Praca i nauka skazanych były nieodłącznym elementem systemu progresywnego, który znalazł zastosowanie w polskim systemie penitencjarnym w latach 1918 – 1939. Zagadnienia przedstawione w niniejszym artykule nie były dotychczas przedmiotem odrębnych rozważań. Pośród kilkunastu opracowań dotyczących systemu penitencjarnego II RP wiele z nich zawiera w swojej strukturze rozdziały dotyczące zarówno pracy jak i nauki skazanych, jednak nie traktują one bezpośrednio o obu zagadnieniach ((Wśród prac poruszających tematykę pracy i nauki więźniów w zakładach karnych w latach 1918 – 1939 wyróżnić należy opracowania autorstwa J. Migdała czy K. Pawlaka. Nie mają one jednak charakteru syntetycznych opracowań dotyczących stricte obu poruszonych w niniejszym artykule zagadnień, a są jedynie opracowaniami dotyczącymi historii więziennictwa polskiego w latach 1918 – 1939 lub całościowym ujęciem systemu penitencjarnego funkcjonującego w Rzeczpospolitej Polskiej w omawianych latach. Zob.: J. Migdał, Polski system penitencjarny 1918 – 1928, Gdańsk 2011; Tenże, Polski system penitencjarny 1928 – 1939, Gdańsk 2012; K. Pawlak, Więziennictwo Polskie w latach 1918 – 1939, Kalisz 1995; Tenże, Za kratami więzień i drutami obozów. Zarys dziejów więziennictwa w Polsce, Kalisz 1997.)). Istotnym elementem ukazania całości problemu, jest także przedstawienie go przez przykładowy pryzmat działania praktycznego obu aspektów, a więc pracy i nauki skazanych, w zakładzie karnym o zaostrzonym rygorze, jakim było więzienie na Świętym Krzyżu ((Wybór zakładu karnego na Świętym Krzyżu jako przykładowej jednostki penitencjarnej jest związany ze specyfiką tego miejsca odosobnienia, ponieważ zakład ten był przeznaczony dla skazanych szczególnie niebezpiecznych, a w takich warunkach praca penitencjariuszy musiała odbywać się z zachowaniem specjalnych procedur dotyczących bezpieczeństwa. Zob.: Archiwum Państwowe w Kielcach [dalej jako: AP Kielce], Więzienie Święty Krzyż [dalej jako: Więzienie ŚK], Wstęp do inwentarza zespołu, s.1.)). Poniższe rozważania przeprowadzone zostały ze szczególnym uwzględnieniem praktycznej realizacji, unormowań przewidzianych przez prawodawcę w odrębnych ustawach na przestrzeni lat 1918 – 1939 ((Praca i nauka skazanych były nieodłącznym elementem systemu penitencjarnego II Rzeczypospolitej. Wielokrotnie także w latach 1918 – 1939 regulowane były obie kwestie. W niniejszym artykule zdecydowano się przedstawić zagadnienia regulacyjne jedynie w ujęciu niezbędnym do pokazania pewnych najważniejszych cech. Regulacje obu elementów systemu penitencjarnego II Rzeczypospolitej tj. pracy i nauki więźniów winny być tematem odrębnych rozważań. )). W opracowaniach dotyczących historii zakładu karnego na Świętym Krzyżu znajdują się fragmenty dotyczące zarówno pracy jak i nauki skazanych, jednak rozważania te nie zostały ujęte w sposób systemowy, tj. badający ich zgodność z założeniami przewidzianymi przez ustawodawcę ((W zakładzie karnym na Świętym Krzyżu zarówno praca i nauka skazanych była ze względu na specyfikę jednostki penitencjarnej obostrzona różnego rodzaju wymogami. O stosowaniu innych niż w pozostałych zakładach karnych środkach bezpieczeństwa decydował głównie naczelnik więzienia na Świętym Krzyżu, wprowadzając pewne elementy zwiększające bezpieczeństwo zarówno w czasie pracy jaki i nauki skazanych. Zob.: AP Kielce, Więzienie ŚK, sygn. 204, k. 1-49; W. Matysiak, Historia Więzienie na Świętym Krzyżu 1886 – 1939, Kielce 2006, s. 52 – 57; M. Przeniosło, Więzienie na Św. Krzyżu 1918 – 1939, [w:] Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, pod. red. D. Olszewski, R. Gryz, Kielce 2000, s. 213 -214; W. Popławski, Ludzie zamknięci na klucz Sobieraj, Szmidt, Antek-Cham. Wędrówka wśród golonych głów, Gazeta Kielecka, nr. 94, s. 2.)). Istotnym elementem problematycznym, na który światło rzuca niniejszy artykuł są zależności pomiędzy praktyką stosowania prawa a ujęciem teoretycznym przewidzianym przez ustawodawcę. Badając historię więziennictwa polskiego w latach 1918 – 1939 należy zwrócić szczególną uwagę na istnienie problemu praktycznego stosowania rozwiązań, które ze względu na specyficzną sytuację ekonomiczną państwa stawały się jedynie martwymi przepisami prawa, natomiast nie znajdowały zastosowania w rzeczywistości penitencjarnej ((Podobną opinię wyraża także J. Migdał w swoich pracach dotyczących systemu penitencjarnego II Rzeczpospolitej. Zob.: J. Migdał, Polski system penitencjarny 1928 – 1939…, s. 80.)).
