Próba oszacowania liczebności obywateli zachodnich województw II RP w oddziałach wojskowych III Rzeszy

Podczas II wojny światowej pewna liczba obywateli II Rzeczypospolitej służyła w zbrojnych egidach III Rzeszy¹. Większość z nich pochodziła z zachodnich województw Polski, inkorporowanych do Rzeszy dekretem A. Hitlera z 8 października 1939 roku. Polscy historycy niejednokrotnie podejmowali tematykę odnoszącą się do służby Polaków w Wehrmachcie, jednak jak dotychczas nie sposób udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o liczbę takich przypadków².

Co prawda niektórzy z autorów operują liczbami, jednak nie podają źródeł swoich wyliczeń. W pewnym sensie zaskakującym jest, że pomimo upływu tylu lat od zakończenia II wojny światowej rodzima historiografia nie dokonała tego rodzaju obrachunku. Być może taka sytuacja spowodowana jest przyjęciem po wojnie specyficznego sposobu narracji.. Opierał się on, w znacznej mierze, na doświadczeniach Polaków, którzy wojnę przeżyli w Generalnym Gubernatorstwie³. Z drugiej strony, aby dokonać wiążących ustaleń liczbowych konieczna byłaby wnikliwa i niezwykle żmudna kwerenda archiwalna, w różnych instytucjach Republiki Federalnej Niemiec.

Celem artykułu będzie więc próba dokonania szacunkowego wyliczenia liczby obywateli II RP z jej zachodnich województw, którzy zasilili szeregi sił zbrojnych Niemiec w okresie II wojny światowej, a następnie skonfrontowanie jej z zachowanymi dokumentami. Siłą rzeczy, tego rodzaju wyliczenie będzie przybliżone, bowiem przemieszczenia ludności w zachodnich województwach Polski w latach 1939-1944 były znaczące. Sporą liczbę ludności polskiej wysiedlili Niemcy, wprowadzając na ich miejsce etnicznych Niemców ze wschodnich terenów Rzeczypospolitej i krajów nadbałtyckich (tzw. Baltendeutschów)⁴. Kolejnym utrudnieniem jest brak adekwatnych dla wszystkich obszarów materiałów archiwalnych⁵. Właśnie z tego powodu szacowanie wydaje się jedynym sensownym i szybkim sposobem na określenie w miarę realnego poziomu zjawiska.

Jak zostało to przytoczone powyżej, październikowym dekretem A. Hitlera przyłączono znaczną część zachodnich ziem II RP do Rzeszy Niemieckiej⁶. Władze niemieckie utworzyły z zachodnich ziem polskich i przedwojennych, nadgranicznych obszarów Niemiec trzy okręgi Rzeszy – z polskiego Pomorza, obszaru Wolnego Miasta Gdańska i terenów po wschodniej stronie Wisły w Prusach Wschodnich (Reichsgau Ostpreußen) powstał Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen).

Z Wielkopolski i przylegających do niej powiatów województw łódzkiego, warszawskiego i pomorskiego powstał Okręg Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen), przemianowany później na Okręg Rzeszy Kraj Warty (Reichsgau Wartheland lub Warthegau)⁷. Wreszcie Górny Śląsk, Śląsk Cieszyński, Zagłębie Dąbrowskie i cztery powiaty województwa krakowskiego włączono do niemieckiej prowincji śląskiej (Reichsgau Schlesien), a po pewnym czasie uformowano zupełnie nowy Okręg Górnośląski (Reichsgau Oberschlesien). Do Okręgu Prusy Wschodnie, jako swoistą rekompensatę za oddanie terenów nadwiślańskch, włączono północne obszary Mazowsza⁸.

W ten sposób inkorporowano nie tylko spore obszary międzywojennej Polski, ale także znaczną liczbę ludności zamieszkującą te tereny, uznając za fakt zawojowanie (debellatio) państwa polskiego⁹. Ten stan prawny był po wojnie odrzucany przez polską historiografię, a także został podważony przez trybunał norymberski¹⁰. Także polskie władze emigracyjne i alianci zachodni nie uznawali w trakcie wojny poczynań niemieckich odnoszących się do zachodnich kresów II RP za wiążące¹¹. Niemniej jednak, w istniejących uwarunkowaniach, faktyczną władzę na zachodnich terenach II Rzeczypospolitej sprawowali Niemcy, traktujący te regiony jak własne tereny¹². Następstwem zasłaniania się przez nadrzędne czynniki Rzeszy zawojowaniem była możliwość podporządkowania wewnętrznym przepisom Rzeszy ludności zamieszkującej te obszary, co wynikało niejako z zapisów IV Konwencji Haskiej¹³. Przy okazji, warto jeszcze raz dobitnie podkreślić, że zachodnie ziemie II RP przez ponad pięć lat znajdowały się pod absolutnym panowaniem władz niemieckich, zaś działalność Polskiego Państwa Podziemnego miała tu nader ograniczony charakter. Niemieccy włodarze tych terenów mięli więc sporo czasu na przeprowadzenie dowolnych działań.

