| Streszczenie | Summary |
| W polskiej historiografii Zygmunt III Waza nigdy nie cieszył się zbyt wielką popularnością. Długoletnie panowanie tego monarchy jest w głównej mierze kojarzone z wieloma konfliktami, w które wówczas została wplątana Rzeczpospolita, rozwojem oligarchii magnackiej na ziemiach polskich oraz nietolerancyjną postawą samego władcy. To właśnie ten ostatni aspekt stał się głównym powodem do napisania artykułu. Jego celem jest bliższe przyjrzenie się religijności Zygmunta III oraz porównanie religijnego wizerunku władcy z poglądami, które utrwaliły się w polskiej historiografii. Bliższe przyjrzenie się temu problemowi ma uświadomić, że ugruntowane od dłuższego czasu poglądy na temat nietolerancyjnej postawy polskiego króla wydają się być nie do końca uzasadnione. | In Polish historiography Sigismund III Vasa was not presented as a great king. Long reign of the monarch is associated with many wars, development of the aristocratic oligarchy and intolerant attitude of the king. This last aspect has become the main reason to write a paper. This paper presents polish king’s religious attitude. This paper has to realize that established for a long times views about intolerant attitude of Polish king seem to be not justified. |
| Hasła indeksowe | Key Words |
| Zygmunt III Waza, religijność, XVII wiek, Historiografia | Sigismund III Vasa, religious, XVII century, Historiography |
O czasach, w których panował Zygmunt III Waza napisano już wiele prac, zarówno tych syntetycznych, monograficznych, jak i biograficznych. Nie należy również zapominać o dość pokaźnej liczbie artykułów, których głównym przedmiotem zainteresowań były lata 1587-1632 ((Okres, w którym w Rzeczypospolitej Obojga Narodów panował Zygmunt III Waza.)). Wiele z tych rozpraw dotyczyło bezpośrednio osoby Zygmunta III ((Z ważniejszych prac dotyczących panowania Zygmunta III Wazy szczególnie warte polecenia wydają się być następujące pozycje: K. Chłapowski, Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 1996; S. Grzybowski, Jan Zamoyski, Warszawa 1994; W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, Warszawa 2003; Cz. Lechicki, Mecenat Zygmunta III i życie umysłowe na jego dworze, Warszawa 1932; K. Lepszy, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kraków 1929; tenże, Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego 1589-1592, Kraków 1939; J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III, t. 1-3, Warszawa 1819; S. Ochmann-Staniszewska, Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2007; E. Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1632. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1995; L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985; W. Tomkiewicz, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII, Wrocław 1952; H. Wisner, Zygmunt III Waza, Wrocław 2006; J. Tazbir, Państwo bez stosów, Kraków 2000.)).
Wydaje się więc, że okres Rzeczypospolitej Obojga Narodów za panowania dynastii Wazów, a więc lata 1587-1668, jest dość dobrze poznany. W polskiej świadomości historycznej okres rządów Zygmunta III, Władysława IV oraz Jana Kazimierza to czas największych zwycięstw wojskowych, zarówno tych lądowych (bitwa pod Kircholmem, Kłuszynem, Chocimiem, Beresteczkiem), jak i morskich (bitwa pod Oliwą). To również okres, w którym rozwinęła się specyficzna, niepowtarzalna nigdzie indziej kultura szlachecka, znana powszechnie jako sarmatyzm.
Z całą pewnością obecne społeczeństwo zdaje sobie jednak sprawę, że oprócz tych chwalebnych epizodów z siedemnastowiecznej historii Polski okres panowania dynastii Wazów to także początek kryzysu parlamentarnego (nadużywanie liberum veto), skarbowego oraz wojskowego (liczne konfederacje wojskowe tworzące się na skutek nie otrzymywania przez wojsko żołdu). To również rozwój oligarchii magnackiej, której przejawem były między innymi dwie wojny domowe za panowania Zygmunta III (rokosz Zebrzydowskiego) oraz Jana Kazimierza (rokosz Lubomirskiego). Wszystkie te zjawiska miały w XVIII wieku doprowadzić do rozbiorów Rzeczypospolitej.
Nie ulega wątpliwości, że początku upadku państwa polskiego należałoby doszukiwać się właśnie w czasach panowania dynastii Wazów. Błędem wydaje się jednak twierdzenie, iż to poszczególni królowie z tej dynastii przyczynili się do powstania wyżej wymienionych kryzysów, które w przyszłości miały w decydującej mierze przyczynić się do rozbiorów. Zarówno Zygmunt III, Władysław IV jak i Jan Kazimierz zdawali sobie sprawę z wewnętrznego kryzysu jaki panował w państwie. Co więcej, każdy z tych władców bardziej lub mniej umiejętnie próbował zreformować system parlamentarny oraz skarb państwa, aby usprawnić funkcjonowanie Rzeczypospolitej ((Więcej na ten temat; zob.: S. Ochmann-Staniszewska, dz. cyt., s. 94-115.)).
Jednak historia Rzeczypospolitej Obojga Narodów jest zazwyczaj postrzegana przez pryzmat rządów poszczególnych władców. Dlatego jeśli państwo przechodziło w danym okresie jakiś kryzys, przeważnie próbowano kojarzyć taki stan rzeczy z władcą, który wówczas panował.
Z tego właśnie powodu w polskiej świadomości historycznej utrwalił się tak bardzo negatywny wizerunek Zygmunta III. Okres długoletnich rządów tego monarchy jest w głównej mierze kojarzony z wieloma konfliktami, w które została wówczas wplątana Rzeczpospolita ((W zasadzie państwo polskie utrzymywało pokojowe stosunki wówczas tylko z dynastią Habsburgów. Wojny prowadzono natomiast z Moskwą, Szwecją, Turcją, doszło również do wybuchu pierwszych powstań kozackich, których punktem kulminacyjnym w późniejszym okresie miało być powstanie Chmielnickiego.)). Poza tym czasy pierwszego Wazy na tronie polskim to rozwój oligarchii magnackiej oraz początek nietolerancyjnej postawy społeczeństwa polskiego, z którym należałoby wiązać zwycięstwo kontrreformacji na ziemiach Rzeczypospolitej. Za spowodowanie tych wszystkich kryzysów w głównej mierze obarczany jest Zygmunt III. Jednak czy faktycznie aż tak surowo należałoby traktować polskiego monarchę?