Polacy w carskiej Dumie w latach 1907– 1914

W tej pracy przedstawiona zostanie działalność polskich członków carskiej Dumy w latach 1907- 1914. Główny nacisk położony zostanie na opisanie Koła Polskiego i niektórych aspektów związanych z działalnością tego klubu a także na zamieszczenie informacji dotyczących powołania I Dumy, działalności Koła Kresowego a także polskich oraz rosyjskich partii.

Pod koniec XIX w. wśród Polaków oraz Rosjan żyjących pod berłem Romanowów wykrystalizowały się główne nurty polityczne, które nie tylko były podzielone na lewicę i prawicę, ale także reprezentowały poszczególne warstwy społeczne jak np. chłopów, robotników czy inteligencję. Wśród partii związanych ze społecznościami zamieszkującymi ziemie dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów będących pod zaborem Rosji najbardziej lewicowa była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). W swoim programie postulowała przekształcenie Rosji carskiej w państwo republikańskie posiadające ogólnokrajową konstytuantę.

Inna partia lewicowa, Polska Partia Socjalistyczna (PPS) natomiast była za wprowadzeniem dla Królestwa Polskiego odrębnego sejmu. Miał to być krok do uzyskania przez Polaków niepodległości1. Wartym podkreślenia jest fakt, że z tym stronnictwem współpracowała żydowska partia Bund– Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji, który propagował ideę autonomii kulturalnej dla swojego narodu2. Polscy liberałowie tacy jak Aleksander Świętochowski, Andrzej Niemojewski czy Rafał Radziwiłowicz chcieli, by Królestwo Polskie miało takie same prawa jak w latach 1815- 1830. Byli oni nazywani pedecją.

Powstałe w marcu 1904 r. w Wiedniu Stronnictwo Polityki Realnej (realiści) próbowało dotrzeć do władz w Petersburgu za pomocą memoriałów. Postulowali oni m.in. polonizację administracji, sądownictwa, szkolnictwa i wprowadzenie samorządu terytorialnego oraz miejskiego3.

Narodowa demokracja (endecy) w swoim programie postulowała nadanie autonomii dla Królestwa Polskiego, które uwzględniać miało powstanie rządu oraz sejmu ustawodawczego. Do kompetencji władz w Petersburgu miała należeć polityka dotycząca ceł, kolei, poczty, wojska i spraw zagranicznych.

Skrajną rosyjską prawicę reprezentowali nacjonaliści. W swoich programach promowali antysemityzm, antypolonizm a także panslawizm, czyli złączenie wszystkich słowiańskich narodów pod zwierzchnictwo Rosji.

Umiarkowaną prawicę reprezentowali konserwatyści. W drugiej połowie 1905 r. zaczęto ich określać mianem październikowców (oktobryści lub Związek 17 Października). Było to związane z poparciem, jakim udzielili oni manifestowi cara Mikołaja II z dnia 30 (17)4 października 1905 r.

Liberałowie wraz z inteligencją byli reprezentowani przez Stronnictwo Konstytucyjno- Demokratyczne zwane kadetami5– natomiast lewica rosyjska m.in., przez socjalistów oraz socjaldemokratów.

W nocy z 21 na 22 lutego 1904 r. marynarka Japonii zaatakowała należący do Rosji Port Artur. W wyniku tego wydarzenia wybuchła wojna, w której Rosja ponosiła klęski. Zła sytuacja na froncie a także w gospodarce spowodowała trudną sytuację, która dotknęła w głównej mierze robotników. W niedzielę 22 stycznia 1905 r. miał miejsce pokojowy pochód w Petersburgu. Wzięło w nim udział 100 tys. ludzi. Demonstranci chcieli przekazać władcy informacje o swoim ciężkim położeniu. W wyniku użycia przez wojsko broni zginęło najprawdopodobniej tysiąc osób a kilka tysięcy zostało rannych6. Wydarzenie to nazwane krwawą niedzielą zapoczątkowało rewolucję, która swym zasięgiem objęła poważną część imperium carskiego. W celu ratowania sytuacji car powziął kroki związane z ogłoszeniem wyborów. Dnia 19 sierpnia 1905 r. minister spraw wewnętrznych Aleksander Bułygin (1851- 1919) opublikował ukaz, w którym ogłoszono decyzję o zwołaniu Dumy. Wybory do niej miały być czterostopniowe z cenzusem majątkowym.

Robotnicy i najbiedniejsi mieszkańcy wsi mieli być pozbawieni prawa głosu7. Ukaz ten nie przyniósł zauważalnego uspokojenia sytuacji wewnętrznej. Car Mikołaj II dnia 30 (17) października 1905 r. wydał dokument o nazwie Manifest o udoskonaleniu porządku państwowego8, w którym zapowiedział nadanie praw obywatelskich dla Rosjan i zwołanie Dumy mającej atrybuty władzy ustawodawczej. Bez zgody Dumy żadne prawo nie mogło być wprowadzone w życie. Tego samego dnia na urząd ministra został powołany Siergiej Witte (1849– 1915), który cieszył się poparciem konserwatystów.