Po odzyskaniu w roku 1918 niepodległości odrodzone państwo polskie stanęło przed szeregiem różnorakich wyzwań. Oprócz nierozstrzygniętej kwestii granic, toczących się walk z upominającymi się o swoje prawa do samostanowienia Ukraińcami, niejasnej sytuacji graniczącej z Polską porewolucyjnej Rosji, odrodzone państwo borykało się także z problemami ekonomicznymi, oraz politycznymi ((Okres zaraz po odzyskaniu niepodległości charakteryzował się dużym chaosem administracyjno-organizacyjnym. Początkowo brakowało finansów, które władze państwa mogłyby przeznaczyć na cele związane z więziennictwem. Odrodzona Polska nie była jednak w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb związanych z systemem penitencjarnym, głównie ze względu na fakt nieuregulowanych granic państwa oraz prowadzenia działań zbrojnych. W sytuacji zagrożenia związanego m.in. z wojną polsko – bolszewicką usprawiedliwionym wydaje się być fakt niedoinwestowania więziennictwa, ze względu na palącą potrzebę przekazanie wszelkich funduszy na rzecz szkolenia i wyekwipowania armii. Zob.: K. Pawlak, Więziennictwo Polskie…, s. 7-8; N. Davies, Biały Orzeł, Czerwona Gwiazda, Kraków 1999, s. 268-283.)). Niejednolity stan obowiązującego w trzech zaborach prawodawstwa był istotnym problemem dotyczącym kwestii funkcjonowania administracji państwowej. W takiej sytuacji politycznej i ekonomicznej osoby odpowiedzialne za wydawanie aktów prawnych zmuszone były do odkładania regulacji więziennictwa ad acta, do czasu uzyskania pewnej stabilności politycznej (( K. Pawlak, Za kratami więzień i drutami obozów, Kalisz 1997, s. 55 – 77; Dz. P. P. P. Nr. 15, poz. 202.)). Sytuacja ta nie powodowała jednak całkowitej indolencji i braku jakiegokolwiek zainteresowania więziennictwem ze strony władz II Rzeczpospolitej. Jeszcze w czasie trwania działań zbrojnych I wojny światowej składająca się z Polaków administracja pod kierownictwem Jana Zakrzewskiego (( Jan Zakrzewski (1881 – 1963) Urodził się w Golinie pow. Jarocin, studia prawnicze odbywał we Wrocławiu, Marbergu i Getyndze. Po ich ukończeniu pracował w niemieckim sądownictwie. Od dnia 15 listopada 1917 r. został zaangażowany w sprawy związane z organizowaniem polskiego więziennictwa. Stał m.in. na czele Departamentu Karnego Ministerstwa Sprawiedliwości, jednym z jego największych osiągnieć było przygotowanie dekretu w sprawie tymczasowych przepisów więziennych z 8 lutego 1919 r. W maju 1924 r. J. Zakrzewski zakończył swoją pracę w więziennictwie i został Prezesem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. Zmarł w Toruniu 18 marca 1963 r. Opracowano na podstawie: K. Pawlak, Polski biograficzny słownik penitencjarny, Kalisz 2008, s. 102 – 104.)), bardzo sprawnie poradziła sobie z przejmowaniem zakładów karnych na terenach zaboru austriackiego (( J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1918 – 1928…, s. 22.)). Ogółem na terenach Galicji przejęto 217 jednostek penitencjarnych (( Liczba ta ukształtowała się dopiero w jesienią 1919 r. po rozstrzygnięciu walk o Małopolskę Wschodnią z wojskami ukraińskimi. Zob.: K. Pawlak, Więziennictwo Polskie…, s. 7-8.)). Podobna sytuacja miała miejsce na ziemiach należących do zaboru niemieckiego. W wyniku prowadzonych działań zbrojnych bardzo ważnym elementem polityki Wilhelma II Hohenzollerna ((Wilhelm II Hohenzollern (1859-1941) ostatni cesarz Niemiec i król Prus. Urodził się jako syn cesarza Fryderyka III i Wiktorii Koburg. Początkowo odebrał wychowanie domowe by następnie rozpocząć karierę wojskową. W roku 1888 wstąpił na tron