Robotnicy Zagłębia Dąbrowskiego w świetle powszechnych spisów ludności z 1921 i 1931 r.

Problem struktury społecznej Polski międzywojennej stanowi i stanowił pole zainteresowań wielu badaczy. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim Janusza Żarnowskiego1. Społeczeństwem województwa kieleckiego w latach 1918-1939 zajmowali się m. in. Regina Renz oraz Mieczysław Markowski. Wymienieni historycy przeanalizowali strukturę warstwy rzemieślniczej, drobnomieszczańskiej oraz grupy ziemiaństwa i robotników przemysłowych. Zauważyli też konieczność przedstawienia układu społecznego poszczególnych powiatów lub regionów obrębie Kielecczyzny2. Postulat jest zasadny, ponieważ ówczesne województwo kieleckie było pełne kontrastów; z jednej strony był to jeden z najbardziej uprzemysłowionych regionów kraju, z drugiej zaś składał się z powiatów wybitnie rolniczych. Niniejszy artykuł dotyczy jednej z grup społecznych zamieszkujących tereny Zagłębia Dąbrowskiego, mianowicie – robotników.

Pod pojęciem Zagłębie Dąbrowskie w okresie międzywojennym rozumiano tereny skupione wokół 5 dużych ośrodków miejskich takich jak: Będzin, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec i Zawiercie. Region w latach 1918-1939 administracyjnie przynależał do województwa kieleckiego. Początkowo tworzył jedną jednostkę terytorialną – powiat będziński, w 1927 r. wyodrębniono z niego powiat zawierciański, zaś w 1934 r. powiat grodzki Sosnowiec. Spośród grup społecznych omawianego regionu za cel badań wybrano robotników. Jest to grupa szczególnie istotna z uwagi na wysoki stopień uprzemysłowienia Zagłębia Dąbrowskiego. W 1921 r. z pracy z przemysłu utrzymywało się 58,0% ogółu mieszkańców tego terenu, zaś 10 lat później – 60,0%. Rozbudowująca się zagłębiowska gospodarka, a zwłaszcza przemysł, były siłą tworzącą miejsca pracy, a co za tym idzie katalizatorem rozwoju liczebnego klasy robotniczej. Ponadto, jak wynika z tabeli 1, Zagłębie Dąbrowskie było najludniejszym regionem województwa, a powiat będziński jednostką z największą liczba mieszkańców.

Tabela 1. Powierzchnia i ludność powiatów Zagłębia Dąbrowskiego na tle pozostałych powiatów województwa kieleckiego w latach 1921-1931

Powiat	Powierzchnia w km2	Liczba ludności		Liczba osób na km2
		1921	1931	1921	1931
będziński*	459	188777	231310	411,3	503,9
M. Częstochowa	47,5	88894	117179	871,5	466
częstochowski	1854,4	145738	182466	78,6	98,4
iłżecki	1811,7	137080	159718	75,7	88,2
jędrzejowski	1208,3	100319	108533	78,4	84,4
kielecki	1946,6	179866	219927	92,4	112,7
konecki	1858,7	145628	179174	78,3	96,4
kozienicki	1856,9	124257	148107	66,9	77,1
miechowski	1360,6	149358	154574	109,8	113,6
olkuski	1360,6	136239	151729	99,8	111,2
opatowski	1364,6	162877	186547	99,4	113,8
opoczyński	1369,1	118260	130524	66,6	73,5
pińczowski	1149,8	12402	126098	104,7	109,7
M. Radom	24,8	61599	77902	2483,8	3141,2
radomski	1980,4	131840	150447	66,6	76
sandomierski	1179,5	111863	123362	94,8	104,6
M. Sosnowiec	33,2	86497	108959	2605,3	3281,9
stopnicki	1589,2	140624	153091	88,5	96,3
włoszczowski	1430,2	94245	100607	65,9	70,3
zawierciański	946	111 158	131071	117,8	138,6
Ogółem	25589,4	2355781	2935697	99,1	114,7

*Powiat będziński ujęty w granicach z 1934 r.

Źródło: Statystyka Polski, Seria C, z. 86 Drugi powszechny spis ludności z 9. XII. 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo kieleckie, Warszawa 1938, s. 2-3.

