Inwigilacja środowiska katolickiego w dokumentach Zespołu Egzekutywy do spraw kleru KW PZPR w Koszalinie w latach 1957-1961

Jednym z podstawowych zadań komunistycznych organów bezpieczeństwa Polski Ludowej było zwalczanie Kościoła katolickiego. W latach 1945-1953 zajmował się tym Departament V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego pod kierunkiem Julii Brystygierowej. W 1954 r. po likwidacji MBP powstał Departament VI Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. W tym też roku w miejsce MBP powstało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Służba Bezpieczeństwa. 15 czerwca 1962 r. powołano do życia Departament IV MSW, którego zadaniem była inwigilacja i zwalczanie Kościoła. Taka struktura przetrwała do 1989 r.

I. Zespół Egzekutywy do spraw kleru przy KW PZPR w Koszalinie w 1958 r.

W skład Egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej do spraw kleru w Koszalinie w 1958 r. wchodzili: Ludwik Majewski – przewodniczący a zarazem kierownik Wydziału Administracyjnego KW, Tadeusz Płóciennik – kierownik wydziału wyznań i przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej, Józef Dutkiewicz – starszy inspektor Wydziału Administracyjnego KW, Stefan Sokołowski – zastępca komendanta wojewódzkiego Milicji Obywatelskiej i Stefan Uściłowski – naczelnik Samodzielnej Sekcji IV KW MO.1

Egzekutywa Komitetu Powiatowego zatwierdzała wszelkie decyzje podejmowane na zebraniach podstawowych organizacji partyjnych. Ci, którzy należeli do egzekutywy na szczeblu powiatu, a tym bardziej województwa zaliczali się do elity partyjnej. Od decyzji egzekutywy zależało wszystko co związane było z życiem i funkcjonowaniem powiatu – zarówno w sferze politycznej, socjalnej, jak i społecznej. Tę ostatnią sferę wytyczał statut partii, a należała do niej postawa etyczna i moralna każdego członka, bądź kandydata PZPR.2 Kompetencją egzekutywy była szeroko rozumiana polityka personalna. Jeśli kandydaci zostali przez nią zatwierdzeni na intratne stanowiska, przyjmowali tym samym na siebie zobowiązania lojalności i wiernopoddańczości. Partia nie tylko interesowała się swoimi członkami, ale bacznie obserwowała tych, którzy zajmowali ważne społecznie stanowiska, jak chociażby nauczyciele.

Należy pamiętać, że egzekutywa nie tylko zatwierdzała uchwały Podstawowej Organizacji Partyjnej, ale też prowadziła własne rozpoznanie sprawy, mając tym samym własne źródła informacji. Bardzo często sama wzywała tych, przeciwko którym prowadzone było śledztwo. W przesłuchaniach uczestniczyły też tak zwane „zespoły orzekające”. Jeszcze w latach 40-tych istniały tzw. „trójki partyjne”. Tworzyli je: I sekretarz KP PZPR, zastępca komendanta KP MO oraz przewodniczący prezydium PRN. Organ ten miał charakter dochodzeniowo-śledczy i szczególnie wnikliwie przypatrywał się związkom swoich towarzyszy z kościołem i duchowieństwem. Oczywiście podobnie szeroko karał za posiadanie „obszarniczego” pochodzenia, malwersacje gospodarcze, wszelkie nadużycia obyczajowe, jak i kłusownictwo. Członkowie egzekutywy musieli być „klarowni światopoglądowo”, gdyż obok komórek POP to właśnie oni tworzyli pierwszy front walki z „religianctwem” i „klerykalizmem” w szeregach PZPR.3

W 1956 r. w województwie koszalińskim było 108 parafii, w których obowiązki kapłańskie sprawowało 188 księży. Dwa lata później liczba parafii wzrosła do 126, a księży do 225. Nabożeństwa odprawiano w 471 kościołach, do których przypisano 326 zakonnic. Kuria koszalińsko-kołobrzeska czyniła dalsze starania o przydzielenie jej kolejnych nieczynnych kościołów bądź byłych „pastorówek”4, zajętych przez chłopów, Państwowe Gospodarstwa Rolne czy inne instytucje państwowe. Brak jednoznacznej interpretacji dekretu w sprawie własności na Ziemiach Odzyskanych powodował, że Rady Narodowe różnie ustosunkowywały się do wniosków płynących z kurii.5

