Streszczenie | Summary |
Artykuł przedstawia krótki biogram litewskiego magnata Janusza Radziwłła. Możny ten piastował najważniejsze urzędy państwowe i można stwierdzić, że był najbardziej znaczącym oligarchą Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVII stulecia. Radziwiłł zapisał się w świadomości Polaków jako zdrajca narodowy, z racji tego, że kilka miesięcy przed śmiercią zdecydował się (jak niemal większość ówczesnych możnych koronnych i litewskich) poprzeć państwo szwedzkie działaniach wojennych przeciwko Rzeczypospolitej. Przedstawienie najważniejszych wydarzeń z życia Janusza (głównie tych przed 1655 rokiem) ma na celu wskazać, że żywot litewskiego magnata nie uprawnia nikogo do wydawania bezkrytycznych sądów na temat działalności politycznej Radziwiłła. | The article presents an abbreviated biography of the Lithuanian magnate – Janusz Radziwłł. This nobleman held the highest state functions and it might be argued that he was the most prominent oligarch of the Grand Duchy of Lithuania in the mid 17th century. Radziwiłł went down in history as a traitor of Poland, due to the fact that several months before his death he decided (as almost all Polish and Lithuanian noblemen at the time) to support Sweden in their military campaign against the Commonwealth. By presenting crucial events from the life of Janusz Radziwiłł (mainly from before 1655) the author aims to prove that in light of the magnate’s experiences nobody has the right to pass judgment on his political decisions without deeper consideration. |
Hasła indeksowe | Key Words |
Radziwiłł, Rzeczypospolita, Wielkie Księstwo Litewskie, potop | Radziwiłł, Polish-Lithuanian Commonwealth, Grand Duchy of Lithuania, Deluge |
Janusz Radziwiłł herbu Trąby urodził się drugiego grudnia 1612 roku w Popielu na Litwie. Zmarł natomiast ostatniego dnia 1655 roku w Tykocinie. Był on synem Krzysztofa (wojewody wileńskiego oraz hetmana wielkiego litewskiego) i Anny z Kiszków.
Janusz swoje dzieciństwo spędził w majętnościach ojca. Wychowany został w wyznaniu reformowanym. Prawdopodobnie do około 1628 roku przyjmował edukację domową. W tym samym roku został uznany przez ojca przed Trybunałem w Wilnie za pełnoletniego ((Mowa Xięcia Krzysztofa Radziwiłła Hetmana Polnego W.X.L. w Trybunale, przy przyznaniu lat synowi swemu Januszowi, [w:] E. Kotłubaj, Życie Janusza Radziwiłła, Wilno i Witebsk 1859, s. 223-225 oraz T. Wasilewski, Radziwiłł Janusz, PSB, t. XXX, Wrocław 1987, s. 208.)) i kilka miesięcy później udał się za granicę w celu edukacji na prestiżowych uczelniach europejskich. Wyprawa taka była wówczas typowym elementem wychowania magnackiego, przygotowującym młodego magnata między innymi do działalności publicznej na scenie krajowej ((O podróżach zagranicznych szlachty pisali między innymi Władysław Czapliński i Józef Długosz; zob.: W. Czapliński, J. Długosz, Podróż młodego magnata do szkół: (studium z dziejów kultury XVI i XVII w.), Warszawa 1969.)). Radziwiłł w czasie zagranicznej edukacji przebywał w Berlinie, Lipsku, Altdorfie, Lejdzie oraz Paryżu ((Więcej na temat zagranicznej edukacji Janusza Radziwiłła, zob.: M. Chachaj, Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995.)).
W trakcie pobytu poza krajem Janusz otrzymał także od nowo obranego króla Władysława IV zadanie dyplomatyczne. Magnat musiał poinformować holenderskie Stany Generalne, infantkę Izabelę, która była namiestnikiem monarchy hiszpańskiego w Niderlandach i władcę angielskiego Karola I Stuarta, o wyborze nowego króla na tron polski. W 1633 roku Janusz uzyskał od Władysława IV urząd podkomorzego litewskiego. Przed powrotem do kraju, na polecenie królewskie, zaciągnął jeszcze w Holandii około tysiąca cudzoziemskiej piechoty, dwustu dragonów oraz inżynierów wojskowych ((T. Wasilewski, dz. cyt.,s. 208.)). Janusz powrócił do kraju w październiku 1633 roku.
Od listopada Radziwiłł przebywał w Smoleńsku, gdzie prowadzono działania wojenne przeciwko Moskwie. Po zakończeniu konfliktu, pokojem w Polanowie, Janusz sprawował urząd podkomorzego.
W marcu 1640 roku podkomorzy litewski został obrany w Lidzie posłem na sejm. Jednak jego obrady zakończyły się klęską dla stronnictwa radziwiłłowskiego, między innymi dlatego, iż zgodnie z dekretem sądu sejmowego nakazano przenieść wileński zbór kalwiński poza mury Wilna ((Tamże, s. 209.)). Było to konsekwencją sporu, do jakiego doszło podczas pogrzebu kalwina Aleksandra Przypkowskiego.