Głównym materiałem źródłowym na jakim oparto niniejsze badania są dane zawarte w dwóch powszechnych spisach ludności: z 1921 oraz z 1931 r. Oczywiście w obiekcie zainteresowań były tomy poświęcone województwu kieleckiemu. Międzywojenne spisy powszechne rozróżniały następujące kategorie społeczne: samodzielni zatrudniający siły najemne, samodzielni nie zatrudniający sił najemnych, pracownicy umysłowi (personel pracowniczy), robotnicy i chałupnicy oraz osoby o niewiadomym stanowisku społecznym3. Jest to tylko podział orientacyjny, więc należy go traktować bardzo ostrożnie. Kategorię samodzielnych zatrudniających siły najemne w rolnictwie należy traktować jako bogatych chłopów tzw. burżuazję wiejską, ale w tej liczbie są też właściciele gospodarstw drobnotowarowych. Posiadaczy gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha zaliczano do ziemiaństwa. Ponadto, jeśli chodzi o klasę drobnomieszczaństwa to mieściła się ona w kategorii nie zatrudniających sił najemnych, jednakże wielu drobnych przedsiębiorców zatrudniających od 1 do 4 pracowników miało charakter rzemieślniczy, a więc drobnomieszczański. Z kolei niektóre warsztaty mogły zatrudniać więcej niż 4 pracowników, tak więc nie można uniknąć błędów czy to to w jedną, czy w drugą stronę. Ponadto spisy rozróżniały kategorię zawodowo czynnych i biernych. Do pierwszej kategorii zaliczono wszystkich wykonujących pracę zarobkową i bezrobotnych oraz pomagających członków rodzin w warsztacie rzemieślniczym czy też w gospodarstwie rolnym. Do biernych zawodowo należeli członkowie rodzin utrzymujący się z pracy głowy rodziny oraz emeryci i renciści4. Arkadiusz Rzepkowski zastosował zmodyfikowany podział klasowo-warstwowy. Rozróżnił kilka grup społecznych: zamożnych i średniozamożnych posiadaczy (burżuazja, ziemiaństwo, średniozamożni właściciele przedsiębiorstw czy warsztatów rzemieślniczych, bogaci i średniozamożni chłopi), drobni posiadacze, małorolni chłopi, właściciele niewielkich warsztatów rzemieślniczych oraz mniej zamożni handlarze, pracownicy umysłowi. Następną kategorię tworzyli robotnicy, ostatnią grupę stanowiły osoby z kręgu marginesu społecznego5. W niniejszej publikacji pod pojęciem robotnicy rozumie się czynne zawodowo osoby należące do tej grupy społecznej. Na taką definicję wpłynęła możliwość porównywania danych liczbowych między pierwszym a drugim spisem ludności6.

Analizując dane z tabel 2 i 3 można zauważyć, iż na omawianym obszarze zamieszkiwała bardzo duża liczba robotników: 86 275 w 1921 r., 10 lat później zaś 111 994, Nastąpił więc przyrost tej grupy społecznej o 29,0%. W 1921 r. robotnicy w stosunku do 157 290 ogółu ludności zawodowo czynnej stanowili 54,8%, czyli ponad połowę, z kolei w roku 1931 r. w stosunku do 219 278 zawodowo czynnych stanowili niewiele mniej bo 51,1%7.

Tabela 2. Robotnicy według działów gospodarki w Zagłębiu Dąbrowskim w 1921 r.

Dział gospodarki	Liczba robotników	%
Rolnictwo	5 443	6,4
Górnictwo i przemysł	64 388	74,6
Handel i ubezpieczenia	1 741	2,0
Komunikacja i transport	4 299	5,0
Służba publiczna	2 043	2,3
Służba domowa	5 381	6,2
Bezrobotni oraz osoby bez podania zawodu	2 980	3,5
Ogółem	86 275	100,0

Źródło: Statystyka Polski, t. XVII, Pierwszy powszechny spis…, tab. XVIII, s. 170.

Tabela 3. Robotnicy według działu zawodu w Zagłębiu Dąbrowskim w 1931 r.

