Wojna zimowa Henryka II z 1004 roku – przyczyny, przebieg, skutki

Na początku 1004 roku król niemiecki Henryk II, ostatni przedstawiciel dynastii Liudolfingów, wyprawił się przeciw Milsku, krainie słowiańskiej, kontrolowanej wtenczas przez polskiego księcia Bolesława Chrobrego. Niniejszy artykuł będzie się starał odpowiedzieć na pytania o przyczyny, przebieg i skutki tej kampanii. Na temat wzmiankowanych działań militarnych pisał przede wszystkim biskup merseburski Thietmar (975-1018) oraz anonimowy autor roczników kwedlinburskich. Obie relacje są bardzo oszczędne, jeśli chodzi o ich treść (praktycznie kilka zdań tekstu), co odwodziło dotychczasowych badaczy od podjęcia dogłębnej analizy zachowanych okruchów źródłowych. W efekcie obraz wojny z 1004 roku jest niepełny i posiada wiele luk, które z konieczności wypełniono nieweryfikowalnymi hipotezami.

W połowie 1002 roku polskie wojsko dowodzone przez Bolesława Chrobrego zaatakowało Połabie. Zajęły wówczas Miśnię, Łużyce i Milsko. Henryk II początkowo nie był przeciwny podbojom Piasta i nawet zawarł z nim poufny układ, zezwalający Polakom na podjęcie akcji zbrojnej w tej części Słowiańszczyzny1. Sytuacja jednak uległa zmianie, gdy apetyty polskiego księcia zaczęły wzrastać. Na początku 1003 roku opanował on Czechy wraz z przyległymi obszarami Moraw i Słowacji2. Wkrótce potem Bolesław poparł powstanie antykrólewskie, na którego czele stanął margrabia bawarskiej marchii północnej Henryk ze Schweinfurtu. Piastowski wódz z naprędce zgromadzoną armią pojawił się pod Miśnią3. Część badaczy wnioskowała, iż zainicjowana akcja była dywersją, w wyniku której chciano odciążyć wojska Schweinfurtczyka, zmagającego się jeszcze w tym czasie z siłami królewskimi4. Na potwierdzenie tej hipotezy brakuje jednak wystarczających dowodów5. W każdym bądź razie Henryk II bardzo szybko zareagował na nieprzyjazne poczynania Bolesława Chrobrego i chcąc go przykładnie ukarać za poparcie udzielone margrabiemu jeszcze pod koniec 1003 roku, gdy przebywał na terenie Saksonii, zapowiedział na najbliższą zimę przeciwko Chrobremu wyprawę wojenną6. Celem strategicznym projektowanej kampanii, było odebranie Polsce Milska7, o czym wspominał w swej kronice m.in. biskup Thietmar8 oraz roczniki kwedlinburskie9. Niektórzy historycy przypuszczali również, że wojna miała objąć tereny Łużyc10. Bez względu na to, jak w szczegółach przedstawiał się plan dowództwa niemieckiego, nie podlega dyskusji, że na tym etapie zmagań niemiecko-polskich nie dążono jeszcze do wyparcia Polski z Czech. Nie przywidywano również uderzenia na centrum państwa piastowskiego.

Ograniczone cele kampanii to przede wszystkim efekt pory roku, podczas której chciano ją zorganizować. W warunkach zimowych rozszerzenie wojny na pozostałe obszary, pozostające pod władzą Bolesława Chrobrego (w tym na tereny rdzennej Polski) praktycznie nie wchodziło w grę. Wymagałoby to bowiem poczynienia znacznie większych (od rzeczywiście przeprowadzonych) przygotowań wojennych. Poza tym należało się liczyć ze znacznym wydłużeniem się w czasie działań bojowych. Gdyby Niemcy zetknęli się w tym okresie z roztopami wiosennymi, to wówczas całe przedsięwzięcie mogłoby zakończyć się katastrofą. Nie dziwi zatem, że sztab niemiecki jako cel swoich działań obrał najbliższe tereny połabskie. Zorganizowana przez Henryka II kampania miała więc cechy typowego, jak określił to dobitnie w swej pracy Andrzej Feliks Grabski, „wypadu”11.