Ordynacja wyborcza do Dumy opierała się na systemie kurialnym. Prawo wyborcze zarezerwowane było tylko dla mężczyzn, którzy ukończyli 25 lat. Dodatkowo nie mogli to być wojskowi, uczący się, koczownicy (tzw., brodiaczyjeinorodcy) oraz chłopi, którzy nie byli właścicielami ziemskimi9. Poszczególne klasy społeczne mogły zagłosować w jednej z czterech kurii wyborczych. Dzieliły się na ziemską, miejską, gminną oraz robotniczą. Były to wybory pośrednie, ponieważ najpierw wybierani byli elektorzy. Istotną kwestią, która wspierała siły prawicowe tj. niechętne reformom była ilość głosów przypadających na jednego elektora:

1. W kurii ziemskiej jeden elektor przypadał na ok., 2 tys. głosów.

2. W kurii gminnej jeden elektor przypadał na ok., 30 tys. głosów.

3. W kurii robotniczej jeden elektor przypadał na 90 tys. głosów. Z klasy robotniczej mogli głosować tylko ci, którzy pracowali w fabrykach zatrudniających powyżej 50- ciu robotników10.

Zasada ta spowodowała to, że jeden głos przedstawiciela ziemiaństwa był równorzędny 15 chłopskim i 45 robotniczym. Liczba deputowanych wyniosła 524, z czego 37 miejsce zostało przeznaczonych dla Królestwa Polskiego.

Z guberni warszawskiej wybierano spośród 7 posłów (z Warszawy 2), piotrkowskiej– 6 (z Łodzi 1), z lubelskiej 5, radomskiej 3, kaliskiej 3, kieleckiej 3, siedleckiej 3, płockiej 2, łomżyńskiej 2 a z suwalskiej 2 przedstawicieli11. Dodatkowo 1 miejsce zostało zarezerwowane dla mniejszości rosyjskiej, która żyła na terenie guberni lubelskiej oraz siedleckiej. Do wyborów stanęło Stronnictwo Narodowo– Demokratyczne (endecy) popierane przez realistów oraz liberałowie. Członkowie Stronnictwa Polityki Realnej deklarowali potrzebę współpracy wszystkich Polaków, którzy znajdą się w Dumie dla uzyskania dla Królestwa Polskiego autonomii. Wybory zbojkotowali ludowcy, socjaliści polscy oraz żydowski. Członkowie SDKPiL promowali swój bojkot m.in. poprzez skandowanie haseł- Precz z Dumą carską, precz z rządem carskim, Niech żyje Republika Demokratyczna z autonomią Polski.

Dnia 3 maja 1906 r. odbyły się głosowania. Endecy zdobyli 34 miejsca a Litwini dwa12. Nacjonaliści stworzyli odrębny klub– Koło Polskie. W Królestwie Polskim najwyższa frekwencja wyniosła 75% a najniższa 14%, m.in. w Lubartowie. Wśród polskich deputowanych znajdowali się: Władysław hr. Tyszkiewicz, Franciszek Nowodworski, Antoni Rząd, Alfons Parczewski, Józef Głowinkowski, Józef Suchorzewski, Teofil Walogórski, Mateusz Manterys, Wiktor Jaroński, Maurycy hr. Zamoyski, Jan Stecki, Julian Florkowski, Bronisław Malewski, Józef Nakonieczny, Jan Harusiewicz, Stanisław Chrystowski, ks. Marian Fulman, Bronisław Grabiański, Hieronim Kondratowicz, Zbigniew Paderewski, Tadeusz Walicki, Aleksander Maciesza, Stanisław Chełchowski, Józefat Błyskosz, Bogdan Zalewski, ks. Jan Gralewski, Paweł Wasilewicz, Marian Kiniorski, Jan Zagleniczny, Władysław Grabski, książę Seweryn Świętopełk- Czetwertyński, Józef Świeżyński, Jan Waligóra i Józef Ostrowski13. Wśród nich było m.in. 5 chłopów, 1 robotnik oraz 1 rzemieślnik. Z wybranymi w Królestwie Polakami współpracowało 18- osobowe Koło Kresowe. Byli to przedstawiciele Ziem Zabranych. Określenie to dotyczyło terenów, które należały do Rzeczpospolitej Obojga Narodów i zostały włączone bezpośrednio do państwa carów. Wśród członków Koła Kresowego tylko jeden nie miał pochodzenia szlacheckiego. Dwunastu przedstawicieli tego koła posiadało wielkie majątki ziemskie. Mimo nalegań Koła Polskiego przedstawiciele Ziem Zabranych nie stworzyli wspólnego klubu. Koło Kresowe argumentowało, że część głosów oddanych na nich pochodziła od Ukraińców, Litwinów oraz Białorusinów. Jego przedstawiciele dodatkowo przypuszczali, że wspólny klub Polaków może spowodować oskarżenia ich o separatyzm14. Warto dodać, że z Petersburga, Kazania i Kiszyniowa wybrano po jednym Polaku.

