Księgozbiór Janusza Radziwiłła (1612-1655)

Książka odgrywała bardzo ważną rolę w życiu codziennym magnaterii. Wykorzystywano ją zarówno w celach praktycznych (o czym może świadczyć duża ilość utworów politycznych, wojskowych oraz architektonicznych w zbiorach magnackich), jak i rozrywkowych. ((W. Czapliński, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976, s. 151, 162.)).

Najczęściej magnaci nabywali książki w czasie młodzieńczych podróży zagranicznych po zachodnich i południowych krajach Europy ((Tamże, s. 151.)). Kupowano wtedy bardzo popularne wydania książkowe drukowane w Niderlandach, Niemczech, Francji oraz Włoszech ((S. Dahl, Dzieje książki, Wrocław 1965, s. 218-222.)). Najprawdopodobniej to właśnie wtedy młodzi magnaci zaczynali poważniej interesować się gromadzeniem woluminów i kształtowaniem własnych księgozbiorów ((W. Czapliński, J. Długosz, dz. cyt., s. 151-152. Najprawdopodobniej w czasie podróży zagranicznych swój księgozbiór zaczął kształtować Janusz Radziwiłł, zob.: H. Wisner, Janusz Radziwiłł: 1612-1655: wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2000, s. 21-40.)). Kolekcje ksiąg powiększano także poprzez aktywne kontakty z polskimi i zagranicznymi księgarzami. Magnateria wchodziła w posiadanie książek również przez podarunki. Poza tym, dorosły magnat bardzo często nakazywał swoim synom, których wysyłał w kilkuletnie podróże zagraniczne, zakup interesujących go ksiąg (( W. Czapliński, J. Długosz, dz. cyt., s. 152-153 oraz H. Wisner, dz. cyt., s. 31.)).

Wielkość magnackiego księgozbioru była różna. Najczęściej liczył on od dwustu do trzystu książek ((W. Czapliński, J. Długosz, dz. cyt., s. 153.)). Oczywiście w siedemnastowiecznym państwie polsko-litewskim istniały także większe biblioteki. Ich właścicielami byli między innymi: Leszczyńscy, Opalińscy, Lubomirscy, Potoccy, Sapiehowie czy Radziwiłłowie ((Tamże, s. 153. Natomiast jeżeli chodzi o niektóre księgozbiory królewskie z XVII wieku, zob.: W. Tomkiewicz, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII, Wrocław 1952.)).

***

Celem tego artykułu będzie bliższe przyjrzenie się i przedstawienie prywatnego księgozbioru jednego z najbardziej znaczących magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego, Janusza Radziwiłła (1612-1655).

Kalwińska linia Radziwiłłów, w przeciwieństwie do nieświeskiej gałęzi rodu, nie założyła biblioteki rodowej. Książki były indywidualną własnością poszczególnych przedstawicieli birżańskiej rodziny ((Janusz Radziwiłł należał do kalwińskiej linii Radziwiłłów birżańskich.)) i ewentualnie mogły być one dziedziczone poprzez spadek ((W. Kriegseisen, Książka i biblioteki w kulturze ewangelików polskich w XVII i XVIII w., [w:] Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, [t. 13:] Kolekcje wyznaniowe, Warszawa 1992, s. 12.)).

Janusz Radziwiłł po śmierci swojego ojca Krzysztofa otrzymał najprawdopodobniej część jego księgozbioru (( Tamże, s. 14.)). Magnat utworzył w Kiejdanach prywatną bibliotekę, która była zarządzana przez ministra ewangelickiego Reinholda Adamiego (( Tamże, s. 14.)). Janusz już od najmłodszych lat interesował się książką o czym może świadczyć podręczna biblioteka, którą przyszły wojewoda wileński zabrał ze sobą w kilkuletnią podróż zagraniczną (( Tamże, s. 14; H. Wisner, dz. cyt., s. 26-27; M. Jarczykowa, Książka i literatura w kręgu Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku, Katowice 1995, s. 42-48.)). Wśród tego zbioru znajdowała się między innymi Biblia brzeska (zwana również radziwiłlowską, ze względu na fakt, iż swoje wydanie zawdzięczała Mikołajowi Radziwiłłowi „Czarnemu”), Postylla Grzegorza z Żarnowca, podręcznik antycznej historii powszechnej, kilka prac z historii Polski (autorstwa Jana Długosza i Wincentego Kadłubka), poematy Jana Kochanowskiego i Macieja Kazimierza Sarbiewskiego oraz przewodniki po Francji, Niemczech, Szkocji, Włoszech, a także rozmowy w sześciu obcych językach (( H. Wisner, dz. cyt., s. 26-27.)).

