Działania polskich pułków dywizji gdańskiej w okresie odwrotu Wielkiej Armii z Rosji (październik 1812-styczeń 1813)

Wojna 1812 r. toczyła się na kilku teatrach działań wojennych. Poza kierunkiem moskiewskim, będącym obszarem głównych walk, działania wojenne toczyły się również na Wołyniu, pod Połockiem i na terytorium dzisiejszej Łotwy. Na ostatnim z wymienionych teatrów działań wojennych po stronie napoleońskiej operował X Korpus Wielkiej Armii dowodzony przez marsz. Étienne’a Macdonalda księcia Tarentu. Korpus miał na celu działanie na kierunku petersburskim, angażowanie w walkę możliwie dużych sił rosyjskich oraz ochrona linii komunikacyjnych i zaplecza.

W składzie korpusu znajdowały się dwie dywizje piechoty – 7 i 27, a także dywizja kawalerii. Będąca przedmiotem niniejszego artykułu 7 Dywizja Piechoty, nazywana dywizją gdańską z racji stacjonowania jej trzonu w grodzie nad Wełtawą przed 1812 r., była dowodzona przez gen. Charlesa Grandjeana1, a w jej składzie znajdowały się trzy2, a od września dwie brygady – pierwsza, dowodzona przez gen. Gilberta Bachelu, składała się z polskiego 10 pułku piechoty, westfalskiego 1 pułku piechoty i bawarskiego 13 pułku piechoty, zaś w składzie drugiej brygady, pod dowództwem gen. ks. Michała Gedeona Radziwiłła, znalazły się polskie pułki piechoty – 5 i 113.

Działania na północno-zachodnim teatrze działań wojennych miały charakter najmniej intensywny – po zajęciu w końcu lipca Dynenburga (obecnie Daugavpils na Łotwie) i obsadzeniu linii Dźwiny walki na tym obszarze ograniczyły się jedynie do potyczek, gdyż z powodu braku ciężkiej artylerii i niewystarczających sił marsz. Macdonald mógł się ograniczyć jedynie do blokady Rygi. Sytuacja zmieniła po przybyciu na ten teatr działań wojennych posiłków dla Rosjan w postaci tzw. korpusu fińskiego gen. Fabiana Steiheila. Październik przyniósł serię potyczek, w których aktywnie brali udział również Polacy. 1 października dwa bataliony 5 pułku piechoty pod dowództwem ppłk. Ludwika Kamińskiego wzięły udział w udanym ataku na most pod Garozą, przyczyniając się do dużych strat wojsk rosyjskich, szacowanych na ok. 3 tys. zabitych, rannych i jeńców. Znacznie mniej udana dla Polaków potyczka miała miejsce 7 października, kiedy to wysłana na prawy brzeg Dźwiny kompania woltyżerska, mająca dokonać rozpoznania pozycji przeciwnika, została zaskoczona przez rosyjską kawalerię i w większości wzięta do niewoli. Tego samego dnia doszło do dwóch innych starć z udziałem polskich żołnierzy – w miasteczku Iłukszta został zaatakowany polski posterunek pilnujący tamtejszego mostu na rzece o tej samej nazwie. Liczył on zaledwie 14 żołnierzy z 10 pułku piechoty, a przyszło im zmierzyć się z znacznymi siłami rosyjskiej kawalerii. Polacy skutecznie odpierali ataki częściowo spieszonych Rosjan, zostali jednak zepchnięci kolejno na miejscowy cmentarz, do klasztoru i wreszcie kościoła. Mimo znacznych strat (5 ludzi zostało zabitych, 6 było rannych), dowódca posterunku – por. Różycki odmówił kapitulacji. Po czterogodzinnej walce doczekał się on odsieczy w postaci batalionu ppłk. Jana Krassyna z macierzystego regimentu, który doprowadził do odwrotu Rosjan. Do drugiego ze wspomnianych stać doszło w Neugat, gdzie z kolei z dobrym skutkiem walczył batalion 5 pułku piechoty. 17 października miała miejsce znacznie większa bitwa pod Dalen, gdzie połączone siły polsko-prusko-bawarskie odparły Rosjan, zadając im znaczne straty. W wyniku pościgu brygada Bachelu dotarła niemal pod samą Rygę, a walka przeprowadzona dzień później w lesie Wallhof doprowadziła do kapitulacji części sił carskich4.