W Malechowie powiat Sławno „pastorówkę” (dom ośmiopokojowy) przekazano księdzu, który otrzymał zgodę WRN na otwarcie w niej nowej parafii. Natomiast w Rzeczenicy powiat Człuchów byłą „pastorówkę” oddano kościołowi, a następnie wydzierżawiono ten budynek, otwierając w nim ośrodek zdrowia.6

Funkcjonariusze MO obserwowali księży, analizowali ich kazania i sporządzali dokładne sprawozdania z pracy duszpasterskiej a nawet z życia osobistego. Najbardziej znienawidzonym księdzem reprezentującym parafię Wałdowo w powiecie miasteckim był proboszcz Andrzej Miętki. Podczas rekolekcji 23 marca 1958 r. w kościele w Tuchomiu w powiecie bytowskim z ambony kierował do wiernych następujące słowa Partia wobec Boga to gnój, a nawet gorzej jak gnój, bo na gnoju to się coś urodzi, natomiast na partii nic. Partia jest nikomu niepotrzebna, ci natomiast co są w gnoju winni się z niego szybko oczyścić. Sekretarze partii, to ludzie którzy pobierają wysokie pensje, a wielu z nich nie umie pisać i do partii wstąpili za pieniądze.7 Za te i podobne wypowiedzi był przesłuchiwany w miasteckiej prokuraturze, gdzie nie tylko się nie ukorzył ale oświadczył: Wolność moich wypowiedzi mam zagwarantowaną konstytucją, a gdybym nawet takiej gwarancji nie miał, to gotów jestem za me przekonania nie tylko cierpieć, ale i umrzeć.8 Podobnie jak ksiądz Miętki na czarnej liście Służby Bezpieczeństwa znaleźli się tacy księża jak Antoni Zacharenko z Barwic, Henryk Rychwalski z Półczna, Jan Grodzki z Kołobrzegu, Alfred Hallak z Koczały czy Rafał Skraba z Rzeczenicy.

W sprawozdaniach Zespołu Egzekutywy znajdujemy również grupę tak zwanych „księży patriotów”.9 Zaliczono do nich księdza Sałagę, którego za współpracę z komunistami kuria pozbawiła funkcji kościelnych. Podjął on pracę w szkole podstawowej w Szczecinku w charakterze nauczyciela języka polskiego i rosyjskiego. Księdza Waltera z Ustronia Morskiego przeniesiono do małej parafii w powiecie Łobez, a księdza mydlarza z Koszalina do Czarnego w powiecie człuchowskim. Znaleźli oni jednak pomoc u swoich chlebodawców. WRN z funduszy kościelnych nakazała im wypłacać miesięczne zapomogi w wysokości 1200 zł.10

II. Stowarzyszenie „PAX” i nauczanie religii w województwie koszalińskim w 1958 r.

W 1947 r. Bolesław Piasecki i inni działacze przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga utworzyli świecką organizację katolicką pod nazwą Stowarzyszenie „PAX”.11 W latach stalinowskich „PAX” zmierzał do uzyskania pozycji jedynego pośrednika pomiędzy władzą a Kościołem. Współpracował z ruchem „księży patriotów” i atakował Episkopat Polski za rzekome dążenie do przywrócenia kapitalizmu.

W Koszalinie w 1958 r. istniał Wojewódzki Oddział PAX, na czele którego stał Bolesław Fijałkowski. Współpracował on z adwokatem Milewskim, a efektem tej współpracy było utworzenie w Słupsku 20 lutego 1958 r. klubu katolickiego pod nazwą „Kierunki”, którego został prezesem. Klub zrzeszał 20 osób w tym grupę młodych literatów pod nazwą „Meduza”. Literaci zamieszczali swoje utwory w pismach wydawanych przez PAX i zobowiązali się do współpracy z Towarzystwem Historycznym w Słupsku. Powstawały kolejne kluby katolickie w powiecie złotowskim, wałeckim i drawskim.12