W wybranej Dumie powstały frakcje: kadeci– 158 posłów (później 179), Grupa Pracy– 107 (po odłączeniu się robotników 94) oraz bezpartyjni– 100, ugrupowania skrajnie prawicowe uzyskały po kilka głosów. Grupa Pracy (trudownicy) skupiała chłopów oraz robotników. Partia ta nie posiadała skrystalizowanego programu. Pod względem narodowościowym podział był następujący: Rosjanie– 265, Żydzi– 13, Białorusini– 12, Litwini– 10, Tatarzy– 8, Łotysze– 6, Estończycy– 4, Niemcy– 4, Baszkirzy– 4, Mordwini– 2, Czeczen, Kirgiz, Wołoch, oraz Kałmuk. Warto dodać, że w wybranej I Dumie znalazło się sporo chłopów, którzy wbrew nadziei cara nie okazali się prorządowi.

Dnia 23 kwietnia (6 maja) 1906 r. car Mikołaj II zatwierdził zasadnicze ustawy przewidziane w „Manifeście październikowym”. Zakładały one m.in. to, że akty prawne wymagały zgody Dumy, Rady Państwa oraz cara. Rząd odpowiadał tylko przed władcą i wobec ministrów Duma nie mogła uchwalić votum nieufności. Deputowani mogli składać interpelacje (zapytania) do ministrów i premiera. Dnia 27 kwietnia (10 maja) w Pałacu Taurydzkim (Petersburg) nastąpiło uroczyste otwarcie Dumy. Warto dodać, że wraz z Dumą funkcjonowała Rada Państwa. Połowa jej przedstawicieli pochodziła z dożywotniej nominacji cara i byli to głównie członkowie generalicji, burżuazji, wysokiej biurokracji. Druga połowa członków była wybierana przez organy samorządu terytorialnego- ziemstwa i rady miejskie15.

Zarząd Koła Polskiego był trzystopniowy. Na początku Ogólne Zebranie wybierało 7 osób do Komisji Parlamentarnej, a ci wybierali 3 osoby do Delegacji, która reprezentowała tę przed rządem, prezydium Dumy oraz innymi partiami16. W Kole Polskim istniała dyscyplina dotycząca głosowania. Żaden poseł nie mógł zagłosować wbrew uchwałom władz frakcji.

Koło Polskie miało plany współpracy z kadetami i rządem. Niejasna sytuacja polityczna spowodowała, że Polacy czekali na wyklarowanie tej sprawy. Koło Kresowe niechętnie odnosiło się do kadetów, miało to związek ich planami reformy rolnej. Z tego samego powodu negatywny stosunek mieli do nich też endecy. Aktywność zwolenników Dmowskiego ograniczyła się kilku interpretacji, które dotyczyły m.in. wyrażenia sprzeciwu wobec trwania stanu wojennego, kary śmierci i policyjnych prowokacji17. Dnia 24 maja 1906 r. powstała grupa autonomistów, która liczyła 125- 135 deputowanych i skupiała m.in. Polaków, Ukraińców, Litwinów, Tatarów, Łotyszy oraz kilku Rosjan. W swoim programie podkreślała niepodzielność terytorialną Rosji, proponowała decentralizację państwa, nadanie poszczególnym narodom autonomii oraz likwidację przywilejów narodowo- religijnych18. Koło Polskie oddelegowało do tej grupy 3 swoich przedstawicieli, ale ogólnie było przeciwne nadawaniu innym narodom autonomii.

Duma początkowo zajęła się sprawami rolnictwa. Większość partii chciała dokonania reformy rolnej, co wywołało sprzeciw rządu. Dnia 26 maja 1906 r. na jednym z posiedzeń rządu ministrowie oświadczyli, że: (…)Rada Ministrów uważa za swój obowiązek oświadczyć, iż rozwiązanie tej kwestii na zalecanych przez Dumę zasadach jest bezwzględnie niedopuszczalne(…)19. W odpowiedzi zawartej w interpelacji członkowie Dumy uznali to oświadczenie, jako niedopuszczalne20a car 7 lipca 1906 r. rozwiązał Dumę. W odpowiedzi na to w Wyborgu spotkało się 180 posłów, w większości kadetów, którzy bez obecności m.in. Koła Polskiego uchwalili odezwę, by do momentu ogłoszenia dnia wyborów społeczeństwo nie płaciło podatków i nie przekazywało wojsku rekrutów21. Niezbyt silna pozycja cara spowodowała, że została ogłoszona data wyborów. W związku z rozwiązaniem Dumy car mianował premierem Piotra Stołypina (1862- 1911).