Jednym z wielu, pierwszych kroków administracyjnych niemieckich władz na interesujących nas obszarach, było sporządzenie, na przełomie lat 1939-1940, wstępnych spisów policyjnych, zawierających deklarację narodowości i języka ojczystego. Pierwsze masowe powołania do Wehrmachtu miały miejsce na ziemiach wcielonych już na wiosnę 1940 roku i trwały zapewne do samego końca wojny, chociaż intensywność samego zjawiska miała zróżnicowane natężenie na poszczególnych obszarach¹⁴.

W październiku 1939 roku nieco zmieniona została niemiecka struktura okręgów wojsk zapasowych III Rzeszy, którą dopasowano do administracji inkorporowanych, zachodnich obszarów Rzeczypospolitej. I tak, VIII Okręg Wojskowy we Wrocławiu (Wehrkreis VIII. Breslau) objął polskie powiaty z rejencji opolskiej jak również rejencję katowicką. W podobny sposób potraktowano rejencję suwalską i powiat suwalski, przyłączając je do istniejącego I Okręgu Wojskowego w Królewcu (Wehrkreis I. Königsberg). Zupełnym novum był stworzony od podstaw XX Okręg Wojskowy w Gdańsku, który swoim zasięgiem objął tereny Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza Nadwiślańskiego, jak również część obszarów po wschodniej stronie Wisły, które przed wybuchem wojny należały do Prus Wschodnich, a więc te obszary, które weszły w skład Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen)¹⁵. Kolejny, nowo utworzony XXI Okręg Wojskowy objął obszary Okręgu Kraju Warty.

Z biegiem czasu cały system poboru przeprowadzony przez władze niemieckie na zachodnich kresach RP, okrzepł wraz z posuwaniem się wpisów na DVL¹⁶. To właśnie od grupy zaszeregowania na DVL zależało, czy dany młodzieniec zostanie wcielony do armii, czy też nie. Istniały cztery grupy zaszeregowania, w zależności od „stopnia niemieckości”: I, II, III, i IV¹⁷. Włączeni do trzech pierwszych z nich (I, II i III grupa DVL) podlegali obowiązkowi służby wojskowej¹⁸.

Przyjmowanie w szeregi Wehrmachtu mężczyzn posiadających III grupę DVL, nazywanych często „zniemczonymi” (Eingedeutsche), których związek z niemczyzną wyrażał się często jedynie tym, że ich rodzice byli obywatelami Cesarstwa Niemieckiego, było jak najbardziej spójne z prawodawstwem obowiązującym w III Rzeszy. Zgodnie z ustawą o powszechnym obowiązku służby wojskowej z 16 marca 1935 r. (Gesetz über den Aufbau der Deutsche Wehrmacht, dalej: Wehrgesetz), znowelizowaną 15 maja tegoż roku, do służby w Wehrmachcie konieczne było posiadanie niemieckiego obywatelstwa. Nadto, wyjaśnienia do ustawy zawierały wyraźne wskazanie, iż poborowi powinni nosić krew niemiecką¹⁹. Tak więc zgodnie z teorią ukutą przez ustawodawcę mężczyźni którzy otrzymali III grupę DVL posiedli obywatelstwo niemieckie (chociaż nie było one przyznane ostatecznie), a i w ich żyłach powinno płynąć choć odrobinę niemieckiej krwi, skoro ich rodzice byli obywatelami Niemiec przed 1918 rokiem.

Szacowanie

Aby próbować oszacować liczebność obywateli II RP w oddziałach niemieckich, posłużyć się można przeglądem danych zbiorczych, dotyczących ludności na zachodnich obszarach II Rzeczypospolitej, by następnie porównać je z danymi odnoszącymi się do pozostałych terenów Rzeszy. Spróbujemy dokonać takiego szacowania w kilku etapach, z których pierwszy wydaje się najtrudniejszym, a zarazem najistotniejszym.