Dział zawodu/ Powiat	będziński		M. Sosnowiec		zawierciański		Ogółem
	robotnicy	%	robotnicy	%	robotnicy	%	robotnicy	%
Rolnictwo	1 268	2,2	358	1,1	2 406	9,5	4 032	3,6
Górnictwo i przemysł	45 535	80,7	21 394	70,8	19 391	76,2	86 320	77,1
Handel i ubezpieczenia	1 511	2,7	1 971	6,5	335	1,3	3 817	3,4
Komunikacja i transport	2 081	3,6	1 359	4,5	1 469	5,7	4 909	4,4
Służba publiczna	1 644	2,9	1 435	4,7	629	2,5	3 708	3,3
Służba domowa	4 223	7,9	3 662	12,1	1 186	4,6	9 071	8,1
Bezrobotni i nie wykonujący zawodu i bez bliższego określenia	95	0,1	32	0,1	10	0,03	137	0,1
Ogółem	56 357	100,0	30 211	100,0	25 426	100,0	111 994	100,0

Źródło: Statystka Polski, Seria C, z. 86. Drugi powszechny spis…, tab. 24, s 119, 126, 127, tab. 29, s. 350-352, 387-389, 392-394.

Śledząc w dalszym ciągu informacje zawarte w tabeli nr 3, dochodzimy do wniosku, że najwięcej przedstawicieli klasy robotniczej w 1931 r. mieszkało powiecie będzińskim, zaś najmniej w powiecie zawierciańskim. Taka sytuacja wynikała z faktu koncentracji w tym powiecie przemysłu wydobywczego, który zatrudniał wiele rąk do pracy8.

Kolejną kwestią, która wynika z przedstawionych danych jest przytłaczająca przewaga robotników zatrudnionych w górnictwie i przemyśle – 74,6% w 1921 r., 10 lat później 77,1%, ale nastąpił tu wzrost o jedyne 2,5% tymczasem w wybitnie rolniczym powiecie jędrzejowskim nastąpił przyrost, aż o 9,8% (z 7,8% w 1921r. do 17,6% w 1931 r.) a w całym województwie kieleckim aż o 12,7% (z 46,1% w 1921 do 58,8% 10 lat później)9. Zjawisko to należy tłumaczyć tym, iż w Zagłębiu Dąbrowskim proces modernizacji społeczeństwa był już zaawansowany, gdyż rozpoczął się praktycznie w poł. XIX w. a powiaty centralne i wschodnie takie jak Jędrzejów, dopiero wkraczały w fazę unowocześniania stąd ten duży wzrost robotników w ciągu dekady.

Ponadto omawiany region dość dotkliwie dotknął wielki kryzys gospodarczy z początku lat 30, co spowodowało zamknięcie wielu kopalni, a co za tym idzie wzrost bezrobocia10. Analizując sytuację w poszczególnych powiatach można stwierdzić, iż w 1931 r. największa liczba robotników przemysłowych zamieszkiwała powiat będziński, a najmniejsza zawierciański, sytuacja wyglądała więc podobnie, jak w przypadku ogólnej liczby klasy robotniczej.

W większości pozostałych działów zawodowych w latach 1921-1931 zanotowano spadek liczby robotników. Największy wśród robotników rolnych 2,8%. Była to tendencja typowa, gdyż w skali całego województwa, spadek ten wyniósł aż 10,7% (z 33,6% w roku 1921 do 22,9% w roku 1931)11. Należy przy tym zaznaczyć, iż teren Zagłębia Dąbrowskiego był jednym z obszarów o najniższym odsetku robotników pracujących w rolnictwie. Dla przykładu w powiecie jędrzejowskim ta kategoria osób stanowiła w 1921 r. 77,4% wszystkich robotników12. Najmniej robotników rolnych znajdowało się, co oczywiste w mieście Sosnowiec a najwięcej w powiecie zawierciańskim, a to z powodu słabszego stopnia uprzemysłowienia tego ostatniego na tle pozostałych powiatów regionu.

W dziale służba domowa zauważamy zaś, podobnie jak w przemyśle, wzrost procentowy osób zatrudnionych. Zapewne wynikało to z faktu, iż Zagłębie było skupiskiem dużych ośrodków miejskich takich jak Sosnowiec czy Dąbrowa Górnicza, gdzie ludność zajmująca się tą profesją miała więcej możliwości w znalezieniu pracy, niż np. ludność z powiatów gdzie brak było większych miast.