Po odejściu korpusu Steiheila na pomoc Wittgensteinowi, który miał wziąć udział w operacji zwieńczonej II bitwą pod Połockiem, walki w pasie działania X Korpusu znacznie osłabły, ograniczając się do drobnych potyczek i walk patroli. Ogólny odwrót sił napoleońskich doprowadził również do wydania rozkazu dla X Korpusu o wycofaniu się na linię Niemna w celu osłony Królewca, dotarł on jednak do Macdonalda dopiero w nocy 17/18 grudnia. Od 19 grudnia X Korpus wycofywał się na południe w dwóch kolumnach – w pierwszej znajdowała się 7 Dywizja Piechoty i kombinowana brygada pruska gen. Friedricha von Massenbacha, a w drugiej, maszerującej dzień drogi za pierwszą – pozostałe siły pruskie.

Dzięki zarządzonej przez Macdonalda rekwizycji ciepłej odzieży marsz przebiegał sprawnie przy dość małych stratach niebojowych. Znacznie bardziej destrukcyjne skutki przyniosły działania polityczne czynione przez gubernatora Rygi gen. Filippo Paulucci. Za pośrednictwem Niemców ze swojego sztabu namówił on do współpracy dowódcę kontyngentu pruskiego – gen. Johanna Yorcka. W wyniku tych działań Yorck pozwolił odciąć się od pozostałych sił X Korpusu, a w nocy 29/30 grudnia zawarł konwencję w Taurogach, w wyniku której jego dywizja została uznana za siłę neutralną. Podpisanie umowy rozpoczęło proces przechodzenia Prus na stronę rosyjską5, ponadto osłabiło siły Macdonalda niemal o połowę. Do pierwszej walki podczas odwrotu doszło 26 grudnia, kiedy to idąca w awangardzie brygada Bachelu stoczyła pod Picktupponen (Piktupony, 10 km od Tylży) bój spotkaniowy ze zgrupowaniem gen. Pawła Kutuzowa (2 bataliony jegrów, 3 szwadrony huzarów, pułk kozaków, 14 dział – łącznie ok. 4,5 tys. ludzi), która wcześniej zajęła Tylżę. W wyniku zdecydowanej szarży pruskich huzarów wspartej atakiem na bagnety Polaków z 10 pułku piechoty udało się rozbić Rosjan. Dzięki odniesionemu zwycięstwu korpus zdołał przeprawić się przez Niemen, co nastąpiło w odbitej dzięki zwycięstwu Tylży. Pułki z dywizji gdańskiej stały się tym samym ostatnią częścią armii Księstwa Warszawskiego, która opuściła Rosję6.

Opuszczenie terytorium państwa carów nie oznaczało zakończenia walk – korzystając z powstałej korzystnej dla nich sytuacji strategicznej Rosjanie postanowili podjąć pościg za resztkami Wielkiej Armii, mając również w planach przeciągniecie na swoją stronę Prus – formalnie sojusznika Francji. Z uwagi na dość małe straty w szeregach X Korpusu przypadła mu rola osłony odwrotu wojsk napoleońskich. Korpus ten pierwotnie miał reorganizować się w Tylży, aczkolwiek szybki upadek obrony na linii rzeki Pregoły doprowadził do dalszego odwrotu za zachód7. Marsz musiał być intensywny z powodu groźby odcięcia od reszty armii, poza tym siły Macdonalda zostały wkrótce po przejściu Niemna osłabione dezercją brygady Massenbacha, co redukowało siłę korpusu do 7 Dywizji Piechoty, choć z drugiej strony otrzymano również posiłki w postaci litewskich pułków ułanów – 17 i 19. Po stronie rosyjskiej do operacji przeciwko X Korpusowi wydzielono awangardę gen. Szepelewa (6 tys. piechurów, 1,5 tys. kawalerzystów, 18 dział). Do pierwszej potyczki doszło 2 stycznia pod Mehlanken (Mieławkami, ob. Salessje), kiedy to oddziały rosyjskie starły się z dowodzoną przez gen. Bachelu strażą tylną X Korpusu. Do bardziej intensywnych walk doszło następnego dnia pod Labiau (Labiawa, ob. Polessk), gdzie znajdował się most na rzece Dejmie. Został on zabezpieczony szańcem zbudowanym przez dowodzoną przez gen. ks. Radziwiłła awangardę X Korpusu. Pozycja ta została obsadzona przez żołnierzy Bachelu (10 i 11 pułk piechoty Księstwa Warszawskiego, bawarski 13 pułk piechoty, część litewskich ułanów, polska 1 kompania artylerii konnej). Szepelew postanowił zaatakować w dwóch kolumnach, jedna z nich obeszła pozycje wojsk napoleońskich wykorzystując fakt zamarznięcia rzeki. Tym samym siły Bachelu znalazły się w trudnej sytuacji, m.in. zagrożone zostały działa znajdujące się w szańcu. Atakujący Rosjanie szybko wdarli się również do miejscowości. Sytuację uratował kontratak dwóch batalionów 10 pułku piechoty, który chwilowo zatrzymał rosyjskie natarcie, niemniej przeprowadzono odwrót do m. Teuth, gdzie odpierano kolejne ataki. Zagrożony odcięciem Bachelu wycofał się ze stratą 500 ludzi i 3 dział. Jak zapisał Macdonald w raporcie: „Pułkownik Kamiński, kapitanowie Ostrowski i Ledóchowski z konnej artyleryi (…) odznaczyli się niepospolitą walecznością”8. Dzięki twardemu oporowi ariergardy główne siły Macdonalda dotarły do Królewca w nocy 3/4 stycznia. Tamże wojska Macdonalda zasilił zakład polskiego 9 pułku ułanów (ok. 200 ludzi). Rano 5 stycznia korpus wyruszył w dalszą drogę, będąc ponownie nękanym przez Szepelewa. Ataki były jednak skutecznie odpierane przez straż tylną m.in. pod Brandenburgiem, gdzie Rosjanie zostali powstrzymani przez Polaków z 10 pułku piechoty i kompanii artylerii konnej, oraz między Młynarami i Fromborkiem (11 stycznia), gdzie atak na bagnety 5 i 11 pułku piechoty otworzył drogę do Elbląga. Trzon korpusu dotarł tam 12 stycznia. Dwa dni później, ponownie wśród potyczek, X Korpus przekroczył Wisłę, a w nocy 16/17 stycznia stanął w Gdańsku stając się częścią jego garnizonu. Znajdujące w jego składzie polskie pułki wchodziły w skład jego garnizonu aż do kapitulacji miasta w grudniu 1813 roku9.

