| Streszczenie | Summary |
| Artykuł przedstawia sylwetkę magnata koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Magnata, który odgrywał istotną rolę w życiu politycznym Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII wieku. Lubomirski w polskiej świadomości historycznej uznawany jest za zdrajcę państwa polsko-litewskiego, głównie za sprawą rokoszu wojskowego, do którego doprowadził i którym sam kierował w ostatnich latach swego życia. Celem artykuły jest próba innego przedstawienia magnata. Głównie poprzez ukazanie wojskowych zasług Lubomirskiego (przede wszystkim w latach 1651-1660) autor tekstu stara się udowodnić, że całościowa ocena postaci historycznych jest niezwykle skomplikowanym zabiegiem, a próba tworzenia katalogu bohaterów i zdrajców narodowych nie zawsze wydaje się być sensowna. | This article presents the profile of a Polish magnate – Jerzy Sebastian Lubomirski – who played an important part in the politics of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 17th century. In the minds of Polish historians Lubomirski is seen as a traitor of the Polish-Lithuanian state, mainly due to the military rebellion, or rokosz, which he organized and led in the final years of his life. The goal of the article is to attempt to look at the magnate from a different point of view. In particular by recounting the military achievements of Lubomirski (mainly from the period of 1651-1660) the author sets out to prove that a comprehensive evaluation of a historical character is an extremely complicated process, and that drawing up lists of national heroes and traitors is not always the best way to go. |
| Hasła indeksowe | Key Words |
| Jan Jerzy Lubomirski, rokosz, Rzeczypospolita, XVII wiek | Jan Jerzy Lubomirski, rokosz, Polish-Lithuanian Commonwealth, 17th century |
Siedemnaste stulecie w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów to okres wielu wydarzeń politycznych, społecznych oraz gospodarczych, które już wówczas zwiastowały nieuchronny upadek państwa polsko-litewskiego.
Ostatecznie uformowanie się oligarchii magnackiej, pierwsze zerwanie sejmu poprzez użycie liberum veto (1652), ślepe zafascynowanie szlachty ustrojem demokratycznym, wszystko to przypada na wiek XVII. Lata 1601-1700 to także okres licznych wojen, które Rzeczpospolita prowadziła niemal ze wszystkimi swymi sąsiadami (Szwecja, Moskwa, Imperium Osmańskie). Do tego dochodziły jeszcze konflikty wewnętrzne, które przyczyniały się do wyniszczenia kraju (powstania kozackie, rokosze oraz działalność skonfederowanych wojsk nie otrzymujących regularnego wynagrodzenia).
Jednak mimo tych wszystkich faktów, które świadczyły o wielkim kryzysie państwa szlacheckiego, okres ten nazwany został w polskiej historiografii srebrnym wiekiem. Do dzisiaj zdaniem wielu, dzięki spektakularnym osiągnięciom oręża polsko-litewskiego, Rzeczpospolita w XVII wieku należała do jednych z najbardziej liczących się krajów europejskich ((Z całą pewnością duży wpływ na ukształtowanie się takiego poglądu miała działalność pisarska Henryka Sienkiewicza oraz filmowa Jerzego Hoffmana.)).
Dzieje wojen siedemnastowiecznych natomiast, to przede wszystkim okres bohaterów oraz zdrajców narodowych, którzy swoją działalnością na trwale zapisali się w polskiej świadomości historycznej. Do tej pierwszej grupy z pewnością zostaliby zaliczeni Stanisław Żółkiewski, Jan Karol Chodkiewicz, Jan III Sobieski, Stefan Czarniecki czy Stanisław Koniecpolski. Z kolei drugie grono tworzone byłoby przez Mikołaja Zebrzydowskiego, Hieronima Radziejowskiego, Janusza i Bogusława Radziwiłłów oraz Jerzego Sebastiana Lubomirskiego.
Wydaje się, że taki podział nie wydaje się poprawny. Próba oceny jednostek, które odegrały dość ważną rolę w dziejach poszczególnych narodów jest dla historyka szczególnie trudna. W zasadzie nie da się jednoznacznie ocenić żadnej historycznej postaci. Przecież nawet wokół osób tworzących panteony bohaterów narodowych toczą się nieraz bardzo żywe dyskusje ((Wystarczy chociażby wymienić takie postacie jak: Napoleon Bonaparte, Stanisław August Poniatowski, Józef Piłsudski, czy Lech Wałęsa. Jednoznaczna ocena tych osób wydaje się wręcz niemożliwa.)).
Dlatego w tekście postanowiono przyjrzeć się bliżej Jerzemu Sebastianowi Lubomirskiemu, magnatowi, który obecnie uważany jest za jednego z największych zdrajców siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Naszym zdaniem krótka charakterystyka oraz próba innego spojrzenia na szlachcica, może uzmysłowić Czytelnikowi, że postać ta wcale nie musi być oceniana jednoznacznie negatywnie.