Etap I

Pierwszym krokiem będzie ustalenie (na ile to możliwe) ogólnej liczby kobiet i mężczyzn wpisanych na trzy grupy DVL podlegające poborowi. Całkowita liczba ludności wpisanej przez Niemców na trzy pierwsze grupy DVL na obszarach włączonych do Rzeszy wynosiła w końcu 1942 roku 3.034.500 osób²⁰. Na skutek złagodzenia przez władze niemieckie warunków wpisywania na DVL w Warthegau, jak też z powodu przesiedleń Niemców ze wschodu, 1 kwietnia 1944 roku nieznacznie zwiększyła się liczba przyjętych na DVL z 476.000 do 498,027. Nastąpiły zarazem przesunięcia w zakwalifikowaniu do poszczególnych grup listy i, co najważniejsze, w trzech pierwszych grupach znalazło się ostatecznie 479,943 osoby²¹.

Z kolei na Pomorzu od końca 1942 roku do maja 1944 roku liczba wpisów w trzech grupach DVL, które podlegały służbie wojskowej, podniosła się z 1,145,000 do 1,841,977 osób²². W związku z tym, że większość wpisów na Górnym Śląsku została przeprowadzona do końca 1942 roku, uznamy zatem liczbę 1,390,000 osób wpisanych na trzy pierwsze grupy DVL jako ostateczną²³. Oczywiście uległa ona poszerzeniu, jednak z powodu braku danych trudno określić, jak znaczny był ten przyrost.

W Prusach Wschodnich wpisy na DVL objęły jedynie 45 tys. osób, przy czym jedynie 1500 znalazło się w najniższej, IV grupie DVL, teoretycznie nie podlegającej poborowi. Zatem łączna liczba wpisanych na trzy, podlegające poborowi grupy DVL wynosiła w maju 1944 roku minimum 3,755,420 kobiet i mężczyzn. Od tej liczby wpisanych w trzech grupach DVL obywateli II RP, koniecznym jest odjęcie elementu napływowego, co dotyczy szczególnie obszarów Kraju Warty i po części Pomorza. Całkowita liczba niemieckich osadników ze wschodu (Besarabia, Estonia, Galicja, Litwa, Łotwa, Wołyń, a także rejony Bugu i Narwi), którzy przybyli na wschodnie tereny wcielone sięga 404,612 osób²⁴. Tak więc po odliczeniu pozostaje 3,350,808 osób wpisanych na trzy grupy DVL na terenach zachodniej Polski przyłączonych do III Rzeszy. Pozostaje jeszcze od uzyskanej liczby 3,350,808 osób odjąć około 408,000 obywateli Wolnego Miasta Gdańska, nie będących przed 1 września 1939 roku obywatelami Rzeczypospolitej, co daje wielkość 2,950,808²⁵. Przyjmujemy, że osoby te przed wybuchem wojny legitymowały się polskim obywatelstwem.

Etap II

Kolejnym istotnym etapem będzie określenie liczebności męskiej populacji wśród osób wpisanych na I, II i III grupę DVL. Według spisów powszechnych, przeprowadzonych w Polsce w latach 1921 i 1931, męska część populacji obejmowała kolejno 48,3% oraz 48,6%²⁶. Przy założeniu, iż z 2,950,808 wpisanych na trzy pierwsze grupy DVL 48 % stanowili mężczyźni, otrzymamy tę część populacji, która mogła interesować niemieckie komendy uzupełnień. Tak więc minimum (!) 1,416,387 mężczyzn stanowiło tę grupę. Zapewne nie wszyscy z nich nadawali się do służby wojskowej, część zapewne nie spełniała kryteriów wiekowych, inni jeszcze zdrowotnych. Wydaje się, że z tego powodu jedynym możliwym sposobem określenia chociażby w przybliżeniu liczby mężczyzn, którzy faktycznie znaleźli na celowniku niemieckich komend uzupełnień na terenach włączonych do Rzeszy, jest porównanie z całokształtem zjawiska służby w Wehrmachcie, czym zajmiemy się w etapie trzecim.

Etap III

We wszystkich agendach militarnych III Rzeszy od 1 czerwca 1939 roku do 30 kwietnia 1945 roku służyło ogółem 17,863,200 żołnierzy²⁷. Ogólna populacja Rzeszy sięgnęła przed czerwcem 1939 roku niemal 80,000,000.