W dawniejszej historiografii przypuszczano, że omawiana w tym miejscu wyprawa niemiecka posiadała „charakter podobny do dywersji Bolesława pod Miśnią” z połowy 1003 roku12. Wniosek ten budzi jednak uzasadniony sprzeciw. W pierwszej kolejności warto zauważyć, że pojawienie się wojsk polskich pod murami Miśni w 1003 roku nie musi być koniecznie rozpatrywane w kategorii typowej dywersji. Po drugie, sam fakt osobistego uczestnictwa Henryka II w wyprawie zimowej dowodzi niezbicie, jak bardzo zależało mu na koordynowaniu działaniami swojej armii13. Poza tym, ówczesne źródła pisane poskąpiły informacji o wydzieleniu przez króla niemieckiego jakiegoś osobnego zgrupowania, które miałoby na celu związanie głównych sił polskiego księcia.

Jeszcze przed wyruszeniem na wojnę, Henryk II zajął się porządkowaniem spraw we wschodniej części Rzeszy. Doprowadził do odnowienia biskupstwa merseburskiego, niezgodnie z prawem zdeponowanego przez arcybiskupa magdeburskiego Gizylera14. Urząd nowego biskupa Merseburga objął kapelan Wigbert15. Na początku lutego 1004 roku władca niemiecki na stanowisku arcybiskupa magdeburskiego osadził swego dotychczasowego kapelana Taginona. Wprawdzie członkowie kapituły katedralnej funkcję tę powierzyli prepozytowi Waltardowi, jednak Henryk II z tym wyborem się nie zgodził i wymusił na nich zmianę decyzji16. Działania Liudolfingi nie były przypadkowe. Miały one na celu zbudowanie solidnego zaplecza politycznego, przede wszystkim we wrogiej Saksonii, popierającego prowadzoną przezeń politykę na wschodzie17.

Chociaż współczesne źródła pisane nie wspominały o składzie wojsk niemieckich, które następnie wzięły udział w wyprawie przeciw Milsku, to jednak w historiografii panuje powszechna zgoda co do tego, że Henryk II zabrał wówczas ze sobą jedynie wojowników konnych18, których najpewniej nie było zbyt dużo19. Jazda była w zasadzie jedynym rodzajem wojsk zdolnym do przeprowadzenia działań bojowych o porze, w której przyszło jej później działać. Piechota z pewnością nie wykonałaby tych zadań (polegających przede wszystkim na złupieniu najechanego terenu) ze względu na jej ograniczoną mobilność, co w znaczącym stopniu utrudniłyby także ówczesne warunki meteorologiczne. Najprawdopodobniej mobilizacja Niemców była ograniczona jedynie do rejonu Saksonii i Turyngii20. Wśród obecnych na wyprawie panów niemieckich był z pewnością arcybiskup Taginon21. Miejscem zbiórki rycerstwa wojsk królewskich był przypuszczalnie Merseburg22.

Sporo trudności przysporzyły historykom informacje, znajdujące się w rocznikach kwedlinburskich, według których Henryk II podjął wyprawę zbrojną przeciw Chrobremu jeszcze w 1003 roku23. Datacja ta jest jednak wątpliwa, skoro lepiej poinformowany Thietmar wyraźnie kładzie moment ekspedycji niemieckiej na początek 1004 roku, ściślej rzecz ujmując – na luty24. Wydaje się ponadto, że Henryk II po prostu nie zdążyłby od momentu zapowiedzenia wyprawy (w grudniu)25, należycie przygotować się do niej i jeszcze pod koniec 1003 roku wyruszyć w stronę Połabia. Rozesłanie wici, przeprowadzenie mobilizacji i koncentracja wojsk były czynnościami rozłożonymi w czasie i nie mogły zostać dokonane z dnia na dzień. Poza tym pod koniec 1003 r. król niemiecki znajdował się jeszcze w Pöhlde, gdzie uroczyście obchodził święta Bożego Narodzenia26.

