Kolejnym etapem w życiu Janusza Radziwiłła była wojna z Moskwą ((Więcej o tej wojnie oraz o działalności Janusza Radziwiłła w czasie tego konfliktu, zob.: K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna: wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655, Zabrze 2004.)). Doszło do niej po zawarciu ugody perejasławskiej w 1654 roku między Bohdanem Chmielnickim a Rosją. Wojewoda wileński stanął wtedy na czele części wojska litewskiego. Litwa do tej wojny była jednak całkowicie nieprzygotowana ((T. Wasilewski, dz. cyt., s. 213.)). Brakowało między innymi głównego wodza, który samodzielnie pokierowałby działaniami obronnymi. Ujawniła się tu niechęć Jana Kazimierza wobec Radziwiłła. Monarcha polski, aby ograniczyć wpływy hetmana wielkiego litewskiego, oddał buławę polną Wincentemu Gosiewskiemu. Był on zaufanym stronnikiem królewskim. Poza tym, nowy hetman polny stanął na czele odrębnej dywizji wojska litewskiego, która nie uznawała władzy Radziwiłła ((Tamże, s. 213.)).
Armia litewska, która prowadziła działania wojenne z Moskwą była więc podzielona i skłócona. Konsekwencją tego były porażki, jakie armia hetmana wielkiego odnosiła na tym froncie. Dwunastego sierpnia 1654 roku pod Szkłowem Radziwiłł odniósł jeszcze pyrrusowe zwycięstwo nad kniaziem Czerkasskim. Potem było już tylko gorzej. Pod koniec sierpnia wojewoda wileński odniósł porażkę między Szepielewiczami a Ciecierzynem. W październiku natomiast doszło do kapitulacji Smoleńska ((Tamże.)).
Od tej pory zaczęły się dosyć częste kontakty Radziwiłła z zagranicznymi władcami. Janusz kontaktował się między innymi z Karolem Gustawem oraz Jerzym II Rakoczym ((Tamże.)). Pod ich protekcją widział wojewoda wileński ratunek dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, które ponosiło wielkie straty w wojnie z Moskwą.
Na początku 1655 roku Radziwiłł wyruszył jeszcze na Mohylew, w głąb Rusi Białej. Jednak i na tej wyprawie nie osiągnięto żadnych korzyści. Po upadku Wilna, które zostało zdobyte przez armię carską w sierpniu 1655 roku, Janusz wycofał się w kierunku Kiejdan i w Jaszwojniach podpisał tymczasowy akt poddania się Litwy pod protekcję szwedzką. Ostatecznie ugodę tę podpisano w pałacu kiejdańskim dwudziestego październik ((Tamże)). Akt ten przewidywał między innymi zerwanie unii pomiędzy Koroną a Wielkim Księstwem oraz przyjęcie przez Litwę zwierzchnictwa Karola Gustawa.
Ostatnim działaniem wojennym Radziwiłla był pochód u boku armii szwedzkiej, którą dowodził Magnus de la Gardie. Wyprawa była skierowana przeciwko konfederatom, którymi dowodził Paweł Sapieha. Piętnastego grudnia 1655 roku Janusz zajął zamek w Tykocinie, w którym zmarł szesnaście dni później ((Tamże, s. 214.)).
***
Wspominano już o tym, że Radziwiłł był jednym z najważniejszych magnatów w Wielkim Księstwie Litewskim. Potwierdzeniem tego był między innymi aktywny udział Janusza w życiu politycznym państwa oraz sprawowanie przez niego najwyższych urzędów na Litwie, tj. wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego. Jednak wielkość, jaką zdobył Janusz w Wielkim Księstwie, nie byłaby możliwa do uzyskania, gdyby nie ogromny majątek, jaki magnat posiadał. Po śmierci ojca (w 1640 roku) Radziwiłł odziedziczył ogromne dobra. Na Litwie były to między innymi: Birże, Kiejdany, Świadość, Wiżuny, Popiel, Jaszuny, Lubcz, Dojlidy, Zabłudów, Orlę na Podlasiu, starostwa niegrodowe: sejwejskie i bystrzyckie ((Tamże, s. 209-210.)). Ponadto posiadał jeszcze starostwo kamienieckie, otrzymane od króla Władysława IV w 1635 roku ((Tamże, s. 209.)) oraz starostwo grodowe mścisławskie i ciwuństwo retowskie na Żmudzi ((Tamże, s. 210.)).
Janusz miał dwie żony. W 1638 roku ożenił się z Katarzyną Potocką ((Istnieje bardzo ciekawa korespondencja Janusza z ojcem, która ukazuje jaka była reakcja Krzysztofa, gdy dowiedział się o planach małżeńskich syna, zob.: Listy X. Janusza Radziwiłła Podkomorzego W.X.L. do ojca X. Krzysztofa Radziwiłła Wojewody Wileńskiego Hetmana Wielkiego W.X.L., [w:] E. Kotłubaj, dz. cyt. s. 239-331.)), z którą miał jedyną córkę Annę Marię oraz syna, który zmarł bardzo wcześnie, jeszcze w dzieciństwie ((T. Wasilewski, dz. cyt., s. 214.)). Po śmierci pierwszej małżonki (1642 rok) wojewoda wileński postanowił pobrać się po raz kolejny. Tym razem Radziwiłł próbował wżenić się w rodzinę panującą. Ostatecznie Janusz poślubił Marię, córkę hospodara mołdawskeigo Bazylego Lupula ((Tamże, s. 210.)). Do wydarzenia tego doszło w 1645 roku. Radziwiłł nie miał żadnego potomstwa z drugą żoną.
***
Janusz Radziwiłł żył czterdzieści trzy lata. Jednak jego działalność i życie jest oceniane tylko przez pryzmat ugody kiejdańskiej ((H. Wisner, dz. cyt., s. 242.)). Przez wielu historyków jest uważany za zdrajcę. Bardzo często zapomina się o wcześniejszych dokonaniach hetmana, między innymi o zwycięstwie pod Łojowem czy zdobyciu Kijowa ((Tamże, s. 242.)). Dlatego w podsumowaniu biogramu wojewody wileńskiego nie będziemy powtarzali za wieloma, iż jego żywot zakończył się zdradą. Stwierdzimy jedynie, że w trakcie swojego życia był jednym z najbardziej liczących się magnatów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów ((Przyjmujemy pogląd Henryka Wisnera, który uważa, że ostateczna ocena Janusza Radziwiłła powinna być dokonana holistycznie i zawierać wszystkie elementy życia, a nie tylko ostatnie miesiące żywota. Historyk ten bierze w obronę hetmana wielkiego litewskiego w pracy biograficznej, zob.: H. Wisner, dz. cyt.)).
Szymon Dranikowski
Bibliografia:
Źródła drukowane:
Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, t. IV, Petersburg 1859.
Opracowania:
Bobiatyński K., Od Smoleńska do Wilna: wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655, Zabrze 2004.
Chachaj M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995.
Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wilno i Witebsk 1859.
Wasilewski T., Radziwiłł Janusz, PSB, t. XXX, Wrocław 1987.
Wisner H., Janusz Radziwiłł: 1612-1655: wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2000.
Zdjęcie: Portret Janusza Radziwiłła (1612-1655) z około 1654 roku, autor nieznany via Autor