W porównaniu z innymi oddziałami Księstwa Warszawskiego, przede wszystkim tymi walczącymi na kierunku moskiewskim, polskie pułki wschodzące w skład X Korpusu nie uczestniczyły w walkach kluczowych dla przebiegu kampanii rosyjskiej, nie doświadczyły również tragedii odwrotu z Moskwy. Niemniej poprzez zwycięskie walki zarówno w Kurlandii jak i Prusach Wschodnich dywizja gdańska pokazała swoje wysokie walory bojowe, przyczyniając się, podobnie jak chociażby V Korpus, do ocalenia resztek Wielkiej Armii.

Dawid Gralik

---

Bibliografia

Baranowski M., Bitwa pod Kaliszem 13 lutego 1813, Zabrze 2006.

Bielecki R., Encyklopedia wojen napoleońskich, Warszawa 2001.

Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, t. V, Warszawa 1981.

Kruszewski K., Generał Bülow w Szczecinku (styczeń-luty 1813), http://napoleon.org.pl/index.php/artykuly-historyczne/monografie/728-kruszewski-kamil-general-buelow-w-szczecinku-styczen-luty-1813 [dostęp 22.12.2018]

Kukiel M., Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej, Poznań 1996.

Kukiel M., Wojna 1812 roku, t. II, Poznań 1999.

Morawski R., Paczuski A., Wojsko Księstwa Warszawskiego. Piechota, gwardie narodowe, weterani, t. II, Warszawa 2014.

Nieuważny A., Kampania 1813 r. na północnym zachodzie Księstwa Warszawskiego. Napoleońska twierdza Toruń i jej obrona, Toruń 1995.

Łukasiewicz M., Armia księcia Józefa 1813, Warszawa 1986.

Paczuski A., „Dywizja gdańska” – jej formacja, organizacja i walki (1808-1812), [w:] Apogeum polskich nadziei: 200-lecie kampanii rosyjskiej 1812 roku, red. M. Ochman, M. Skotnicki, Warszawa 2012.

Staszewski J., Dywizja gdańska w walkach nad Dźwiną i w obronie Gdańska (1812-1813), „Rocznik gdański”, t. XI, 1937.

---

Streszczenie

Artykuł przedstawia walki toczone przez polskie jednostki wchodzące w skład 7 Dywizji Piechoty, nazywanej dywizją gdańską, w okresie odwrotu Wielkiej Armii Napoleona z Rosji. Dywizja ta operowała na drugorzędnym kierunku działań wojennych w Kurlandii, a następnie wycofała się do Prus Wschodnich, gdzie została zmuszona do wywalczenia sobie drogi do Gdańska.

Słowa kluczowe

armia Księstwa Warszawskiego, kampania rosyjska, wojny napoleońskie

Summary

The article presents operations of Polish units which were part of the 7th Infantry Division, called Gdańsk Division, during the retreat of the Napoleon’s Great Army from Russia. This division operated on the secondary war theatre in Courland, and then retreated to East Prussia, where it was forced to fight for its way to Gdańsk.

Key words

Duchy of Warsaw army, Russian campaign, Napoleonic Wars

---

---

Graifka: Wikipedia