Jerzy Sebastian Lubomirski urodził się w 1616 roku. Był synem Stanisława (wojewody krakowskiego) oraz Zofii Ostrogskiej. Prawdopodobnie w 1626 roku studiował na Akademii Krakowskiej, trzy lata później natomiast wybrał się w kilkuletnie podróże zagraniczne ((A. Kersten, Lubomirski Jerzy Sebastian, PSB, t. XVIII, Wrocław 1973, s. 14-15.)). Wyprawa taka była wówczas typowym elementem wychowania magnackiego, przygotowującym młodego magnata między innymi do działalności publicznej na scenie krajowej ((O podróżach zagranicznych szlachty pisali między innymi Władysław Czapliński i Józef Długosz; zob.: W. Czapliński, J. Długosz, Podróż młodego magnata do szkół: (studium z dziejów kultury XVI i XVII w.), Warszawa 1969.)). Lubomirski odwiedził wówczas Niemcy, Niderlandy, Włochy oraz Hiszpanię. Niemal cała Europa była wówczas ogarnięta działaniami wojennymi, najprawdopodobniej to właśnie wtedy młody magnat zdobywał wiedzę z zakresu wojskowości, która w przyszłości była przez niego wykorzystywana z wielkim powodzeniem ((A. Kersten, dz. cyt., s. 15.)).
W 1628 roku Lubomirski otrzymał starostwo dobczyckie, osiem lat później został także starostą sądeckim oraz grzybowskim. Pod koniec lat 30. oraz na początku 40. XVII wieku aktywnie uczestniczył w obradach sejmiku województwa krakowskiego, kilka razy był wybierany jako poseł na sejm ((Tamże, s. 15.)).
To właśnie w tym okresie magnat postanowił budować swoją pozycję w państwie poprzez działalność polityczną i wojskową. Zadanie miał oczywiście bardzo ułatwione. Magnat wywodził się z rodziny, która już w XVII wieku należała do jednej z najbardziej liczących się w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Posiadała ona ogromne wpływy polityczne, a jej przedstawiciele dzierżyli najważniejsze urzędy państwowe ((W. Kłaczewski, Jerzy Sebastian Lubomirski, Wrocław 2002, s. 8-25.)). Jerzy Lubomirski musiał także posiadać ogromny talent wojskowy, który z pewnością odziedziczył po ojcu. Stanisław został przecież, po śmierci Chodkiewicza, dowódcą wojsk polskich w bitwie pod Chocimiem w 1621 roku. To właśnie on doprowadził wojska Rzeczypospolitej do ostatecznego zwycięstwa. Poza tym Jerzy zdobywał potrzebną wiedzę z zakresu wojskowości w czasie podróży zagranicznych.
Lubomirski w ciągu swojej działalności publicznej stopniowo stawał się jednym z najważniejszych magnatów w kraju. W 1650 roku został marszałkiem nadwornym koronnym, a kilka lat później otrzymał buławę polną ((A. Kersten, dz. cyt., s. 16-17.)). Po okresie potopu szwedzkiego stał się tak ważną postacią, że stronnictwo dworskie nie wyobrażało sobie skutecznych reform ustrojowych bez jego poparcia i udziału. Jednak opozycyjna postawa Lubomirskiego wobec planów królewskich przyczyniła się do konfliktu między dumnym magnatem, a Janem Kazimierzem i Ludwiką Marią. Spór ten doprowadził do przeprowadzenia sądu sejmowego nad marszałkiem. Jego wyrok pozbawiał magnata między innymi wszystkich tytułów, dóbr ziemskich, skazywał na banicję oraz pozbawienie czci. Ostatecznie konflikt ten spowodował wybuch rokoszu. Lubomirski, razem z popierającą go szlachtą oraz skonfederowanym wojskiem, wystąpił zbrojnie przeciwko dworowi. Walki zakończyły się kompromisem, eks-marszałek musiał ukorzyć się przed monarchą, na stałe został pozbawiony urzędów, przywrócone zostały mu jednak wszystkie dobra ((Więcej na temat rokoszu Lubomirskiego, zob.: W. Czermak, Sprawa Lubomirskiego w roku1664, Warszawa 1886; W. Kłaczewski, W przededniu wojny domowej w Polsce: walka sejmowa lat 1664-1665, Lublin 1984; S. Płaza, Rokosz Lubomirskiego, Kraków 1994.)).
Jerzy Lubomirski zmarł krótko po rokoszu w 1667 roku. Dla ówczesnego społeczeństwa stał się symbolem walki o wolność szlachecką, ofiarą polityki dworu królewskiego, która miała doprowadzić do wzmocnienia władzy monarszej. Współcześnie natomiast hetman polny koronny postrzegany jest jako zdrajca. To właśnie jego działalność uniemożliwiła przeprowadzenie królewskich reform ustrojowych, które miały doprowadzić do sprawniejszego działania Rzeczypospolitej. Lubomirski miał się także przyczynić do rozlewu bratniej krwi, stał się symbolem magnata, który dla realizacji własnych celów gotów był zbrojnie sprzeciwić się królewskiemu majestatowi.
Należy więc stwierdzić, że na ostateczną ocenę marszałka główny wpływ miały ostatnie lata jego życia (1665-1667), a więc okres rokoszu. Często zapomina się natomiast o wojskowych zasługach Lubomirskiego dla państwa polskiego oraz jego kulturalnej działalności. Co więcej, w zasadzie w ogóle nie porównuje się aktywności magnata z działaniami innych możnych, a w gruncie rzeczy w tym zakresie można znaleźć wiele podobieństw.
Bliższe przyjrzenie się tym aspektom umożliwi ukazanie Lubomirskiego w bardziej pozytywnym świetle.