Męska część populacji Rzeszy w roku 1933 przedstawiała się podobnie jak w przedwojennej Polsce i wynosiła 48,53%, zaś w latach późniejszych, praktycznie nie odbiegała od tych proporcji²⁸. Można więc założyć, że żeńska i męska część populacji rozkładała się podobnie jak w II RP, a więc w przybliżeniu 48% populacji, czyli 38,720,000 osób byłoby w III Rzeszy mężczyznami. Tak więc około 46% męskiej populacji Niemiec (17,863,200) brałoby udział w zmaganiach na frontach II wojny światowej. Przeliczając w podobny sposób, tj. z liczby 1,416,387 mężczyzn przedwojennych obywateli polskich wpisanych na trzy grupy DVL, podlegających służbie wojskowej, otrzymamy wg wskaźnika obowiązującego w Rzeszy minimum 651.538 żołnierzy.

Tyle tytułem samego szacowania, warto przejść zatem do omówienia ewentualnych mankamentów tego rodzaju podliczenia. Słabym punktem tego szacunku wydaje się założenie w II etapie, iż stosunek liczby kobiet do mężczyzn wśród 2,950,808 osób wpisanych na trzy pierwsze grupy DVL był podobny jak w okresie międzywojennym. W międzyczasie miała miejsce kampania polska 1939 roku, i część zmobilizowanych do Wojska Polskiego mężczyzn nie wróciła do własnych domów dostając się do niewoli niemieckiej czy sowieckiej. Jeszcze inni mogli dotrzeć via Węgry i Rumunia do Francji, a w takim wypadku liczba mężczyzn w wieku poborowym w trzech grupach DVL mogła być jednak mniejsza niż 651.538 osób.

Z drugiej strony, przeprowadzone szacowanie posiada mankament skutkujący zaniżeniem liczby mężczyzn podlegających poborowi wśród wpisanych na trzy pierwsze grupy DVL, polegający na tym, że posłużyliśmy się jedynie dostępnymi danymi odnośnie do wpisów na DVL, a jak wiadomo są one niekompletne.

Wreszcie trzecim mankamentem jest fakt, iż w armii niemieckiej służyli także poborowi i ochotnicy z polskich ziem włączonych do Rzeszy, którzy nie zostali ostatecznie zakwalifikowani do jakiejkolwiek grup DVL podlegających poborowi, lub też, już w trakcie służby przyznano im grupę IV, co jednak nie spowodowało ich zwolnienia z Wehrmachtu²⁹.

Pozostaje jeszcze czwarty dylemat, czy można zastosować taki sam przelicznik (46%) dla wschodnich terenów inkorporowanych do Rzeszy, jak dla pozostałych obszarów tego państwa. Odpowiedź na to pytanie nie wydaje się do końca jednoznaczna. Z jednej strony tereny objęte październikowym dekretem Hitlera były obszarem niezwykle specyficznej, niejednorodnej i ewoluującej niemieckiej polityki narodowościowej³⁰. Z drugiej strony na terenach tych dochodziło do bezwzględnego wyzysku wszystkich dostępnych zasobów, a w obliczu nadciągającej latem 1944 roku Armii Czerwonej, ta eksploatacja przyjęła ostatecznie zawrotną skalę, przy czym działo się tak, także i na pozostałych obszarach Niemiec³¹. Mianowanie Heinricha Himmlera dowódcą Armii Rezerwowej, a jeszcze bardziej wprowadzenie w życie idei „Wojny Totalnej” propagowanej przez dra Josepha Goebelsa było zapewne wyrazem tej bezwzględnej eksploatacji³². Jak się wydaje, tego rodzaju posunięcia personalne przyniosły między innymi efekt w postaci wyłuskania dla wykrwawionej armii III Rzeszy, do listopada 1944 r., około miliona mężczyzn, nadających się do służby wojskowej, poza tymi, którzy wracali do niej jako ozdrowieńcy³³. Część tego „mięsa armatniego” pochodziła zapewne z terenów inkorporowanych do Rzeszy, jednak nie podobna ustalić, jak liczną stanowili grupę.

