Wojewoda wileński posiadał także trzydzieści jeden książek o tematyce antycznej. Były to dzieła starożytnych pisarzy, historyków, retorów oraz działaczy politycznych. Najważniejszymi autorami tych prac byli Homer, Hezjod, Eurypides, Euklides, Lukrecjusz, Arystoteles, Terencjusz, Cezar, Cyceron, Tacyt, Józef Flawiusz i Liwiusz ((Tamże, s. 405-406.)) . Zestawienie dzieł antycznych pisarzy może świadczyć o tym, że Radziwiłła interesowały starożytne eposy, tragedie, komedie, wojskowość i podstawy geometrii ((Tamże, s. 406.)) . Również tematyka etyczna i retoryczna musiała fascynować litewskiego magnata ((Tamże, s. 406.)). Z całą pewnością dzieła Arystotelesa i Cycerona nie znalazły się w kiejdańskim zbiorze przez przypadek. Etyka i retoryka stanowiły podstawę europejskiego wykształcenia w XVI oraz XVII wieku ((Tamże, s. 406.)). Radziwiłł już od najmłodszych lat zdobywał wiedzę z zakresu tych nauk. Co więcej, magnat bardzo często musiał wykorzystywać umiejętności retoryczne w praktyce. Jako wielki hetman litewski Radziwiłł starał się utrzymywać w porządku buntujące się wojsko, któremu władza państwowa nawet przez kilka lat nie wypłacała żołdu. W tym celu Janusz wykorzystywał swoje umiejętności oratorskie, aby jak najdłużej zatrzymać żołnierzy na służbie w czasie nękających Rzeczpospolitą wojen ((Więcej na ten temat zob.: E. Kotłubaj, Życie Janusza Radziwiłła, Wilno i Witebsk 1859; H. Wisner, dz. cyt.)).
Podręczniki i prace erudycyjne stanowiły kolejną grupę ksiąg, które posiadał wojewoda wileński. Był to zbiór różnych książek między innymi z dziedziny dialektyki i logiki, retoryki, filozofii, fizyki oraz metafizyki. Znajdowały się tu pisma takich autorów jak: Johannesa Fischera, Pierre’a Ramusa, Skryboniusza, Pedra de Fonseca, Waleriusza, Miconiusa, Melanchtona, Crebsa, Aeneasa Sylviusa, Justusa Lipsiusa, Girolamo Cardano, Kajusza, Lamberta Daneau, Bartłomieja Keckermana, Erazma z Rotterdamu oraz encyklopedia nauk o człowieku Theatrum vitae humanae wydana przez Konrada Lycostena i Teodora Zwingera ((I. Lukšaitė, dz. cyt., s. 406.)).
Książek z zakresu historii było w bibliotece kiejdańskiej dwadzieścia sześć. Ich tematyka miała różnorodny charakter. Oprócz prac o dziejach Europy Zachodniej i Środkowej były również dzieła geograficzne oraz opisy mieszkańców z poszczególnych obszarów europejskich ((Tamże, s. 407.)). Najwięcej książek z tej grupy tematycznej dotyczyło historii ziem niemieckich ((Tamże, s. 407.)). Inne prace z kolei przedstawiały przeszłość różnych państw europejskich: Niderlandów, Wenecji, Hiszpanii, a także opis Ziemi Świętej ((Tamże, s. 407.)). Jeżeli chodzi o dzieła ukazujące historię Polski, to księgozbiór Radziwiłła liczył cztery takie pozycje. Były to prace Marcina Kromera De origine et rebus gestis polonorum libri XXX, Wincentego Kadłubka Historia Polonica, Aleksandra Gwagnina Sarmatiae Europeae descriptio oraz Stanisława Orzechowskiego Annales Polonici ab excessu Divi Sigismundi primi ((Tamże, s. 408.)).