6 lutego 1004 roku Henryk II przebywał w Würzen27, natomiast już 24 był w Magdeburgu28. Pierwsza z wymienionych miejscowości była położona na szlaku, wiodącym w kierunku Milska29. Znaczy to tyle, że już wtedy wojska niemieckie znajdowały się w marszu. Merseburg musiały zatem opuścić one na początku lutego. Cała wyprawa trwała około dwóch tygodni. Jak podaje to w swojej kronice Thietmar, szybko zakończyła się ona z powodu niesprzyjających warunków pogodowych, co zmusiło dowództwo niemieckie do jej natychmiastowego zwinięcia30.

W tym miejscu nasuwają się wątpliwości odnośnie do okresu, który wybrało dowództwo niemieckie na zorganizowanie wyprawy wojennej. Dlaczego właśnie w lutym skierowano się ku Milsku? Absolutnej pewności nigdy nie da się uzyskać w tej sprawie. Zapowiedzenie wyprawy przez króla niemieckiego na zimę może dowodzić dwóch rzeczy: 1) albo nie znał on realiów teatru działań wojennych, w których przyszło mu operować (Milsko), co tłumaczyłoby po części poniesioną później przezeń klęskę. Fakt ten jednocześnie wystawiałby mu w tym przypadku nie najlepsze świadectwo jako naczelnego wodza sił niemieckich, skoro wybrał niesprzyjający moment do uderzenia31; 2) lub co wydaje się może zasadniejsze – chciał on zaskoczyć polskiego władcę w najmniej dla niego oczekiwanym momencie, co mogłoby zakończyć się powodzeniem, gdyby nie pokrzyżowały tego uwarunkowania meteorologiczne. W tym kontekście warto pamiętać o tym, że tęgi mróz zazwyczaj występujący o tej porze roku w tej części Słowiańszczyzny sprzyjał rychlejszemu zamarznięciu rzek (w tym. m.in. Muldy, gdzie leżał Würzen) przez które Niemcy musiały się przedrzeć, chcąc dotrzeć do miejsca docelowego. W ten sposób oszczędzano czas, który był niezbędny w trakcie forsowania niezamarzniętych cieków wodnych. Ponadto rycerstwo niemieckie mogło obrać praktycznie każdy punkt przeprawowy i zaatakować wroga w najmniej przewidywanym przezeń miejscu.

Armia Henryka II, maszerując w kierunku centrum Milska, Budziszyna, napotkane po drodze miejscowości niszczyła. W ten sposób wyprawa ta przybrała charakter wyprawy łupieskiej32. Mimo szczerych chęci Niemcom nie udało się wprzęgnąć w życie zakładanego planu strategicznego. Z relacji Thietmara niezbicie wynika, że na przeszkodzie stanęła im pogoda33. W pierwszej kolejności intensywny opad śniegu (i z pewnością towarzyszący mu dokuczliwy mróz34), a następnie niespodziewana i gwałtowna odwilż, która doprowadziła do powstania powodzi. W tych warunkach nie mogło być już mowy o kontynuowaniu wojny. Roztopy wpłynęły na całą logistykę niemiecką, w tym na płynność marszruty oraz kłopoty z zaopatrzeniem. Henryk II najpewniej nawet w najgorszym ze scenariuszy nie przewidział takiego obrotu sprawy, co musiało go ostatecznie odwieść od planu rewindykacji Milska.

Rezultaty kampanii były zatem znikome35. Mógł wtedy z perspektywy kilkunastu lat kronikarz niemiecki Thietmar napisać, że Henryk II powracał z tej wojny w „ponurym nastroju”36. W tym kontekście nie sposób zgodzić się z informacjami roczników kwedliburskich, donoszących o podporządkowaniu w tym czasie przez Niemców Milska37. Dotychczasowi badacze byli nader sceptyczni wobec tych doniesień, kwestionując ich wiarygodność38. Przyznać trzeba, iż wysunięte wątpliwości w tej sprawie są jak najbardziej uzasadnione. Nikt bowiem z ówczesnych kronikarzy, w tym autor zapisków z Kwedlinburga, nie wspominał o zajęciu któregokolwiek z ośrodków milczańskich. Nie wiadomo nawet, czy Niemcy podeszli pod sam Budziszyn39, stanowiący główny ośrodek plemienia Milczan. Opanowanie tego oraz pozostałych grodów w tej części Połabia oznaczałoby pełne zwycięstwo Niemców. Relacja Thietmara wskazuje na zaistnienie sytuacji zgoła odmiennej, zaś podjęta przez króla Henryka ekspedycja zbrojna zakończyła się sromotną klęską40. Poza tym zawładnięcie poszczególnymi ośrodkami połabskimi musiałoby zająć stronie niemieckiej dość dużo czasu, trudno bowiem przypuścić, by Polacy ustąpili przed przeciwnikiem bez podjęcia walki i oddali w jego ręce swoje grody. Wiadomo jednak, że Niemcy bawili w tych stronach maksymalnie kilkanaście dni, z czego znaczną część poświęcili na marsz.