Jak już wcześniej nadmieniono, główny trzon klasy robotniczej Zagłębia stanowili robotnicy przemysłowi. Pod względem ich liczebności omawiany region przodował w skali całego województwa kieleckiego. W Zagłębiu Dąbrowskim w 1921 r. mieszkało aż 55,0% ogółu zatrudnionych w przemyśle mieszkańców województwa, zaś 10 lat później – 41,4%, podczas gdy np. w powiecie częstochowskim odsetek ten wynosił odpowiednio 14,0% i 5,4% a w powiecie włoszczowskim 0,4% oraz 0,7%. Szczegółowe dane ilustruje tabela 4.

Tabela 4. Rozmieszczenie terytorialne robotników przemysłowych w województwie kieleckim w 1921 oraz w 1931 r.

Powiat	1921	%	1931	%
będziński	64 388	55,0	45 535	21,8
M. Częstochowa	–	–	25 964	12,4
częstochowski	16 325	14,0	11 232	5,4
iłżecki	3 414	2,9	6 490	3,1
jędrzejowski	638	0,6	2 050	1,0
kielecki	4 166	3,6	12 470	0,1
konecki	5 237	4,5	10 953	5,2
kozienicki	991	0,8	4 593	2,2
miechowski	936	0,8	2 478	1,2
olkuski	5 759	4,9	9 517	4,6
opatowski	4 816	4,1	10 783	5,2
opoczyński	1 099	0,9	3 335	1,6
pińczowski	754	0,6	1 953	0,9
M. Radom	–	–	11 063	5,3
radomski	5 679	4,9	3 246	1,6
sandomierski	1 463	1,3	2 734	1,3
M. Sosnowiec	–	–	21 394	10,3
Stopnicki	784	0,7	1 976	0,9
włoszczowski	516	0,4	1 562	0,7
zawierciański	–	–	19 391	9,3
ogółem	116 965	100,0	208 719	100,0

Źródło: M. B. Markowski, Robotnicy przemysłowi…, s. 77.

Niezbędne do zaistnienia kategorii czynnych zawodowo robotników przemysłowych są przede wszystkim miejsca ich zatrudnienia, czyli różnego typu zakłady pracy. W okresie międzywojnia zakłady przemysłowe dzielono na 8 kategorii. Ogólnie przyjmuje się, że kategorie I-III to odpowiednik wielkiego przemysłu, kategorie IV-V -to przemysł średni, kategorie VI-VII to przemysł drobny, albo duże zakłady rzemieślnicze, z kolei kategoria VIII odpowiadała odpowiadała średnim i drobnym zakładom rzemieślniczym. Oczywiście nie można całkowicie polegać na tym podziale, gdyż często właściciele przedsiębiorstw, aby uniknąć płacenia wyższych podatków wykupywali świadectwa przemysłowe niższej kategorii, niż w rzeczywistości powinni13.

Na terenie Zagłębia Dąbrowskiego, według danych z 1935 r., funkcjonowały 3275 przedsiębiorstwa przemysłowe. Najwięcej takich zakładów należało do kategorii VIII, które nie różniły się zbytnio od warsztatów rzemieślniczych, a ich moc produkcyjna i obroty handlowe były znikome.

Inaczej zupełnie wyglądała sytuacja, jeśli chodzi o przedsiębiorstwa wielkiego przemysłu. Jak wynika z tabeli 5, fabryk I i III kategorii, a więc zatrudniających powyżej 500 robotników było na obszarze zagłębia 49, najwięcej znajdowało się ich w powiecie będzińskim – 32, zaś najmniej w powiecie zawierciańskim – 8. Liczba ta stanowiła ponad 50,0% ogółu tego typu zakładów województwa kieleckiego (dla przykładu w powiecie miechowskim, stopnickim, czy włoszczowskim nie działały przedsiębiorstwa tej kategorii). Świadczyło to o wybitnie przemysłowym charakterze analizowanego regionu14.

Tabela 5. Rozmieszczenie zakładów przemysłowych według kategorii w Zagłębiu Dąbrowskim w 1935 r.

Powiat	Kategorie				Ogółem
	I-III	IV-V	VI-VII	VIII
będziński	32	51	119	1 440	1 642
m. Sosnowiec	11	27	101	891	1 030
zawierciański	8	17	60	518	603
Ogółem	51	95	280	2 849	3 275

Źródło: M. B., Markowski. Robotnicy przemysłowi…, s. 33.