Słowniki oraz gramatyki języków obcych świadczą o tym, że wojewoda wileński czynnie uczył się łacińskiego, greckiego, hebrajskiego oraz niemieckiego ((Tamże, s. 408-409.)). W księgozbiorze Radziwiłła znajdowało się także kilka prac poświęconych wojskowości i architekturze. Były to między innymi dzieła autorstwa Cezara i Joachima Meyera ((Tamże, s. 409.)).
Większość książek, które znalazły się w posiadaniu litewskiego magnata było napisanych po łacinie. Należy więc stwierdzić, że Radziwiłł bez żadnych problemów posługiwał się tym językiem ((Tamże, s. 409.)). W księgozbiorze znalazło się również kilka dzieł napisanych w innych językach, między innymi: niemieckim, greckim, polskim, flamandzkim, hiszpańskim i francuskim ((Tamże, s. 409.)). Zainteresowania wojewody wileńskiego skłaniały się więc bardziej w kierunku Europy Zachodniej niż rodzinnych obszarów ((Tamże, s. 409.)).
Kiejdańska biblioteka Janusza Radziwiłła najprawdopodobniej uległa podziałowi w czasie wojny polsko-moskiewskiej w 1655 roku ((W. Kriegseisen, dz. cyt., s. 15. )). Książki zostały wówczas wywiezione z Kiejdan w trzy różne miejsca: do Elbląga, Lubcza oraz Tykocin ((Tamże, s. 15.)). Bardzo możliwe, że w późniejszych latach duża część biblioteki Janusza została włączona do księgozbioru Bogusława ((W. Kriegseisen, dz. cyt., s. 15; J. Jurkiewicz, dz. cyt., s. 392.)).
Po przeanalizowaniu księgozbioru Janusza Radziwiłła, należałoby zgodzić się z Ingė Lukšaitė i stwierdzić, że biblioteka litewskiego magnata miała w głównej mierze charakter prywatny. Odpowiadała ona gustom oraz wojskowym i politycznym zainteresowaniom wojewody wileńskiego (( I. Lukšaitė, dz. cyt., s. 412.)). Spośród 183 książek, które posiadał magnat większość była napisana przez twórców antycznych oraz zachodnioeuropejskich. Szczególnie dużo w tym zbiorze było prac stworzonych przez niderlandzkich autorów ((Tamże, s. 412.)).
Na pewno księgozbiór wojewody wileńskiego nie prezentował się jako skupisko przypadkowych pozycji literackich. Bez wątpienia świadczył on o szerokich zainteresowaniach litewskiego magnata. Zebrane książki musiały być również wykorzystywane w życiu politycznym oraz wojskowym. Janusz prowadził intensywną działalność publiczną na szczeblu krajowym. Książki z zakresu polityki, historii, wojskowości musiały być źródłem wiedzy dla Radziwiłła i na pewno były one wykorzystywane przez niego w praktyce.
Szymon Dranikowski
Bibliografia:
Czapliński W., Długosz J., Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976.
Dahl S., Dzieje książki, Wrocław 1965.
Jarczykowa M., Książka i literatura w kręgu Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku, Katowice 1995.
Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wilno i Witebsk 1859.
Kriegseisen W., Książka i biblioteki w kulturze ewangelików polskich w XVII i XVIII w., [w:] Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, [t. 13:] Kolekcje wyznaniowe, Warszawa 1992.
Litwa w epoce Wazów, pod red. W. Kriegseisena i A. Rachuby, Warszawa 2006.
Polska-Francja-Europa. Studia z dziejów Polski i stosunków międzynarodowych, pod red. M. Foryckiego, A. Jakuboszczak, J. Jurkiewicza, I. Kraszewskiego i M. Pukiańca, Poznań 2011.
Wisner H., Janusz Radziwiłł: 1612-1655: wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2000.
Zdjęcie: Strona tytułowa Biblii Brzeskiej. Źródło – www.biblioteka.pau.krakow.pl