Droga powrotu Niemców do domu prowadziła najpewniej przez te same miejscowości, które mijali zmierzając w kierunku Połabia41. Wzmocniono wówczas załogę grodu w Miśni42. Zapewne podobnie uczyniono w stosunku do pozostałych pogranicznych grodów połabskich43, w tym Strzały44. Zainicjowane przez Henryka II działania były posunięciem nader korzystnym, zwłaszcza w kontekście kolejnych zatargów z władcą polskim. Umocnienie garnizonu miśnieńskiego pozwalało Henrykowi również być zdecydowanie pewniejszym w stosunku do margrabiego Guncelina, który otoczony stronnikami królewskimi w grodzie, miał ograniczone pole do ewentualnego porozumienia się z polskim księciem45. Ostatnia z możliwości była całkiem prawdopodobna ze względu na wcześniejszą, począwszy do 1002 r., ścisłą współpracę Guncelina z Chrobrym na polu politycznym i militarnym46.

Dzień po przybyciu do Magdeburga, Liudolfinga doprowadził do zorganizowania niezwykłej procesji. Zgodnie z jego dyspozycją sprowadzono z Bergen do wymienionego miasta włócznię św. Maurycego, którą następnie w uroczystej procesji złożono w katedrze magdeburskiej47. W zamierzeniu Henryka II święty Maurycy miał od tego momentu strzec wschodnich rubieży Rzeszy przed polskim Bolesławem i dopomagać mu w trakcie prowadzonych przezeń działań militarnych przeciw Polsce48.

Co robił Bolesław Chrobry podczas najechania jego połabskich dzierżaw przez rycerstwo króla Henryka? Na to pytanie niezwykle trudno odpowiedzieć, wszelkie ustalenia w tym zakresie mogą mieć jedynie charakter czysto spekulatywny ze względu na brak jakichkolwiek informacji na ten temat w ówczesnych źródłach. Sytuacja by się nieco rozjaśniła, gdyby istniały poszlaki, mogące określić, co porabiały w tym czasie polskie służby wywiadowcze. Czy dowiedziały się one w porę o planowanym najeździe niemieckim, co z kolei wpłynęłoby na poczynienie przez piastowskiego wodza odpowiednich przygotowań do jego odparcia. Dotychczasowi badacze mieli w tym zakresie bardzo mało do powiedzenia. Niektórzy z nich byli skłonni przypuszczać, że wywiad polski w tym czasie spisał się dobrze i przekazał niezbędne informacje Chrobremu, który postanowił je wykorzystać i zawczasu przysposobił najechany później przez Niemców obszar do obrony, w wyniku czego Henryk II poniósł druzgocącą klęskę49. Przyjęcie tej hipotezy jako rzeczy niemal pewnej z jednej strony ukazałoby Chrobrego jako władcę energicznego oraz myślącego perspektywicznie, niebojącego się jednocześnie otwarcie przeciwstawić się Niemcom, co też zadecydowało o jego definitywnym zwycięstwie. Z drugiej zaś strony porażka króla niemieckiego mogła zostać spowodowana jedynie – jak stwierdziły to zresztą ówczesne źródła – ogólnymi warunkami pogodowymi, które ostatecznie pokrzyżowały jego plany. Zatem, ewentualne przygotowania obronne polskiego wodza były tu całkowicie zbędne.