Przygotowując się do wyborów Stronnictwo Narodowo– Demokratyczne zbudowało sojusz tzw. koncentrację z realistami i Polską Partią Postępową. Była to cześć Postępowej Demokracji, która sprzeciwiła się brakowi porozumienia z nacjonalistami. Jej konkurencją była pozostała część Postępowej Demokracji, SDKPiL oraz Bund22. Wybory w Królestwie Polskim odbyły się dnia19 lutego 1907 r. W dniach 27 i 28 lutego 1907 r. w Warszawie i Łodzi miała miejsce ich druga tura. Koncentracja zdobyła 35 mandatów. Przedstawicielami Królestwa Polskiego zostali: Roman Dmowski, Franciszek Nowodworski, Aleksander Babicki (Polska Partia Postępowa), Władysław Grabski, ks. Jan Gralewski, Józef Głowacki, Władysław Nowca, Kajetan Piechowski, Mateusz Diarzyński, Stanisław Justyna, Felicjan Otocki, Edward Pepłowski, Władysław Żukowski, Antoni Hempel, Stefan Plewiński, Stanisław Śliwiński, Jan Stecki, Piotr Żak, Józef Suchorzewski, Alfons Parczewski, Stanisław Wesołowski, Jan Bielawski, Wiktor Jaroński, Henryk hr. Potocki (realista), Jan Harusiewicz, Mieczysław Skarzyński, Michał Bojanowski, Henryk Konic (miał pochodzenie żydowskie i był przedstawicielem Polskiej Partii Postępowej), Antoni Bieliński, Henryk Dembiński (realista), Józef Ostrowski, Jozafat Błyskosz, Ludwik Bryndza– Nacki oraz Stanisław Sunderland (Polska Partia Postępowa). Głosy z guberni suwalskiej zdobyli Litwini23. Przedstawicielem mniejszości rosyjskiej został biskup Elogiusz, znany z swojego antypolskiego nastawienia. W wyborach do II Dumy nastąpił wzrost poparcia dla rosyjskiej lewicy i antysemickiej prawicy, kadeci zaś otrzymali mniej głosów. Skrajna prawica uzyskała 10 miejsce, umiarkowana prawica– 24, październikowcy– 20, kadeci– 99, Kozacy– 17, trudownicy– 104, socjaliści ludowi– 16, socjaliści rewolucyjni– 37, socjaldemokraci– 65, bezpartyjni– 50 miejsc.

W pierwszych dniach marca 1907 r. miało miejsce zebranie się nowej Dumy24. W połowie marca 1905 r. zawalił się sufit Pałacu Taurydzkim, na całe szczęście nikt nie zginął, ale obrady Dumy musiały zostać przeniesione do innego budynku. W trakcie obrad II Dumy najgorętsze spory między prawicą a lewicą dotyczyły kwestii agrarnej, budżetu na rok 1907 r. oraz poboru rekruta do armii carskiej.

Ta ostatnia kwestia dotyczyła zwiększenia stanu armii do 465 tys. Liczebność taka obowiązywała w trakcie prowadzenia wojny a w tym czasie Rosja z nikim nie walczyła. Głosy Koła Polskiego spowodowały, że ten projekt został zrealizowany25.

W trakcie obrad II Dumy Koło Polskie nawiązało bliższą współpracę z Kołem Kresowym. Dnia 10 kwietnia 1907 r. Koło Polskie przedłożyło wniosek o wprowadzenie autonomii dla Królestwa Polskiego. Miała ona być zapoczątkowana polonizacją szkolnictwa. Pomysłodawcy liczyli na dwa warianty koalicji, które miały doprowadzić do realizacji tej idei. Pierwszy z nich zakładał koalicję z rządem a drugi z kadetami. Pomysł autonomii nie spotkał się z akceptacją rosyjskich partii, kadeci uważali, że projekt nadaje zbyt duże uprawnienia Polakom26. Projekt krytykowała także SDKPiL, ponieważ w jej mniemaniu oddzielał Polaków od rewolucji w Rosji. Roman Dmowski nie uważał, że projekt ten uzyska poparcie wśród rosyjskich polityków: Uważałem ten wniosek a nierealny, za manifestację jedynie27. Szybki kres II Dumy przyniosła sprawa zażądania przez premiera zniesienia nietykalności poselskiej. Powodem był areszt 55 posłów socjaldemokratycznych, którzy w wyniku prowokacji policji zostali oskarżeni o przygotowywanie powstania i zamachu na cara. Dnia 29 września 1907 r. gdy Duma odrzuciła wniosek dotyczący zniesienia nietykalności premier rozwiązał to zgromadzenie28.

Władze carskie przygotowując się do wyborów zmieniły zasady systemu kurialnego. Kuria miejska została podzielona na dwie. Jedna była zarezerwowana dla bogatszych mieszkańców a druga dla biedniejszych. Zabroniono głosować także mieszkańcom Syberii i Azji Środkowej. Spowodowało to, że tylko 15% mieszkańców Rosji mogło czynnie uczestniczyć w wyborach. W wyborach do I oraz II Dumy właściciele ziemscy stanowili 31, 5% społeczeństwa mogącej uczestniczyć w wyborach, przedstawiciele kurii ziemskiej 21, 6%, chłopskiej 43% a robotniczej 3, 8%. Zmiany w ordynacji spowodowały, że członkowie I kurii stanowili 50, 3% społeczeństwa, pierwszej kurii miejskiej 13, 3%, drugiej kurii miejskiej 11, 4%, chłopskiej 22, 6% a robotniczej 2,1%29. Zmniejszono także liczbę posłów wybieranych z Królestwa Polskiego.