W ramach totalizacji wojny utworzono Volksturm – formację ludowego pospolitego ruszenia, w której skład weszła znaczna ilość nastolatków i osób w podeszłym wieku nie nadających się do regularnej służby wojskowej³⁴. Formowanie Volksturmu miało miejsce także na terenach zachodniej Polski, inkorporowanych do Niemiec, gdzie utworzono co najmniej 47 częściowo uzbrojonych batalionów³⁵. Niemieckie władze były oczywiście dość sceptyczne, jeżeli chodzi o sensowność włączania Eingedeutschów do oddziałów Volksturmu. Przykładem takiej postawy są zalecenia pochodzące ze wschodnich terenów inkorporowanych, w których wyraźnie kładzie się nacisk na powoływanie do pospolitego ruszenia przedstawicieli III grupy DVL jedynie w wypadkach akceptacji przez miejscową placówkę Wyższego Dowódcy SS i Policji (Höhere SS und Polizei Führer)³⁶. Nie zmienia to jednak faktu, iż po przestudiowaniu fotografii ze szlaków improwizowanej i chaotycznej ewakuacji ludności cywilnej ze wschodnich prowincji Rzeszy, która miała miejsce od stycznia 1945 roku, spotyka się niezwykle mało zdjęć mężczyzn – cywili w wieku średnim, nie wspominając już o młodzieńcach. Na większości tego rodzaju materiału ikonograficznego można zaobserwować kobiety z dziećmi, starszych, bądź bardzo starych mężczyzn i wojskowych³⁷. Oczywiście nie musi to być niezaprzeczalny dowód na to, że mobilizacja sięgnęła maksymalnych rozmiarów, jednakże taki obraz jest dość symptomatyczny³⁸.

Wracając jednak do liczb, jakie pojawiały się do tej pory w opracowaniach odnoszących się do służby polskich obywateli z zachodnich województw Rzeczypospolitej w Wehrmachcie, najwyższą jak dotychczas podał Ryszard Kaczmarek. Dokładnie rzecz ujmując, określił on liczbę Polaków z interesujących nas obszarów, którzy odbyli służbę w Wehrmachcie na około 500.000³⁹. Tak więc, przedstawiony szacunek wydaje się w miarę spójny, liczba min. 651.538 powołanych z ziem zachodnich II RP do oddziałów niemieckich może bowiem obejmować nie tylko Polaków, którzy w większości posiadali III grupę DVL, ale także pewną liczbę znajdujących się na tym terenie w czasie wojny etnicznych Niemców, Baltendeutschów, a nawet Niemców, którzy przybyli na tereny z Rzeszy.W Archiwum przy Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie znajduje się dokument, który w pewnym sensie potwierdza powyższy szacunek. Otóż według londyńskich władz wojskowych (Biuro Ogólno-Organizacyjne Ministerstwa Obrony Narodowej), już w październiku 1943 r. w siłach zbrojnych III Rzeszy służyło 600.000 obywateli II RP⁴⁰. Trudno dokładnie określić, skąd czynniki emigracyjne posiadały takie informacje i na ile były one wiarygodne, nie sposób jednak odmówić sprawności agendom wywiadowczym Polskiego Państwa Podziemnego. Istotne doniesienia dotyczące poboru mężczyzn z ziem zachodnich II RP do armii niemieckiej pochodziły jednak chyba głównie z raportów z ziem wcielonych do III Rzeszy, sporządzanych przez członków sekcji zachodniej Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj, czyli przez struktury Pionu cywilnego Polskiego Państwa Podziemnego⁴¹. Można w nich znaleźć sporo informacji poświęconych „brance do wojska” na tych terenach, ale co istotniejsze także konkretne liczby odnoszące się do niej. I tak, raport sporządzony latem 1943 r., podaje iż według najogólniejszych obliczeń z terenów Górnego Śląska pobrano do wojska niemieckiego 200.000 Polaków, zaś w późniejszym raporcie z początku 1944 r., mowa jest o wcieleniu około 250.000 mężczyzn z Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie⁴². W sumie do marca 1944 r. informowano więc o poborze przynajmniej 450.000 mieszkańców dwóch, z trzech dużych jednostek administracyjnych stworzonych przez III Rzeszę na terenie zachodnich województw II RP.