i został cesarzem Niemiec. Był zwolennikiem polityki kolonialnej oraz jednym z głównych inicjatorów rozpoczęcia działań zbrojnych I wojny światowej w latach 1914-1918. Po przegranej cesarskich Niemiec wycofał się do neutralnej Belgii gdzie abdykował. Zmarł w Doorn w Holandii w 1941 r. Opracowano na podstawie: C. Clark, Prusy powstanie i upadek 1600 – 1947, Warszawa 2009; B. Tuchman, Sierpniowe salwy, Warszawa 1984.)) było poszukiwanie potencjalnych sojuszników, oraz zaplecza militarno-ludnościowego dla walczących Cesarskich Niemiec. Emanacją tych poszukiwań było utworzenie w 1917 r. Rady Regencyjnej Jako instytucji mającej pewne ograniczone uprawnienia, które dawały namiastkę władzy państwowej ((Rada Regencyjna – organ władzy zwierzchniej utworzony w wyniku aktu 5 listopada, mający zastąpić ewentualnego króla lub regenta. Powołana została reskryptami okupacyjnych władz Cesarstwa Niemiec oraz Austro-Węgier. Zaczęła sprawować swój urząd 27 października 1917 r. Na jej czele stali: Józef Ostrowski, Aleksander Kakowski oraz Zdzisław Lubomirski. Opracowano na podstawie: Z. Winnicki, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy, Sadkowo 1991.)). Już we wrześniu 1917 r. okupacyjne władze niemieckie przekazały Polakom niektóre elementy władzy sądowniczej, jednak bez więziennictwa. W Warszawie powstał wtedy Departament Sprawiedliwości, który w grudniu 1917 r. został przekształcony w ministerstwo. W jego ramach utworzono początkowo Wydział Więzienny, który został następnie przekształcony w Sekcję Więzienną, a na jej czele stanął J. Zakrzewski ((K. Pawlak, Więziennictwo Polskie…, s. 7.)). W dniu 11 listopada 1918 r. rozpoczęto proces przejmowania zakładów karnych znajdujących się na terenie byłego Królestwa Polskiego a znajdujących się pod okupacją niemiecka. Odbyło się to bez większych komplikacji, a łącznie przejęto 68 jednostek penitencjarnych (( J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1918 – 1928…, s. 25-26.)). Do wspomnianej liczby w roku 1920 i 1921 dołączyły także 82 zakłady karne, w wyniku przyłączenia do Rzeczpospolitej Polskiej Pomorza a następnie Wielkopolski (( K. Pawlak, Więziennictwo Polskie…, s. 7.)). Rok później tj. w listopadzie roku 1922 władze odrodzonej Polski przejęły 12 zakładów karnych z terenów Górnego Śląska ((Ibid.)). Nieco inaczej krystalizowała się sytuacja na kresach wschodnich, wchodzących w skład zaboru rosyjskiego. W wyniku nieustalonej granicy i ciągłych zmian związanych z przesówaniem się linii frontu, polskie władze dopiero w kwietniu 1921 r. na mocy postanowień Traktatu Ryskiego, kończącego wojnę polsko – bolszewicką przejęły dodatkowo 18 jednostek penitencjarnych. Do liczby tej należy dodać jeszcze 3 jednostki penitencjarne, (( J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1918 – 1928…, s. 25-26.)) które weszły w skład polskiego więziennictwa po tzw. buncie generała Lucjana Żeligowskiego ((Lucjan Żeligowski (1865 – 1947) polski generał, powszechnie kojarzony z tzw. buntem Żeligowskiego. Był pułkownikiem w Armii Cesarstwa Rosyjskiego, walczył w jej szeregach w czasie I wojny światowej. Następnie uczestniczył w wojnie polsko – bolszewickiej jako dowódca Frontu Litewsko – Białoruskiego. W październiku 1920 r. zajął Wilno i stanął na czele tzw. Litwy Środkowej. Jego działania miały całkowitą aprobatę marszałka Józefa Piłsudskiego. Od 1927 r. przeszedł w stan spoczynku, w latach 1935 – 1939 był posłem na Sejm z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Był przeciwnikiem powstania Obozu Zjednoczenia Narodowego. W wojnie obronnej 1939 r. nie brał udziału, przedostał się przez Rumunię do Francji a następnie Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł w 1947 r. Opracowano na podstawie: D. Fabisz, Generał Lucjan Żeligowski (1965 – 1947): działalność wojskowa i polityczna, Warszawa 2007.)). Łącznie władze odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej przejęły 400 jednostek penitencjarnych ((J. Migdał, Polski system penitencjarny w latach 1918 – 1928…, s. 26.)).