W Królestwie Polskim narodowa demokracja zrezygnowała z sojuszy z realistami oraz postępowymi demokratami. Polska Partia Socjalistyczna– Frakcja Rewolucyjna nie zdecydowała się na wzięcie udziału w wyborach w przeciwieństwie do Polskiej Partii Socjalistycznej– Lewica. W wyniku głosowania zwycięzcą okazało się Stronnictwo Narodowo– Demokratyczne (endecy). W Kole Polskim byli: Roman Dmowski, Władysław Grabski(ziemianin z guberni warszawskiej), Jan Harusewicz (lekarz z Ostrowi Mazowieckiej), Władysław Żukowski (przedstawiciel przemysłowców górniczych z Królestwa), Alfons Parczewski (adwokat z Kalisza), Józef Świeżyński (lekarz z Opatowa), Józef Nakonieczny (chłop z Garbowa), Wiktor Jaroński (adwokat z Kielc), Hipolit Wąsowicz (ziemianin z Lipska), Antoni Rząd (lekarz z Łodzi) oraz Lubomir Dymsza, był on docentem wydziału prawa na Uniwersytecie Petersburskim, został wybrany z guberni siedleckiej30. Dwa miejsca z Królestwa Polskiego zostały przeznaczone dla rosyjskiej mniejszości– z Warszawy Sergiusz Aleksiejew a z Chełmszczyzny biskup Elogiusz. W guberni suwalskiej jeden głos zdobyli Litwini. Ich przedstawicielem został Andrzej Butał. Koło Kresowe reprezentowane było przez sędziego Stanisława Wańkowicza, księdza Stanisława Maciejewicza, Henryka Świecińskiego (członek zarządu Polskiego Towarzystwa Górniczego), Kazimierza Zawiszę (ziemianin), Władysława Eśmana (ziemianin), Józefa Montwiłła (dyrektor Wileńskiego Banku Ziemskiego) i Ludwika Ochotnickiego, który był przewodniczącym dumy miejskiej w Wilnie. Warto dodać, że w Królestwie Polskim frekwencja była niewysoka, było to w dużej mierze spowodowane apatią społeczeństwa. W Warszawie 80% uprawnionych nie uczestniczyło w wyborach.

Ogólnie w skład III Dumy wchodziło 191 ziemian (42%), 84 urzędników i przedstawicieli wolnych zawodów (19, 5%), 36 kupców wraz z przemysłowcami (7, 5%), 44 duchownych (10%) i 66 chłopów (15%). Podział pod względem narodowościowym był następujący: 377 Rosjan (77%), 28 Ukraińców (6%), 13 Niemców (2, -3 %), 12 Białorusinów (2, -2%), 5 Litwinów, 4 Ormian, 4 Baszkirów, 4 Tatarów, 4 Żydów, 2 Estończyków, 2 Greków, 2 Mołdawian, 2 Łotyszy, Abchaz oraz Komiak. Podział polityczny był następujący– 51 przedstawicieli skrajnej prawicy, 96 umiarkowanych prawicowców, 154 październikowców, 18 członków Koła Polskiego wraz Kołem Kresowym, 8 muzułmanów, 28 postępowców, 54 kadetów, 14 trudowników oraz 20 socjaldemokratów31.

Przedstawiciele Koła Polskiego przez pewien czas nie posiadali sprecyzowanego programu działań w nowej sytuacji politycznej. W 1909 r. Władysław Grabski wydał broszurę pt. Pogląd na politykę i pracę parlamentarną posłów polskich w III izbie państwowej rosyjskiej. W tym piśmie postulował by Polacy na chwilę obecną nie domagali się autonomii, ponieważ plany te mogły zrazić Rosjan do Polaków. Szanse na uzyskanie przez Królestwo Polskie praw podobnych do tych, które miało Wielkie Księstwo Finlandii Grabski upatrywał w momencie, gdy Rosja zerwie szersze kontakty polityczne z II Rzeszą, zacznie wspierać politykę innych słowiańskich narodów a także, gdy zostanie zdecentralizowana. Polscy członkowie Dumy mieli skupić się na próbach zniesienia ograniczeń dla Polaków i katolików m.in. w przyjmowaniu do służby państwowej, które miały miejsce w Królestwie Polskim, Rusi (dzisiejsza Ukraina wraz z Białorusią) i na Litwie. Mieli także starać się, by język polski był językiem krajowym w samorządzie i niższych instytucjach sądowych oraz publicznych.