Warte odnotowania jest także i to, że pewna liczba przedwojennych obywateli Polskich służyła nie tylko w Wehrmachcie, ale miała swój udział również w oddziałach Waffen SS⁴³. Co prawda, ze względu na braki w materiale archiwalnym, nie jesteśmy w stanie określić dokładnej liczby takich przypadków, jednak z zachowanych statystyk Urzędu Uzupełnień SS wynika, iż tylko w latach 1940-1943 z obszarów Pomorza i Wielkopolski do oddziałów spod znaku „trupiej główki” trafiło nieco poniżej 30.000 mężczyzn⁴⁴. Sygnalizowany problem z określeniem dokładnej liczby tego rodzaju przypadków wiąże się bezpośrednio z tym, że zachowany materiał archiwalny sięga jedynie do grudnia 1943 r. W tym czasie wszystkie oddziały Waffen SS liczyły łącznie 501.049 żołnierzy, zaś w grudniu 1944 r., kiedy ich stan był najwyższy, wynosił prawie 950.000⁴⁵. Byłoby oczywiście nonsensem poddanie się sugestii, że brakujące 450.000 żołnierzy Waffen SS zwerbowano z ziem inkorporowanych kosztem terenów II RP – niemal dwukrotne zwiększenie liczebności tej formacji spowodowane było wieloma czynnikami i nie mamy tu miejsca na ich analizę. Nie ulega jednak wątpliwości, że po zamachu na Hitlera, Reichsführer SS stał się postacią mającą przemożny wpływ na werbunek do wszystkich agend militarnych Rzeszy. W tym okresie pojawiło się na większą skalę zjawisko przenoszenia żołnierzy z różnych części sił zbrojnych III Rzeszy do Waffen SS, a ponadto formacja ta otrzymała niebotyczną, jak na poprzednio obowiązującą kwotę – 17,3% rekrutów wzywanych przed komisje poborowe (a więc także na terenach inkorporowanych do Rzeszy już w trakcie wojny)⁴⁶. Musiało się to także odbić na zachodnich ziemiach II RP wzmożoną akcją werbunkową służb uzupełnień Waffen SS. Przyznanie Waffen SS ponad 17% rekrutów spośród wszystkich poborowych jakich mogły wezwać niemieckie komisje wojskowe, oznaczało, że werbunek do tej formacji nie miał nic wspólnego z zaciągiem ochotniczym, jak starano się twierdzić przez większą część wojny.

Na zakończenie kilka słów poświęcić by można jeszcze wartości bojowej, jaką przedstawiali tego rodzaju rekruci. W związku z tym, że z obywateli Rzeczypospolitej nie utworzono żadnej jednorodnej formacji w ramach niemieckich sił zbrojnych, bardzo trudno oceniać ich wartość bojową. Eingendeutsche, czy etniczni Niemcy z I i II grupy DVL, byli rozrzucani po różnych formacjach – służyli w Kriegsmarine, Luftwaffe, wojskach lądowych, a niekiedy i w Waffen SS, zaś próby tworzenia przez władze niemieckie legionów kaszubskiego, czy góralskiego spaliły na panewce z różnych powodów⁴⁷.

Jednak zachowane listy odznaczonych żołnierzy z I, II, a zwłaszcza z III grupy DVL, zdają się sugerować, że obywatele II RP, którzy na skutek wpisów na DVL mniej lub bardziej stali się Niemcami, byli z punku widzenia niemieckich komend uzupełnień całkiem łakomym kąskiem. Świadczy o tym pewna liczba wyróżnionych odznaczeniami⁴⁸.

Z drugiej wszakże strony, według dokumentu londyńskich władz wojskowych zdecydowana większość Polaków wziętych do niewoli przez zachodnich aliantów zgłaszała akces do służby w PSZ Zachodzie, a jedynie 1,35% odmawiało jej⁴⁹.

Relacje byłych żołnierzy Wehrmachtu mających polski rodowód, często służących po wzięciu ich do niewoli przez aliantów w PSZ na Zachodzie, nie pozostawiają większych wątpliwości⁵⁰. Tego rodzaju rekrut, przy wszystkich jego mankamentach, miał pewną wartość dla armii niemieckiej, zwłaszcza w obliczu kolejnych, coraz większych strat związanych z przedłużaniem się wojny na wielu frontach.

Tomasz E. Bielecki

---

Streszczenie

W czasie II wojny światowej znaczna liczba obywateli polskich z zachodnich obszarów kraju została zmuszona do służby w różnych agendach militarnych Trzeciej Rzeszy. Stało się tak, gdy po kampanii polskiej 1939 r., Adolf Hitler wydał dekret o inkorporacji zachodniej części Polski do Trzeciej Rzeszy. W następstwie tego, ludność tych obszarów poddano przymusowym wpisom na Narodową Listę Niemiecką i uzyskano „mięso armatnie” potrzebne armii niemieckiej w trakcie przeciągającej się wojny.