Janusz Radziwiłł utrzymywał bardzo dobre stosunki z Władysławem IV ((Uważa tak wielu historyków, którzy zajmują się dziejami Rzeczypospolitej Obojga Narodów za panowania Władysława IV, zob.: T. Wasilewski, dz. cyt. oraz H. Wisner, Janusz Radziwiłł: 1612-1655: wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2000.)). Podkomorzy litewski popierał między innymi królewski plan wojny z Turcją. Za swoją postawę Radziwiłł otrzymał buławę polną litewską. Miało to miejsce w 1646 roku. W 1647 roku Janusz uzyskał pierwszą godność senatorską – starostwo generalne żmudzkie ((T. Wasilewski, dz. cyt., s. 210.)).
Po śmierci Władysława IV, podczas elekcji Janusz sprzeciwiał się kandydaturom Wazów ((Chodzi o Jana Kazimierza oraz Karola Ferdynanda, którzy byli głównymi kandydatami do objęcia tronu po zmarłym Władysławie IV.)). Radziwiłł opowiadał się raczej za wybraniem Zygmunta Rakoczego na tron państwa polskiego. Gdy w końcu do ostatecznego rozstrzygnięcia miało dojść między Janem Kazimierzem a Karolem Ferdynandem, hetman polny litewski opowiedział się za tą drugą kandydaturą. Stosunki między Radziwiłłem a przyszłym polskim monarchą nigdy bowiem nie układały się poprawnie ((T. Wasilewski, dz. cyt.,s. 211.)).
Na początku 1649 roku Janusz wyruszył na swą pierwszą samodzielną wyprawę przeciw buntującym się Kozakom. Zdobył między innymi Mozyrz oraz Bobrujsk. 31 lipca 1649 roku Radziwiłł odniósł jedno ze swoich największych i najgłośniejszych zwycięstw nad przeciwnikiem kozackim pod Łojowem ((Janusz Radziwiłł zdał relację z tego zwycięstwa na sejmie z przełomu 1649 i 1650 roku, zob.: Relacja zwycięstwa odniesionego nad Kozakami pod Łojowem, [w:] E. Kotłubaj, dz. cyt. s. 416-419. Ów sejm wyraził również wdzięczność hetmanowi polnemu za dokonane zasługi wojenne, zob.: Wieczność Wielmożnemu Staroście Żmudzkiemu, Hetmanowi Polnemu W. X .Lit., [w:] Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, t. IV, Petersburg 1859, s. 149.)). Wiosną 1651 roku Janusz zorganizował kolejną wyprawę antykozacką. Jej celem było stłumienie rozszerzających się rozruchów na Ukrainie. Działania te zakończyły się zdobyciem Kijowa. Uroczysty wjazd do miasta miał miejsce czwartego sierpnia 1651 roku ((T. Wasilewski, dz. cyt.,s. 212.)).
Jeżeli chodzi o biografię Janusza Radziwiłła to nie sposób jest pominąć roku 1652 i pierwszego zerwania sejmu poprzez użycie liberum veto. Dokonał tego Władysław Siciński i powszechnie uznaje się w historiografii, że wykonywał on zlecenie swojego protektora, Janusza Radziwiłła. Powodem, dla którego obrady zerwano, był spór o buławę wielką litewską między Radziwiłłem a Pawłem Sapiehą, po rzekomo zmarłym Januszu Kiszcze, dotychczasowym hetmanie wielkim. Król miał obiecać urząd Sapieże. Oczywiście nie godził się z taką decyzją książę na Birżach i Dubinkach, dlatego też zerwał sejm poprzez swojego klienta ((Tamże, s. 212.)).
Pogląd ten jest jednak ostatnimi czasy poddawany dyskusji. Nie ma bowiem żadnych źródeł, które potwierdzałyby, iż Radziwiłłowi zależało na zerwaniu sejmu. Poza tym hetman polny litewski oczekiwał, że sejm zgodzi się na zwiększenie armii, którą dowodził na Litwie w czasie powstania Chmielnickiego. Trudno więc doszukać się powodu, dla którego Radziwiłł pragnąłby, aby obrady zostały zerwane ((H. Wisner, dz. cyt., s. 153.)).
W czasie sejmu brzeskiego z 1653 roku Janusz otrzymał urząd wojewody wileńskiego. Była to najwyższa godność Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rok później natomiast, przy wsparciu Jerzego Lubomirskiego, Krzysztofa Opalińskiego i Jana Leszczyńskiego, Radziwiłł uzyskał buławę wielką litewską. Janusz zdobył więc dwie najwyższe godności litewskie w bardzo krótkim czasie. Stanął tym samym u szczytu swej politycznej potęgi ((T. Wasilewski, dz. cyt., s. 212.)). Był od tej pory najważniejszą osobą w Wielkim Księstwie Litewskim.