Pierwsza sesja III Dumy miała miejsce w grudnia 1907 roku. W tym samym czasie władze carskie w Królestwie Polskim zlikwidowały m.in. Polską Macierz Szkolną. W jej szkołach uczyło się 62 tys. dzieci. W 1908 r. nastąpiły wydarzenia, które miały wpływ na politykę Rosji a także działalności Koła Polskiego. W tym roku Austro– Węgry zajęły Bośnię i Hercegowinę, która formalnie od 1878 r. należała do Turcji, ale była pod kontrolą Wiednia. Decyzja ta spowodowała natychmiastowe pogorszenie relacji między Rosją a Austro– Węgrami. Dodatkowo dało to impuls do zwiększenia popularności ideologii neoslawizmu. Pochodził on z panslawizmu, który w XIX w. głosił, że carska Rosja ma narodom słowiańskim narzucić prawosławie i rządy cara32. Rosyjskie patie o profilu prawicowym promowały ten pomysł. Neoslawizm, w którym występował nurt liberalny i prawicowy był nieco zmodyfikowaną wersją tej idei politycznej. W 1908 r. Roman Dmowski ogłosił, że chce wspierać neoslawizm. Chciał tym samym stworzyć platformę współpracy między Polakami a Rosjanami, która miała zakończyć się uzyskaniem przez Królestwo Polskie autonomii. Miało to na celu zmniejszenie antypolskiej nagonki wśród Rosjan. Dodatkowo na przełomie 1908/ 1909 r. Koło Polskie zawiązało współpracę z październikowcami. Decyzja o sojuszu z neoslawizmem wzbudziła pewną konsternację wśród Polaków oraz Rosjan. Pedecy, członkowie Polskiej Partii Postępowej, PPS- Frakcji Rewolucyjnej oraz Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy przyjęli tą decyzję z oburzeniem. Liberalna prasa rosyjska była zadowolona decyzja Dmowskiego, argumentując to tym, że Polacy zrozumieli, iż potęga caratu jest w ich oraz Rosjan interesie. Bardziej umiarkowana była prasa październikowców. Praktycznie cała rosyjska lewica krytykowała neoslawizm i wsparcie tej idei przez Dmowskiego. Nacjonaliści rosyjscy wątpili w szczerość działań podejmowanych przez Dmowskiego.

W tym samym roku na Kongresie Słowiańskim w Pradze, który był zorganizowany w celu spotkania się przedstawicieli narodów słowiańskich uczestniczył, m.in. Dmowski, Zygmunt Balicki, Henryk Konic oraz reprezentanci Galicji. W 1909 r. szef narodowej demokracji zrezygnował z zasiadania w Dumie, jego następcą został Władysław Jabłonowski, który był naukowcem i krytykiem literackim. Miało to związek narastającą krytyką poczynań Dmowskiego w Kole Polskim. Do jego najzagorzalszych krytyków należeli Alfons Parczewski oraz Jan Harusewicz33.

W tym samym roku w Petersburgu odbył się II Kongres Słowiański. Na to spotkanie przybyła mniejsza liczna Polaków, ale wśród nich był Dmowski. Na przełomie 1909/ 1910 roku Koło Polskie zerwało z neoslawizmem. Decyzja ta została pozytywnie przyjęta przez rosyjską prawicę, a z ubolewaniem przez liberałów. W tym samym czasie przedstawiciele Królestwa Polskiego zerwali współpracę z październikowcami. Powodem było przeświadczenie w partii, że skrajny antypolonizm w II Rzeszy i tak zmusi Polaków do współpracy z Rosjanami34. Chwilowy sojusz Dmowskiego z neoslawizmem spowodowało rozłamy z jego stronnictwie. W 1911 r. zerwała z nim Secesja Stanisława Bukowieckiego, a Tomasz Teodor Jeż– Miłkowski wraz z Aleksandrem Zawadzkim tzw., starzy działacze endeccy stworzyli grupę Frondy. W 1912 r. przyjęła ona nazwę Narodowy Związek Chłopski35.

W trakcie trwania III Dumy Koło Polskie wraz z Kołem Kresowym stoczyło bój o pozostawienie w granicach Królestwa Polskiego Chełmszczyzny. Na ten teren składało się 11 powiatów guberni lubelskiej i siedleckiej. Plany bezpośredniego przyłączenia tego regionu do Rosji powstały już do 1864 roku. Bezpośrednim powodem tej decyzji w pierwszych latach XX wieku było uchwalenie 17 kwietnia 1905 r. ukazu tolerancyjnego. Dokument ten umożliwił przejście na katolicyzm ok. 200 tys. osobom, które w wyniku zlikwidowania Kościoła unickiego w 1875 r. zostały włączone w struktury prawosławia. Taki ubytek wiernych spowodował spadek znaczenia Kościoła prawosławnego. Projekt rządowy, który powstał w trakcie obrad III Dumy był wspierany przez popów (duchownych prawosławnych, inne określenie batiuszka, zwłaszcza przez biskupa Eulogiusza. Większość rosyjskich partii, oprócz lewicy oraz liberałów była za oderwaniem Chełmszczyzny od Królestwa Polskiego. W 1910 r. na spornym terenie doszło do zbierania podpisów zwolenników i przeciwników zmiany granicy administracyjnej. Zwolennicy uzbierali blisko 51 tys. głosów a przeciwnicy 53 tysiące. Oponenci przekazania Chełmszczyzny byli wspierali przez członków Koła Polskiego. Dnia 18 kwietnia 1912 r. Duma przyjęła dekret przyłączający sporny obszar bezpośrednio do Rosji. Koło Polskie mając nadzieje na uzyskanie dla reszty Królestwa Polskiego autonomii w trakcie głosowania wstrzymało się od głosu36. Warto dodać, że do sfinalizowania tego projektu doszło po udanym zamachu na premiera Stołypina. Wydarzenie miało miejsce we wrześniu 1911 roku, nowym premierem został Władimir Kakowcew.