Kiejdańska biblioteka Janusza Radziwiłła liczyła 183 książki. Potwierdza to spis księgozbioru litewskiego hetmana wielkiego, który został sporządzony po 1645 roku, a przed 1653 rokiem ((I. Lukšaitė, Prywatny księgozbiór Janusza Radziwiłła (1612-1655) w Kiejdanach, [w:] Litwa w epoce Wazów, pod red. W. Kriegseisena i A. Rachuby, Warszawa 2006, s. 402, 404.)). Zbiór Radziwiłła nie był więc aż tak duży w porównaniu ze zbiorami innych przedstawicieli radziwiłłowskiego rodu. Biblioteka stryjecznego brata Janusza, Bogusława, liczyła na przykład ponad 400 książek ((J. Jurkiewicz, Geografia druków z biblioteki księcia Bogusława Radziwiłla, [w:] Polska-Francja-Europa. Studia z dziejów Polski i stosunków międzynarodowych, pod red. M. Foryckiego, A. Jakuboszczak, J. Jurkiewicza, I. Kraszewskiego i M. Pukiańca, Poznań 2011, s. 395.)). Należy jednak zaznaczyć, że kiejdański księgozbiór stanowił tylko część woluminów, jakie posiadał wojewoda wileński. Z pewnością książę Janusz był właścicielem większej ilości książek, które znajdowały się w innych rezydencjach magnata. Natomiast kiejdańska biblioteka miała raczej charakter podręczny.

Książki wojewody wileńskiego można podzielić na kilka grup tematycznych. Aby zaprezentować je w jasny i przejrzysty sposób przedstawiono ten podział w formie tabelarycznej.

Tab. 1. Podział książek Janusza Radziwiłła na grupy tematyczne ((Podziału takiego, zarówno pod względem tematyki książek jak i ich ilości, dokonała Ingė Lukšaitė., zob.: I. Lukšaitė, dz. cyt. s. 404-405.)).

Najliczniejszą grupę książek, w kiejdańskiej bibliotece Radziwiłła, stanowiły dzieła teologiczne. Było ich aż trzydzieści cztery. W skład tego zbioru zostały zaliczone prace z zakresu biblistyki, historii kościoła oraz literatury polemicznej (( Tamże, s. 404.)). Janusz posiadał między innymi słynną Biblię Sebastiana Castelliona, Nowy Testament, listy św. Pawła, Księgę Syracha w tłumaczeniu Lutra, komentarze do Ewangelii, kilka dzieł św. Augustyna, śpiewniki, prace dogmatyczne, które dotyczyły Świętej Trójcy, kompendium teologiczne i polemiczne dzieła teologiczne ((Tamże, s. 405.)). Radziwiłł zgromadził także prace najwybitniejszych działaczy reformacyjnych: Marcina Lutra, Filipa Melanchtona, Heinricha Bullingera, Justusa Jonasa oraz Victorina Strigeliusa ((Tamże, s. 405.)). Różnorodne książki z tej grupy tematycznej mogą potwierdzać to, iż wojewoda wileński jako patron Kościoła ewangelicko-reformowanego, usiłował zgłębić zasady wyznania luterańskiego, anglikańskiego i katolickiego. Obecność dzieła Sebestiana Castelliona (propagatora tolerancji religijnej) w radziwiłłowskiej bibliotece prawdopodobnie świadczy o tym, że Radziwiłła cechowała postawa otwartości na różnorodność wyznaniową. Natomiast brak polskiej literatury teologicznej w posiadaniu Janusza daje podstawy do twierdzenia, iż litewski magnat nie uznawał jej za wartościową ((Tamże, s. 405.)).