Do chwili obecnej historycy nie ustalili dokładnej liczby tego rodzaju żołnierzy armii niemieckiej. Celem artykułu jest próba szacunkowego wyliczenia tego typu przypadków na bazie dostępnych danych liczbowych, a następnie porównanie wyniku tego szacunku z danymi, jakimi operowały polskie władze emigracyjne w Londynie.

Słowa kluczowe: zawojowanie, niemiecka lista narodowa, obywatele II RP, Wehrmacht

---

Summary

During Second World War a significant number of Polish citizens from the western lands was forced to serve in the various military agencies of the Third Reich. It happened after 1939 Polish Defensive War, when Adolf Hitler issued a decree on the incorporation of the west part of Poland to the Third Reich. In the aftermath, people from this area were forcibly enroll on the Deutsche Volksliste and obtained „front line fodder” that German army needed due to the protracted war.

Until now, historians have not determined exact number of such soldiers in the German army. The aim of this article is the attempt of estimating the number of such cases on the basis of available figures and then comparing the result with the data held by Polish exile authorities in London.

Key worlds: Incorporation, Deutsche Volksliste, Polish citizens, Wehrmacht

---

Bibliografia

Archiwa

Archiwum Historii Mówionej Domu Spotkań z Historią w Warszawie (AHMW).

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (APB).

Archiwum Państwowe w Katowicach (APK).

Archiwum przy Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie (AIPiMS).

Bundesarchiv Berlin Lichterfelde (BABL)- Materiał przekazany dzięki uprzejmości dra Jana Daniluka

Bundesarchiv, Picture database, [10.01.2014].

Źródła publikowane

Dziennik Ustaw RP z 1927 r., Nr 21, poz. 161.

Dziennik Ustaw RP z 1939 r., Nr 102, poz. 1006.

Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (1942-1944), pod red. Z. Mazura, A. Pietrowicz, M. Rutkowskiej, Poznań 2004.

Statisches Jahrbuch für das Deutsche Reich. Herausgegeben von Statistischen Reichsamt. Siebenundfünfzigster Jahrgang 1938.

Statisches Jahrbuch für das Deutsche Reich. Herausgegeben von Statistischen Reichsamt. Achtundfünfzigster Jahrgang 1939/40.

Statisches Jahrbuch für das Deutsche Reich. Herausgegeben von Statistischen Reichsamt. Neununfünfzister Jahrgang 1941/1942.

Relacje

Ceaficki J., Wasserpolacken. Relacja Polaka w służbie Wehrmachtu, Warszawa 2014.

Dobrski B., Byłem żołnierzem Wehrmachtu. Trzecie pokolenie Bartków, Londyn 2002.

Denc L., Redzkie wspomnienia, Reda 2013.

Knopp Cz., Spod Stalingradu do Andersa. W mundurze obcym i polskim, Gdańsk 2011.

Polacy z Wehrmachtu … w polskiej 1. Dywizji Pancernej gen. Maczka, opr. J. Kutzner, A. Rutkiewicz, Warszawa 2011

Opracowania

Bielecki T.E., Rekrutacja obcokrajowców do sił zbrojnych Trzeciej Rzeszy. Podstawy organizacyjno-prawne i próba analizy postaw wcielonych, praca magisterska obroniona na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego 4 lipca 2014 r.

Bielecki T. E., Służba Polaków – mieszkańców zachodnich województw II Rzeczypospolitej – w oddziałach wojskowych III Rzeszy w świetle dokumentów wytworzonych przez agendy emigracyjnych władz londyńskich. Przyczynek do badań, [w:] „Argumenta Historica” t. 4, Gdańsk 2017.

Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004.

Bykowska S., Rehabilitacja i weryfikacja narodowościowa ludności polskiej w województwie gdańskim po II wojnie światowej, Gdańsk 2012.

Ciechanowski K., Pobór Polaków z Pomorza Gdańskiego do armii niemieckiej i zmilitaryzowanych oddziałów roboczych w latach drugiej wojny światowej, [w:] „Zeszyty Muzeum Stutthof”, z. 6, Wrocław-Gdańsk 1985.

Ciechanowski K., Pomorze pod okupacją niemiecka. Spór o specyfikę egzystencji i walki, Gdańsk 1981.