Na terenie województwa koszalińskiego w 1958 r. w charakterze nauczycieli religii zatrudnionych było 164 księży, 48 zakonników, 37 zakonnic i 61 osób świeckich. Religii uczono w 820 szkołach podstawowych, 15 ogólnokształcących, 7 pedagogicznych i 13 zawodowych. Religii nie nauczano w 161 szkołach podstawowych , w 1 ogólnokształcącej i 6 zawodowych. W szkołach podstawowych religii uczyło się 89 722 uczniów, 1822 w klasach licealnych, 3015 w szkołach pedagogicznych i 2006 w szkołach zawodowych. Natomiast na religię nie uczęszczało 4931 uczniów szkół podstawowych i 1939 uczniów szkół zawodowych. Wyliczono, że na płace nauczycieli religii państwo co miesiąc wydatkowało kwotę 214 166 zł.13

III. Raporty KW MO w sprawach klerykalizmu wśród aparatu partyjnego

Naczelnik wydziału III KW MO w Koszalinie mjr Ireneusz Burdziej w dniu 20 maja 1960 r. przesłał tajną informację do KW PZPR. Opisał w niej uroczystości kościelne, które miały miejsce 8 maja 1960 r. w parafiach województwa koszalińskiego. Krytykował kazania potępiające małżeństwa bez ślubów kościelnych, dekorowanie watykańskimi flagami kościołów oraz fakt otwarcia w Poznaniu pierwszego w kraju państwowego liceum ogólnokształcącego „urszulanek”.

Służby zauważyły sekretarza POP przy Selektywnej Hodowli Roślin w Górznie, członka PZPR Józefa Dwulita, który w parafii Stowięcino w powiecie słupskim pełnił rolę ministranta podczas mszy świętej. O tym fakcie poinformowano KP PZPR w Słupsku. Sprawa trafiła do Komisji Kontroli Partyjnej.14

Wydział Administracyjny KW PZPR w Koszalinie powiadomiony został przez naczelnika Ireneusza Burdzieja o sprawie Bolesława Litwinowicza. Zajmował on kierownicze stanowisko w Wojewódzkim Zarządzie Mechanizacji Rolnictwa i był członkiem PZPR. 25 XII 1960 r. wziął ślub kościelny w parafii św. Krzyża w Koszalinie z Krystyną Budkowską. Obwiniono go również przystąpienie do komunii świętej, spowiedzi i udział w naukach przedmałżeńskich. Komisja Kontroli Partyjnej podjęła decyzję o usunięciu Litwinowicza z partii.

Z podobnymi konsekwencjami spotkała się Anna Czyżewska, pracownica Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Słupsku, należąca również do PZPR. Zarzucono jej działalność klerykalną wśród młodzieży podczas wykonywania obowiązków służbowych. Będąc na kontroli sanitarnej w Państwowym Domu Dziecka w Polanowie rozmawiała z dziećmi na tematy związane religią. Postanowiła zaopiekować się uczennicą klasy drugiej Henryką Jaworską, kupując jej między innymi sukienkę komunijną. W niedzielę 11 VI 1961 r. Henryka wraz z innymi dziećmi przystąpiła do komunii świętej. Annie Czyżewskiej zarzucono klerykalizm i działalność sprzeczną z ideologią partii. Pozbawiono ją stanowiska i relegowano z PZPR.15

IV Peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej (10-17 XII1961 r.) w parafiach powiatu słupskiego oraz kary wymierzone w partyjnych klerykałów

Wędrówka obrazu rozpoczęła się 10 XII 1961 r. z parafii Łeba (dekanat lęborski) do wikarówki w Cecenowie w powiecie słupskim. Obraz przewożono samochodem osobowym w asyście osiemnastu motocyklistów. Kościół, do którego trafił obraz był odświętnie udekorowany i oświetlony. Na uroczystość przybyło mnóstwo wiernych i aż 16 księży. Były procesję, nabożeństwa i nocne czuwania w kościele.16

Następnie obraz powędrował do Stowięcina, Główczyc i Wytowna. 16 XII 1961 r. dotarł do kościoła parafii Świętej Rodziny w Słupsku. W uroczystościach brało udział ponad 2000 wiernych. Milicja Obywatelska wyłowiła z tłumu tych uczestników, którzy byli związani z PZPR. Należeli do nich:

  1. Szczepan Serdek – przewodniczący GRN w Pobłociu.
  2. Jan Czaja – sekretarz Komitetu Gromadzkiego PZPR w Pobłociu.
  3. Władysław Kobiela – kierownik mleczarni w Pobłociu, członek PZPR.
  4. Henryk Długołęcki – naczelnik poczty w Pobłociu II Sekretarz KG PZPR.
  5. Czesław Pruszkiewicz – sekretarz POP w Pobłociu.
  6. Henryk Kozioł – członek PZPR.
  7. Marian Kozłowski – członek PZPR.
  8. Henryk Wiśniewski – członek PZPR.
  9. Józef Czerwonnka – członek PZPR.
  10. Leon Zieliński – członek PZPR.
  11. Władysław Marcinkowski – członek PZPR.
  12. Bolesław Rybakowski – sekretarz POP przy PGR w Cecenowie.
  13. Zdzisław Szczupakowski – główny księgowy PGR w Cecenowie, członek PZPR.
  14. Władysław Żal – członek PZPR.
  15. Jan Żółć – kierownik gorzelni w Wolini, członek PZPR.
  16. Józef Krygier – sekretarz POP w Wolini.
  17. Józef Warchlewski – brygadzista z Wolini, członek PZPR.17

Były to osoby funkcyjne jak i zwykli członkowie PZPR. Zarzucono im przystępowanie do spowiedzi, komunii świętej, branie aktywnego udziału w rekolekcjach a nawet sam udział w nabożeństwach. Sprawy wszystkich wymienionych osób rozpatrywały Komisje Kontroli Partyjnej różnych szczebli. Kary oscylowały od nagany do usunięcia z zajmowanych stanowisk i z partii.

Polityka władz komunistycznych wobec Kościoła charakteryzowała się permanentną inwigilacją środowiska katolickiego. Kilka tysięcy funkcjonariuszy wyposażonych w najnowsze zdobycze technik operacyjnych inwigilowało wiernych, kontrolowało korespondencje wszystkich obywateli, zakładając podsłuchy na parafiach i w domach zakonnych. Pomimo deklaracji ze strony władzy ludowej, dotyczących woli dialogu i porozumienia z Kościołem katolickim, nadal był on rozpracowywany w celu zwalczania jego struktur i zamiaru całkowitej likwidacji.

Grzegorz Jończyk


Bibliografia

Doroszewski W., Słownik języka polskiego PWN, Kraków 2015.

Dudek A., Funkcjonowanie systemu nomenklatury kadr PZPR, Warszawa 2001.

Lisiecka H., Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, Warszawa 1991.

Źródła

Archiwum Państwowe w Koszalinie, Protokoły Wydziału Administracji KW PZPR.

A.P. Koszalin, Materiały Egzekutywy do spraw kleru 1963-1967.

Źródła elektroniczne

Jończyk G., Rola egzekutywy i komisji kontroli partyjnej w walce z „religianctwem” w szeregach PZPR w województwie koszalińskim w latach 1958-1960. https://www.infolotnicze.pl › Historia › Na lądzie › XX i XXI wiek, stan na 08.12.2017


Streszczenie

Statut PZPR precyzyjnie określał kary, które nakładano na swoich członków za różnego rodzaju przewinienia, w tym za „klerykalizm” i „religianctwo”. Zaliczano do nich upomnienie, naganę, naganę z ostrzeżeniem, pozbawienie prawa pełnienia funkcji partyjnych na okres nie dłuższy niż trzy lata, skreślenie oraz wydalenie z partii.

Organa bezpieczeństwa inwigilowały wszystkich, a sprawozdania z czynności operacyjnych trafiały do Wojewódzkiej Komisji Kontroli Partyjnej. Powstały też wyspecjalizowane komórki, które zajmowały się inwigilacją środowisk kościelnych. Pod lupę brano księży, osoby sprzyjające Kościołowi, a w szczególności członków PZPR piastujących funkcje partyjne. Toczyła się ideologiczna wojna z Kościołem, w której uczestniczyli towarzysze partyjni, określani mianem „dwulicowych”. Dbano o klarowność ideologiczną członków egzekutywy partyjnej jak i wszystkich towarzyszy funkcyjnych w terenie.