Próbując podsumować powyższe rozważania, warto mieć na uwadze, iż wyprawa Henryka II z początku 1004 roku była jego klęską i to dość dotkliwą. Podczas omawianej wojny Liudolfinga zamierzał ukarać Bolesława za dotychczasową działalność polityczną i militarną, bezpośrednio w niego wymierzoną (poparcie Piasta dla powstania Henryka ze Schweinfurtu). Obiektem napaści niemieckiego rycerstwa został obszar Milska. W razie powodzenia całej akcji teren ten zostałby zapewne oderwany od państwa polskiego i wprzęgnięty do Rzeszy. Tak się jednak nie stało. Na przeszkodzie stanęły warunki atmosferyczne, najpierw silny mróz, a potem gwałtowna odwilż, powodująca powodzie. Z pewnością król niemiecki nie przewidział takiego scenariusza wydarzeń. W tym wypadku Bolesławowi Chrobremu dopisało szczęście, w normalnych warunkach wojsko niemieckie raczej bez większych problemów osiągnęłoby wytyczony wcześniej cel strategiczny (opanowanie Milska), tym bardziej, że nic pewnego nie wiadomo o tym, by Chrobry przez swoich wywiadowców dowiedział się o planowanym nań najeździe niemieckim. Henryk II, urządzając wyprawę zbrojną przeciw piastowskiemu księciu w 1004 roku, nie wziął kompletnie pod uwagę przykrych doświadczeń swoich poprzedników. Porą zimową wyprawił się przeciw Polsce Otton II w 979 roku. Poniósł on wówczas ewidentną klęskę. Wynikała ona nie tylko z przemyślanej taktyki stosowanej przez Mieszka I, ale również złych warunków atmosferycznych50. Wojna zimowa z początku 1004 roku okazała się prawdziwą lekcją pokory dla Liudolfingi. Nigdy już więcej podczas zmagań z Piastami, które z przerwami trwały aż do 1018 r., nie zaryzykował podejmowania działań zbrojnych zimą.

Mariusz Samp

---

Streszczenie: Na początku 1004 r. władca niemiecki Henryk II wyruszył ze swoją armią na wschód przeciw Bolesławowi Chrobremu. W ten sposób zamierzał on ukarać polskiego księcia za poparcie udzielone opozycji antykrólewskiej. Obiektem napaści wojsk niemieckich stał się obszar Milska, zdobyty przez Polaków w 1002 roku. Wyprawa zbrojna rychło dobiegła końca i nie osiągnęła zakładanych celów. W głównej mierze zostało to spowodowane bardzo trudnymi warunkami pogodowymi, najpierw obfitymi opadami śniegu, później zaś gwałtowną odwilżą. Jedynym pozytywnym rezultatem omawianej kampanii było wzmocnienie pogranicznych grodów (w tym Miśni), w oparciu o które król niemiecki mógł w późniejszym czasie rozwinąć dalsze działania zaczepne względem Piastów.

Słowa kluczowe: Henryk II, Bolesław Chrobry, wojna zimowa.

---

Summary: At the beginning of 1004, the German ruler, Henry II, set off with his army to east against Bolesław the Brave. In this way, he intended to punish the Polish prince for the support given to the anti-royal opposition. The area of attack by German troops became the area of Milsko conquered by Poles in 1002. The military expedition did not achieve the assumed goals. It was mainly caused by very difficult weather conditions, first abundant snowfall, then a violent thaw. The only positive result of the discussed campaign was the strengthening of border towns (including Meissen), on the basis of which the German king could later develop further offensive actions towards the Piasts.

Key words: Henry II, Bolesław the Brave, winter war.

---

BIBLIOGRAFIA

Źródła

– Annales Quedlinburgenses, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores 3 (1839).

– Thietmari Merseburgensis episcopi chronicon, przekł., wstęp i komentarz M. Z. Jedlicki, Poznań 1953.

– Vita Heinrici II. imperatoris auctore Adalboldo, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores 4 (1841).

Opracowania

– Althoff G., Ottonowie, Władza królewska bez państwa, przekł. M. Tycner-Wolicka, Warszawa 2009.

– Artler G., Die Zusammensetzung der deutschen Streitkräfte in den Kämpfen mit den Slawen von Heinrich I. bis Friedrich I., ,,Zeitschrift des. Vereins thüringische Geschichte und Altertumskunde” 21 (1913), 2.

– Barkowski R. F., Budziszyn 1002-1018, Warszawa 2018.

– Beumann H., Die Ottonen, Stuttgart-Berlin-Köln 1987.

– Bogusławski W., Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej do połowy XIII w., Poznań 1892.

– Callier E., Wojny Bolesława Chrobrego pod względem geograficznym 1002-1018, Poznań 1888.

– Grabski A. F., Bolesław Chrobry 967-1025, Warszawa 1970.

– Grabski A. F., Bolesław Chrobry, Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Warszawa 1964.

– Grabski A. F., Polska sztuka wojenna w okresie wczesnofeudalnym, Warszawa 1959.

– Grabski A. F., Wojny państwa polskiego przeciwko agresji feudałów niemieckich w latach 1003-1005, ,,Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej” 3 (1956).

– Korta W., Milsko i Łużyce w polityce pierwszych Piastów, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 45 (1990).

– Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Epoka przedrozbiorowa, t. 1, Kraków 1912 [reprint: Poznań 2003].

– Matla M., Czechy, Poznań 2014.

– Matla-Kozłowska M., Pierwsi Przemyślidzi i ich państwo (od X do połowy XI wieku), Ekspansja terytorialna i jej polityczne uwarunkowania, Poznań 2008.

– Miśkiewicz B., Studia nad obroną polskiej granicy zachodniej w okresie wczesnofeudalnym, Poznań 1961.

– Moraczewski J., Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1, Poznań 1863.

– Nadolski A., Strategia i taktyka obronna pierwszych Piastów, [w:] Obronność polskiej granicy zachodniej w dobie pierwszych Piastów, red. L. Leciejewicz, Wrocław 1984.

– Nowak T. M., Walki obronne z najazdami niemieckimi w X-XII w., [w:] Polskie tradycje wojskowe, t. 1, Tradycje walk obronnych z najazdami Niemców, Krzyżaków, Szwedów, Turków i Tatarów, red. J. Sikorski, Warszawa 1990.

– Posse O., Die Markgrafen von Meissen und das Haus Wettin bis zu Konrad dem Grosse, Leipzig 1881.

– Reuther T., Germany in the early middle ages c. 800-1056, New York 1991.

– Roepell R., Dzieje Polski do XIV stulecia, przekł. K. Przyborowski, posłowie K. Zernack, Poznań 2005.

– Samp M., Stanowisko Bolesława Chrobrego wobec powstania antykrólewskiego Henryka ze Schweinfurtu w 1003 roku, Aspekty militarne [artykuł oddany do druku].

– Samp M., Wyprawa cesarska na Polskę w 979 roku [artykuł oddany do druku].

– Sochacki J., Niemcy, Poznań 2016.

– Strzelczyk J., Bolesław Chrobry, Poznań 2003.

– Szajnocha K., Bolesław Chrobry, Opowiadanie historyczne według źródeł spółczesnych, Lwów 1849.

– Szczur S., Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002.

– Thompson J. W., Medieval German Expansion in Bohemia and Poland, [w:] The Expansion of Central Europe in the Middle Ages, red. N. Berend, Farnham 2012.

– Urbańczyk P., Bolesław Chrobry – lew ryczący, Toruń 2017.

– Weinfurter S., Konfliktverhalten und Individualität des Herrschers am Beispiel Kaiser Heinrichs II. (1002-1024), [w:] Rechtsverständnis und Konfliktbewältigung, Gerichtliche und aussergerichtliche Strategien im Mittelalter, red. S. Esders, Köln-Weimar-Wien 2007.

– Weinfurter S., Neue Kriege: Heinrich II. und die Politik im Osten, [w:] Europas Mitte um 1000, t. 2, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, Stuttgart 2000.

– Wiesner A., Ziemia żarska w okresie wojen Chrobrego z cesarstwem niemieckim (1004-1018), Kronika Ziemi Żarskiej” 7 (2003), 3.

– Zakrzewski S., Bolesław Chrobry Wielki, Kraków 2006.

---