Drugą sprawą, która boleśnie dotknęła Polaków była kwestia państwowego wykupu warszawsko– wiedeńskiej linii kolejowej. Rosjanie argumentowali ten plan zbliżającą się wojną, dlatego kolej powinna być obsługiwana przez ludzi nienastawionych anty- rosyjsko37. Ta kwestia najmocniej uderzyła w Niemców, którzy mieli spore udziały w tym przedsiębiorstwie. Polacy posiadali 14% kapitału spółki. Skarb państwa rosyjskiego przeznaczył na ten wykup 32 mln. rubli. Mimo protestów członków Koła Polskiego oraz Koła Kresowego w listopadzie 1911 r. Duma zatwierdziła plan wykupu. W lipcu 1912 r. wiceminister komunikacji zawiadomił zarząd firmy kolei, że liczba pracowników będących katolikami musi spaść do ok. 10%. Zwolnieni mieli otrzymać jednoroczne pobory.

W trakcie piątej sesji III Dumy dyskutowany był projekt autorstwa październikowców, który zakładał likwidację majoratów. Były to wielkie majątki arystokracji rosyjskiej w Królestwie Polskim, które powstały w wyniku konfiskat ziemi należącej do powstańców styczniowych. Majoraty miały służyć, jako ostoje rosyjskiej kultury, ale bardzo często ich właściciele wydzierżawiali je Żydom. Plan ustawy zakładał ich rozparcelować dla rosyjskich chłopów, którzy mieli przybywać, jako koloniści38. Projekt ten znalazł poparcie m.in. Koła Polskiego, ale sprzeciw np., rosyjskich nacjonalistów. Ostatecznie zatwierdzony projekt pozwalał na sprzedaż tej ziemi dla małorolnym czy bezrolnym chłopom z obywatelstwem rosyjskim, ale pod pewnymi warunkami np., by przeprowadzić parcelację trzeba była uzyskać zgodę kilku urzędów, pozwolenie od właściciela ziemi i musiał być stwierdzony głód ziemi.

W 1912 roku odbyły się wybory do IV Dumy Państwowej. Stronnictwo Narodowo– Demokratyczne zostało wsparte przez realistów i konserwatystów. Polska Partia Socjalistyczna– Lewica zaproponowała sojusz wyborczy Bundowi, który przyjął ofertę i SDKPiL, który nie wyraził na to zgody39.Kandydatem sojuszu Bundu i PPS– Lewicy był Eugeniusz Jagiełło. W trakcie tych wyborów narodowa- demokracja w celu zamaskowania porażek politycznych w III Dumie, w swojej kampanii wyborczej zaczęła przestawiać Żydów-, jako jedno z poważniejszych zagrożeń dla Polaków. Najbardziej widoczne było to w trakcie wyborów w Warszawie. Endecy mieli problemy z wystawieniem kandydata; wśród typowanych osób był Bolesław Koskowski, Adolf Suligowski, Henryk Radziszewski, Władysław Jabłonowski oraz Władysław Grabski. Wszystkie te osoby odmówiły, więc kandydatem został Roman Dmowski. Nie cała prawica poparła tę kandydaturę, secesjoniści z narodowej- demokracji i postępowcy wybrali na swojego przedstawiciela Jana Kucharzewskiego, który potępiał antysemityzm, ale asymilację Żydów uważał za fikcję.

W I turze wyborów w Warszawie Zjednoczenie Socjalistyczne (PPS- Lewica z Bundem) zdobyło 814, SDKPiL 6245, polska prawica 6938, żydowska prawica i syjoniści 9323 głosów. W drugiej turze na Dmowskiego oddało głos 11 elektorów, 22 głosowało na Kucharzewskiego, 1 na przedstawiciela SDKPiL, a 46 na listę wyborców żydowskich, którzy wybrali Eugeniusza Jagiełłę40.Po pewnym czasie okazał się on agentem carskiej Ochrany. Podobna sytuacja miała miejsce w Łodzi, gdzie dzięki głosom Żydów i Niemców wybrany został doktor Bomasz, który przyłączył się do kadetów. W odpowiedzi na porażki wyborcze endecy ogłosili bojkot przedsiębiorstw żydowskich41. Nigdy nie został on przerwany. W opinii syjonisty Icchaka Grunbauma, akcja ta bojkotowa nie przyniosła Żydom zbyt wielkich strat finansowych, a pogłębiła obustronną niechęć42 tj. stanowiła ostateczne rozejście się dróg między Polakami a Żydami.

Ostatecznie w skład Koła Polskiego do IV Dumy weszli: Lubomir Dymsza, Jan Harusewicz, Jaroński, AlfonsParczewski, Józef Świeżyński, Józef Nakonieczny, Święcicki, ksiądz Stanisław Maciejewicz, Kiniorski, Gościcki, Łempicki, Raczkowski, Puttakamer.

Skład partyjny Dumy wyglądał następująco: rosyjscy nacjonaliści 88 mandatów, prawica– 59, centryści (rozłamowcy od październikowców)– 33, październikowcy– 99, postępowców– 47, kadeci– 59, muzułmanie– 6, trudowcy– 11, socjaldemokraci– 14 oraz sześciu bezpartyjnych43. Pewną różnicą między III a IV Dumą było to, że nacjonaliści rosyjscy po wyborach w 1912 r. nie stosowali zajadłej antypolskiej retoryki.