Raporty KW MO były szczegółowe, zawierały dokładne streszczenia uroczystości kościelnych, wypowiedzi księży oraz zachowań członków partii, którzy w takich wydarzeniach uczestniczyli. Peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, która dotarła do województwa koszalińskiego w 1961 r. wywołała ogromne poruszenie w szeregach władz partyjnych. Obawiano się rozruchów społecznych oraz wzrostu autorytetu Kościoła w społeczeństwie.


Słowa kluczowe:

Egzekutywa, kler, Milicja Obywatelska, Komisja Kontroli Partyjnej, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza


Summary

The PZPR statute precisely defined the penalties that were imposed on its members for various types of offenses, including „clericalism” and „religiosity”. They included a reprimand, a reprimand, a reprimand with a warning, deprivation of the right to perform party functions for a period not longer than three years, deletion and expulsion from the party.
The security authorities were invigilating everyone, and reports on operational activities were sent to the Provincial Party of Party Control. Specialized cells were also created that were involved in the surveillance of church environments. Under the microscope, priests were taken, people who favored the Church, and in particular members of PZPR who held party functions. There was an ideological war with the Church in which party comrades who were called „two-faced” participated. The ideological clarity of the members of the party’s executive as well as all functional comrades in the field was taken care of.
The reports of the Ministry of National Defense were detailed, contained detailed summaries of church celebrations, statements of priests and behavior of party members who participated in such events. The peregrination of a copy of the image of Our Lady of Częstochowa, which reached the Koszalin Voivodeship in 1961, caused a great stir in the ranks of the party authorities. They were afraid of social upheavals and increased church authority in society.


1 Archiwum Państwowe w Koszalinie, Protokoły Wydziału Administracyjnego KW PZPR, sygn. 3149, s. 20.

2 A. Dudek, Funkcjonowanie systemu nomenklatury kadr PZPR, w: Komunizm, system, ludzie, pod red. T. Szaroty, Warszawa 2001, s. 100-102.

3 G. Jończyk, Rola egzekutywy i komisji kontroli partyjnej w walce z „religianctwem” w szeregach PZPR w województwie koszalińskim w latach 1958-1960, https://www.infolotnicze.pl › Historia › Na lądzie › XX i XXI wiek, stan na 08.12.2017

4 W. Doroszewki, [w:] Słownik języka polskiego. PWN. Kraków 2015, s. 83. Pasterówką określano budynek będący mieszkaniem pastora, czyli duchownego protestanckiego. Alternatywnie nazywana jest plebanią, określeniem stosowanym także w innych tradycjach chrześcijańskich. Zwykle budynek taki położony jest w pobliżu kościoła przynależącego do zboru, zatrudniającego duchownego zamieszkałego w pastorówce.

5 AP. Koszalin, sygn. 3149, s. 25.

6 Ibidem, s. 26.

7 AP. Koszalin, Materiały Zespołu Egzekutywy do spraw kleru 1963 -1967, sygn. 26/XIV/244, s. 42.

8 Ibidem, s. 42.

9 W czasach PRL jedną z metod walki z Kościołem katolickim w Polsce było rozbijanie go od wewnątrz. W tym celu starano się utworzyć grupę księży, którzy lojalność okazywaliby nie swoim kościelnym przełożonym, ale aparatowi komunistycznemu.

10 AP. Koszalin, sygn. 3149, s. 26.

11 H. Lisiecka, Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, Warszawa 1991, s. 81.

12 AP. Koszalin, sygn. 3149, s. 27.

13 AP. Koszalin, sygn. 3061, s. 15. Dane pochodzą z tajnego pisma z dnia 15. 01. 1958 r. nr 35/tj/58, wysłanego do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie. Autorem ich był Kierownik Wydziału do Spraw Wyznań przy Prezydium WRN w Koszalinie Tadeusz Płóciennik.

14 AP. Koszalin, sygn. 3147, s. 54.

15 Ibidem, s. 104.

16 Ibidem, sygn. 3148, s. 182.

17 Ibidem, s. 184.


Zdjęcie: Dariusz Więckiewicz / Wikipedia