Cyprian T., Sawicki J., Nie oszczędzać Polski, Warszawa 1962.

Chrzanowski B., Cywilne Struktury Polskiego Państwa Podziemnego na Pomorzu w latach 1939-1945, [w:] „Terenowe struktury Delegatury Rządu na Kraj 1939-1945, Materiały XI sesji naukowej w Toruniu w dniu 17 listopada 2001 r.”, pod red. G. Górskiego, Toruń 2002.

Chrzanowski B., Niwiński P., Okupacja niemiecka i sowiecka – próba analizy porównawczej (wybrane zagadnienia), „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr. 1 (12), Warszawa 2008.

Daniluk J., SS w Gdańsku, Gdańsk 2013.

Daniluk J., Miasto skoszarowane. Garnizon Gdańsk 1939-1945, praca doktorska obroniona na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego 7 grudnia 2017 r.

Fleischer W., Eiermann R., Das letzte Jahr der Waffen SS-Mai 1944-Mai 1945, Eggolsheim 1997.

Friedrich J., Pożoga. Bombardowania Niemiec w latach 1940-1945, tłum. P. Dziel, D. Kocur, J. Liniwiecki, Warszawa 2011.

Grünberg K., SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1985.

Historia Polski w liczbach, opr. A. Wyczański, Warszawa 2003, T. 1.

Irving D., Wojna Goebelsa. Triumf intelektu, tłum. B. Zborski, Międzyzdroje-Kraków 2010.

Jastrzębski W., Polityka narodowościowa w okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (1939-1945), Bydgoszcz 1977.

Jastrzębski W., Przymus germanizacyjny w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie w latach 1939-1945, [w:] „Przymus germanizacyjny na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy Niemieckiej w latach 1939- 1945”, pod red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz 1994.

Jastrzębski W., Sziling J., Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939-1945, Gdańsk 1979.

Kaczmarek R., Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Katowice 2006.

Kaczmarek R., Polacy w Wehrmachcie, Warszawa 2010.

Kozaczuk W., Wehrmacht, Warszawa 2004.

Longerich P., Himmler – buchalter śmierci, tłum. S. Szymański, Warszawa 2014.

Łuczak Cz., Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach drugiej wojny światowej, Poznań 1982.

Madajczyk Cz., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, T. 1.

Masson P., Armia Hitlera 1939-1945, tłum. J. Wieczorkiewicz, P. Wieczorkiewicz, A. Zuger, Kraków-Międzyzdroje 2008.

Mawdsley E., II wojna światowa. Nowe ujęcie, tłum. B. Gutowska – Nowak, Kraków 2011.

Mitcham S. W. jr, Niemieckie siły zbrojne 1939-1945. Wojska lądowe. Ordre de Bataille, tłum. J. Michulec, Warszawa 2009.

Rojowska E., Tomkiewicz M., Gdynia 1939-1945 w świetle źródeł niemieckich i polskich. Aresztowania – egzekucje – wysiedlenia ludności cywilnej narodowości polskiej, Gdynia 2009.

Semków P., Pobór Polaków z Pomorza do Wehrmachtu, [w:] „Biuletyn IPN”, nr 8-9, 2006.

Serwański E., Hitlerowska polityka narodowościowa na Górnym Śląsku, Warszawa 1963.

Stryjkowski K., Nachkriefolgen der „Deutschen Volksliste” in Grosspolen und das Schicksal der verbliebenen Deutschen, [w:] „Deutschsein als Grenzerfahrung. Minderheitenpolitik als Grenzerfahrung. Minderheitenpolitik in Europa zwichen 1914 und 1950”, pod red. M. Beer, D. Beyrau, C. Rauh, Essen 2009.

Szatkowski W., Goralenvolk. Historia zdrady, Zakopane 2012.

Sziling J., Pomorzanie w Wehrmachcie, [w:] „Biuletyn Fundacji Generał Elżbiety Zawadzkiej”, Rocznik XXIV (nr 62), Toruń 2012.

Sziling J., Przymusowa służba Polaków III Grupy Niemieckiej Listy Narodowościowej w Wehrmachcie na przykładzie Pomorza Gdańskiego, [w:] „Biuletyn GKBZHwP”, t. 33, Warszawa 1991.

Szubarczyk P., „Malgre-Nous” – żołnierze mimo woli, [w:] „Biuletyn IPN” nr 8/9, 2006.

---