tej wypowiedzi oraz adnotacji naniesionych na teczkę, dotyczących datacji „Anlage”, można z dużą dozą prawdopodobieństwa pokusić się o ustalenie miejsca sygnalizowanej wizytacji. Mogła się ona odbyć w Chrcynnie przy okazji oddania lotniska do użytku, choć Kesselring nie wymienia jej nazwy.
Z omawianego wyżej sposobu zapisu datacji „Anlage” wynika jeszcze jeden wniosek. Umieszczenie w „Załączniku” wewnętrznej numeracji i oznaczenie Nr 1 tomu (książki zdjęć) sugeruje istnienie również kolejnych części (tomów) załącznika. Niestety, kwerenda źródłowa w archiwum we Freiburgu nie potwierdziła tego spostrzeżenia.
Omawiany „Załącznik” stanowi pełne kompendium wiedzy związanej z techniczną stroną budowy lotniska w Chrcynnie. Nie są uwzględnione w nim co prawda dane liczbowe dotyczące parametrów tego obiektu, ale te można pozyskać i dziś, z tego względu, że duża część infrastruktury lotniska przetrwała w swoim zasadniczym obrysie przestrzennym, nie licząc zachodnich pasów kołowania wraz ze schronami przeciwodłamkowymi dla samolotów umieszczonych w lesie chrcyńskim.
Pozyskana z „Anlage” wiedza kontrastuje z niektórymi ustalonymi i upowszechnianymi przez regionalistów zdaniami na temat sposobów prowadzenia prac budowlanych na obiektach lotniskowych pod zarządem niemieckim. Przykładem może tu być opis budowy (odbudowy?) sąsiedniego lotniska polowego w Kroczewie, odległego od Chrcynna o ok. 20 km, gdzie zaangażowana została do pracy na nim niemiecka firma budowlana „Wolfer &Goebel Rbt. Strasenbau” wraz ze sprzętem mechanicznym, kilkuosobowym oddziałem zadaniowym „Todt S.” i przedstawicielami robotniczego Wermachtu ((D. Suchenek, Rozmowy o Kroczewie – Temat lotnisko. Relacja w zbiorach autora 2010/11 oraz http:/www.kroczewo.pl/index.php?option=con [portal miasta i gminy Kroczewo], 30 lipca 2012.)). Jednak główną siłę roboczą stanowili robotnicy przymusowi okolicznych miejscowości.
Położone na skraju ówczesnej rejencji ciechanowskiej lotnisko chrcyńskie pod względem taktyczno – operacyjnym podlegało komendzie podkrólewieckiego lotniska Jesau. Zbudowane od podstaw i oddane do użytku przed 22 czerwca 1941 r. w swej 4 – letniej służebności Luftwaffe największą aktywność wykazało dopiero w połowie 1944 roku, w sytuacji zbliżającego się frontu wschodniego do Wisły, Narwi i Bugu.
Widok pasa startowego od strony zachodniej – stan współczesny (ze zbiorów autora).
Zdzisław Suwiński
Bibliografia.
Źródła :
– Bundesarchiv Freiburg – Archivsignatur : zespół RL 20/296, Bandnummer : 2, Tietel : Kdo. Kriegstagebucher und Anlagen bis Juni 1941, Enthalt : Anlage zum Kriegstagebuch Nr 1 : Bildband zum Ausbau Flugplatz Nasielsk bis Juni 1941”. Dawna sygnatura archiwalna : 8A-1567; III L 140/4, Dawna sygnatura na teczce : Br.Brf. 1577/41 pg. Teczka w sekcji dokumentów A.D.I. (K) 26363.
– Bundesarchiv Freiburg, zespół : RL 20 Flughafenbereichskommandos der Luftwaffe, 12.8 Kdo. Flughafenbereich 21/XI – Schatalowka – Sechtschinskaja.
– Kesselring A., Żołnierz do końca, Warszawa 1996.
Opracowania :
– Bieneck H., [online], [dostęp 2 maja 2014], dostępny : http://www.geocities.com/~orion47/WEHRMACHT/LUFTWAFFE/General/BIENECK_H.html[Wikipedia]. Tu kariera wojskowa oficera.
– Sokolniki A., Miasto Nasielsk i jego najbliższa okolica w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, w : Szkice z dziejów Nasielska i dawnej ziemi zakroczymskiej, Warszawa 1970, s.79.
– Suchenek D., Rozmowy o Kroczewie – Temat lotnisko. Relacja w zbiorach autora 2010/11 oraz : [online], [dostęp 3 maja 2014], dostępny : http:/www.kroczewo.pl/index.php?option=con [portal miasta i gminy Kroczewo].
– Suwiński Z., “Anlage”, nieznana historia lotniska w Chrcynnie, Oświęcim 2014.
Zdjęcia via Autor