Jedna z nielicznych kwestii, którą zajmowała się IV Duma i dotyczyła Polaków było zagadnienie serwitutów. Były to łąki, pastwiska, lasy oraz torfowiska, które należały do ziemian, a chłopi mogli z nich korzystać44. W lutym 1914 r. komisja zajmująca się kwestiami rolnymi przedstawiła projekt likwidacji serwitutów, które miały być zamienione na żądanie jednej z stron, przy czym korzyści osiągane przez włościan miały być kapitalizowane w stosunku 6%, a wynagrodzenie miało być realizowane m.in. w postaci pieniędzy45. Pomysł ten uzyskał aprobatę Koła Polskie a sprzeciw u trudowników. Duma ta zajmowała się także kwestią samorządu. Upadek jednego z projektów, który miał korzystne rozwiązania dla Polaków spowodował, że dnia 22 czerwca 1914 r. dwóch członków Koła Polskiego– Swieżyński i Kiniorski złożyło mandaty. Warto dodać, że Królestwo Polskie otrzymało samorząd miejski dopiero wiosną 1915 roku46. Koło Polskie złożyło także kilka interpretacji. Jedna z nich dotyczyła sprawy zakazu wywieszania szyldów w Mińsku w języku polskim. Druga z nich miała miejsce, gdy w Chełmnie członków organizacji „Pomoc” Tadeusza Kozerskiego i Edwarda Zypcera. Dnia 8 sierpnia 1914 r. Koło Polskie w wyniku wybuchu I wojny światowej ogłosiło lojalność wobec państwa rosyjskiego.

We wszystkich Dumach mieszkańcy Królestwa Polskiego posiadali swoją reprezentację, która działała w ramach Koła Polskiego. Jej członkowie nie potrafili skorzystać z okazji, jaką było osłabienie caratu w wojnie z Rosją carską, by wraz z rodzącymi się ugrupowaniami rosyjskiej demokracji znieść przynajmniej część ograniczeń nałożonych na Polaków. Z kolei ordynacja do II, III oraz IV Dumy faworyzowała ugrupowania konserwatywne oraz nacjonalistyczne, które z niechęcią spoglądały na różne mniejszości narodowe mieszkające pod berłem dynastii Romanowów. Przykładem tej sytuacji było m.in., wydzierżawienie Chełmszczyzny z Królestwa Polskiego. Warto zaznaczyć, że mimo wielu trudności działalność parlamentarna m.in., Władysława Grabskiego czy Romana Dmowskiego miała wpływ na ich późniejszą karierę w odrodzonej po 1918 r. Polsce.

Dominik Flisiak

---

Od 1905 r. Rosja carska była w poważnym kryzysie. Był on związany z konfliktem z Japonią, a później także z rewolucją robotników. W celu powstrzymania niepokojów władze zdecydowały o przeprowadzeniu wyborów do Dumy na forum, której byłyby omawiane kwestie związane z przyszłością tego kraju. Rządzącym krajem za pomocą ordynacji wyborczych pragnęli by siły związane z obozem reformistycznym otrzymały jak najmniej miejsc w Dumie. Wartym podkreślenia jest fakt, że od I do IV Dumy mieszkańcy Królestwa Polskiego mieli swoich przedstawicieli zasiadających w Kole Polskim. Byli oni związani z ugrupowaniami konserwatywnymi oraz nacjonalistycznymi. Przedstawiciele Koła Polskiego zajmowali się m.in., stosunkiem do ustaw agrarnych czy do idei panslawizmu.

Rosja, Duma, Koło Polskie, Koło Kresowe, wojna

---

Since 1905 tsarist Russia was in serious crisis. He was involved in a conflict with Japan and later with the workers’ revolution. To stop the unrest, the authorities decided to hold an election to the State Duma on a forum that would discuss issues related to the future of the country. The ruling country, using electoral law, wanted the forces of the reformist camp to receive as few places as possible in the State Duma. It is worth emphasizing that from the first to fourth duma, the inhabitants of the Kingdom of Poland had their representatives in the Koło Polskie. They were associated with conservative and nationalist groups. Representatives of the Koło Polskie dealt, inter alia, with respect to agrarian law or the idea of ​​Pan- Slavism.

Russia, Pride, Polish Circle, Borderland, war

---

Bibliografia:

Źródła drukowane:

1. Grunbaum I., Polityka żydowska w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach, Warszawa 1930.

Opracowania i artykuły:

1. Chwalba A., Historia Polski 1795- 1918, Kraków 2000

2. Kieniewicz S., Historia Polski 1795- 1918, Warszawa 1996

3. Pajewski J., Historia Powszechna 1871- 1918, Warszawa 1996

4. Łukawski Z., Koło Polskie w Rosyjskiej Dumie Państwowej w Latach 1906- 1909, Wrocław, Warszawa, Kraków 1967

5. Wierzchowski M., Sprawy Polski w III i IV Dumie Państwowej, Warszawa 1966

   ---

Zdjęcie: