Trudno jest jednoznacznie stwierdzić czy za te wszystkie zjawiska najbardziej winny był Zygmunt III. Wydaje się jednak, że negatywna ocena Wazy do tej pory była wydawana zbyt bezkrytycznie, a może nawet nieprzemyślanie. Chcielibyśmy udowodnić nasze wątpliwości przypatrując się bliżej religijności Zygmunta III. Przedstawienie religijnej postawy Wazy i porównanie jej z dotychczasowymi poglądami występującymi w literaturze może przyczynić się do zupełnie innego spojrzenia na postać polskiego króla.
Zygmunt III Waza jest powszechnie postrzegany jako władca mało tolerancyjny. To właśnie za czasów tego króla silną pozycję w kraju uzyskali jezuici. Zygmunt III tworzył również stronnictwo, w skład którego mieli wchodzić tylko katolicy. Podczas rozdawnictwa urzędów Waza faworyzował wyłącznie współwyznawców. Także za czasów tego władcy ostatecznie miała zwyciężyć kontrreformacja. Nastroje społeczne już wówczas bardziej sprzyjały postawie nietolerancji, czego potwierdzeniem miały być liczne zamieszki, których główną przyczyną były kwestie wyznaniowe. Z takiego rozwoju sytuacji miał być zadowolony sam Zygmunt III, który już przez sobie współczesnych, jak i potomnych był określany jako ortodoksyjny katolik.
Tak mniej więcej rysuje się religijny wizerunek pierwszego Wazy na polskim tronie. Wielu historyków notorycznie powtarzało utrwalone wcześniej poglądy na temat nietolerancyjności Zygmunta III. Tym samym pogłębiali oni jeszcze bardziej bezkrytyczne opinie na temat polskiego króla. Czy Waza był jednak aż tak ograniczonym światopoglądowo władcą?
Zwykło się przyjmować, że Zygmunt III na swoim dworze otaczał się wyłącznie katolikami. Informacja ta nie wydaje się jednak być prawdziwa. Do najbliższych wpływowych przyjaciół Wazy należał między innymi kalwin, wojewoda dorpacki, Kasper Denhoff. To na skutek konfliktu z tym szlachcicem kaznodzieja królewski Mateusz Bembus utracił swoją funkcję. Co więcej, w wolnych chwilach Denhoff razem z królem śpiewał psalmy ewangelickie. Bliskie stosunki jakie łączyły króla z protestanckim poddanym z pewnością świadczyły o tym, że otoczenie królewskie nie było aż tak jednolite pod względem wyznaniowym ((J. Tazbir, dz. cyt., s. 138-139 oraz H. Wisner, dz. cyt., s. 237.)).
Warto również wspomnieć o młodszej siostrze Zygmunta III, Annie Wazównie, która była zagorzałą luteranką. W jej otoczeniu przebywało wielu polskich protestantów. Do śmierci, a więc do 1625 roku, utrzymywała bardzo dobre stosunki z Zygmuntem III, który pozwalał nawet siostrze odprawiać nabożeństwa luterańskie podczas jej pobytu na Wawelu. Oczywiście taka postawa polskiego króla musiała wiązać się z protestami ze strony polskiego duchowieństwa. Monarcha jednak nie przywiązywał do tego zbyt dużej wagi ((H. Wisner, dz. cyt., s. 236 oraz J. Tazbir, dz. cyt., s. 139.)).
Podczas rozdawnictwa urzędów Waza miał faworyzować wyłącznie współwyznawców. Jest to jednak także pewne uproszczenie. W 1592 roku Zygmunt III mianował starostą generalnym podolskim ewangelika Jana Potockiego. W dwa lata później szlachcic ten został pisarzem polnym koronnym, a w 1608 roku wojewodą bracławskim. Z kolei Krzysztof Dorohostajski, jeden z przywódców ewangelików litewskich, w 1596 roku został marszałkiem nadwornym, a rok później marszałkiem wielkim litewskim. Kalwinista Krzysztof Radziwiłł otrzymał natomiast w 1615 roku buławę polną litewską, a jego brat Janusz, mimo że należał do jednych z głównych przywódców rokoszu ((Chodzi o rokosz Zebrzydowskiego, który był wymierzony przeciwko Zygmuntowi III.)), uzyskał w 1618 roku kasztelanię wileńską ((H. Wisner, dz. cyt., s. 237.)).
Kiedy szukano żony dla królewicza Władysława nie ograniczano się tylko do kandydatek katolickich. Małżonki dla syna Zygmunta III szukano między innymi na protestanckim dworze angielskim. Polski monarcha utrzymywał także przyjazne kontakty z Wenecją, kiedy ta została wyklęta przez papieża. Na polecenie królewskie polscy duchowni musieli nawet wstrzymać się z publikacją klątwy. Te dwa przykłady wydają się potwierdzać pogląd, że Zygmunt III starał się prowadzić umiejętną politykę zagraniczną, która nie ograniczałaby się tylko do dworów katolickich i którą raczej nie należałoby nazywać propapieską ((Tamże, s. 237-238.)).
Za panowania pierwszego Wazy nie doszło nawet do wydania ustaw nakazujących wygnanie protestantów z największych miast Rzeczypospolitej. Przy obejmowaniu tronu Zygmunt III zaprzysiągł konfederację warszawską, mimo aktywnego sprzeciwu duchowieństwa katolickiego. Pod rządami Wazy dochodziło nawet do wydawania surowych wyroków przeciwko katolikom, którzy dopuszczali się między innymi profanacji i obrabowania zwłok protestanckich ((J. Tazbir, dz. cyt., s. 112-113, 117, 128.)). Jeżeli weźmie się to wszystko pod uwagę, to nie wydaje się, aby religijna postawa polskiego monarchy prezentowała się w aż tak negatywnych barwach.
Zygmunt III Waza jest negatywnie oceniany jako władca, zarówno w polskiej historiografii jak i w świadomości historycznej wielu Polaków ((Więcej na temat wizerunku Zygmunta III w polskiej historiografii; zob.: H. Wisner, dz. cyt., s. 248-257.)). Jak już wspominano, przede wszystkim z powodu licznych wojen, które Rzeczpospolita prowadziła w czasach panowania tego władcy oraz nadmiernej religijności, która miała w znacznym stopniu przypieczętować zwycięstwo kontrreformacji na ziemiach państwa polskiego. Oczywiście można znaleźć jeszcze więcej powodów, które przyczyniły się do powstania czarnej legendy Zygmunta III. Absolutystyczne zapędy polskiego monarchy, które ostatecznie miały doprowadzić do wojny domowej, żądza władzy, która uniemożliwiła Władysławowi objęcie tronu carskiego, zamiłowanie do kultury cudzoziemskiej, co równoznacznie musiało łączyć się z niechęcią wobec sarmackiego stylu życia.
Być może polski monarcha faktycznie przyczynił się do uwikłania Rzeczypospolitej w wieloletnie wojny z wieloma państwami. Bardzo prawdopodobne, że Zygmunt III chciał ograniczyć szlachecką złotą wolność wzmacniając tym samym swoją pozycję w kraju. Za panowania dynastii Wazów doszło także do utrwalenia na ziemiach polskich oligarchii magnackiej.
Należy jednak powtórzyć jeszcze raz, że ostateczna ocena Zygmunta III wydana została zbyt bezkrytycznie, nieprzemyślanie. Wielu historyków notorycznie powtarzało poglądy innych badaczy o polskim królu, tym samym przyczyniając się do utrwalania niesprawiedliwych wyroków. Niesprawiedliwych, bo opartych tylko i wyłącznie na autorytecie naukowym historyków, którzy w swojej pracy zajmowali się okresem, w którym panował Zygmunt III. Sądzimy, że dopiero odpowiednia, krytyczna ocena polskiego Wazy mogłaby doprowadzić do przedstawienia w miarę obiektywnego wizerunku króla. Ukazanie religijnej postawy Zygmunta III miało być właśnie próbą nowego spojrzenia na wizerunek władcy.
Jeżeli bowiem przywoła się argumenty, które zostały przytoczone wyżej, to wydaje się, że nietolerancyjna postawa polskiego monarchy nie jest już tak oczywista. Zygmunt III Waza nie otaczał się przecież wyłącznie katolikami, podczas rozdawania urzędów monarcha brał pod uwagę nie tylko kandydatury współwyznawców, a polityka zagraniczna nie była tak bardzo podporządkowana papieżowi.
Poprzez polemikę z ogólnie przyjętym poglądem na temat nietolerancyjności religijnej Zygmunta III starano się ukazać, że upowszechniane przez wiele pokoleń badaczy sądy nie zawsze wydają się być jednoznaczne. Wydaje się więc, że mimo licznej literatury naukowej dotyczącej panowania dynastii Wazów w Rzeczypospolitej, istnieje jeszcze wiele problemów, które należałoby starannie zbadać. I nie należy zważać na to, że wokół tych zagadnień mogą już od dłuższego czasu istnieć ugruntowane sądy i poglądy.
Szymon Dranikowski
Bibliografia (ważniejsze prace, które dotyczą panowania Zygmunta III Wazy):
Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, Warszawa 2003.
Lechicki Cz., Mecenat Zygmunta III i życie umysłowe na jego dworze, Warszawa 1932.
Lepszy, K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego 1589-1592, Kraków 1939.
Lepszy K., Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kraków 1929.
Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, t. 1-3, Warszawa 1819.
Ochmann-Staniszewska S., Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2007.
Podhorodecki L., Wazowie w Polsce, Warszawa 1985.
Tazbir J., Państwo bez stosów, Kraków 2000.
Wisner H., Zygmunt III Waza, Wrocław 2006.
Grafika: Zygmunt III Waza, autor: Jan Matejsko, Wikimedia Commons.