Wielkie i średnie zakłady przemysłowe produkowały szeroki asortyment wyrobów kierowanych na rynek wewnętrzny i zagraniczny, dlatego potrzebowały szeregu rąk do pracy, decydując przy tym o wielkości zatrudnienia. Z analizy danych zawartych w tabeli 6 wynika, iż na omawianym terenie w 1931 r. w przedsiębiorstwach I-V kategorii pracowało 66 437 robotników, czyli 59,3 % ogółu, było to niewiele mniej niż w skali całego województwa.

Tabela 6. Rozmieszczenie robotników w Zagłębiu Dąbrowskim według kategorii zakładów przemysłowych w 1931 r.

Powiat	Liczba robotników w zakładzie				Ogółem
	I-V kat.	VI-VII kat.	VIII kat.	niewiadoma
będziński	35 316	884	3 274	6 061	45 535
M. Sosnowiec	15 469	671	2 861	2 939	21 394
zawierciański	15 652	340	1 151	2 248	19 391
Ogółem	66 437	1 895	7 286	11 248	111 994
%
będziński	77,5%	1,9%	7,1%	13,3%	100,0
M. Sosnowiec	72,3%	3,1%	13,3%	13,7%	100,0
zawierciański	80,7%	1,7%	5,9%	11,5%	100,0
Ogółem	59,3%	1,7%	6,5%	10,4%	100,0

Źródło: Statystyka Polski, Seria C, z. 84. Drugi powszechny spis…, tab. 29, s. 350-352, 387-389, 392-394.

Zagłębie Dąbrowskie było przede wszystkim centrum przemysłu ciężkiego, a więc górnictwa węglowego, rud żelaza oraz przemysłu hutniczo-metalowego i maszynowego15. Dlatego też te gałęzie zatrudniały najwięcej rąk do pracy. Według danych z tabeli 7 w 1921 r. w tych rodzajach przemysłu w sumie pracowało 73,4% (w tym 63,0% w górnictwie) ogółu robotników regionu. 10 lat później nastąpił zaś przyrost w większości działów. Znaczny spadek odnotowało górnictwo, gdzie zatrudnienie podejmowało już tylko 37,4 % osób.

Ciągle jednak ta branża wraz z hutnictwem i przemysłem maszynowym stanowiła, miejsce pracy dla 58,8% robotników regionu. Patrząc z perspektywy ogólnowojewódzkiej odsetek ten wyniósł w 1931 r. 40,6%16. Na spadek liczebności robotników w górnictwie złożyło się wiele przyczyn. Najważniejsze z nich dotyczyły intensywnej eksploatacji węgla w pierwszych latach powojennych a następnie od 1925 r., postawiono na bardziej efektywną produkcję i zredukowano stan załóg. Ponadto w wyniku wojny celnej zamknięto małe kopalnie, które zatrudniały w sumie kilka tysięcy robotników, gdyż nie wytrzymały one konkurencji z potężnymi kopalniami należącymi do wielkich spółek przemysłowo-handlowych17.

Tabela 7. Robotnicy zatrudnieni w Zagłębiu Dąbrowskim w 1921 oraz w 1931 r. w poszczególnych gałęziach przemysłu

Dział przemysłu	Liczba zatrudnionych robotników w 1921 r.	%	Liczba zatrudnionych robotników w 1931 r.	%
Górnictwo, kamieniołomy	40 622	63,0	32 154	37,4
Przemysł mineralny	3 139	4,9	4 684	5,3
Hutnictwo, przemysł metalowy i maszynowy	8 595	13,4	18 477	21,4
Przemysł chemiczny	558	0,9	1 907	2,2
Przemysł włókienniczy	5 162	8,2	7 098	8,2
Przemysł papierniczy	498	0,7	1 384	1,6
Przemysł skórzany	107	0,2	220	0,2
Przemysł drzewny	346	0,5	1 337	1,6
Przemysł spożywczy	1 072	1,7	2 276	2.6
Przemysł odzieżowy	2 005	3,1	4 084	4,8
Przemysł poligraficzny	200	0,2	456	0,6
Przemysł budowlany	862	1,4	4 589	5,3
Gaz, woda, elektryczność	182	0,3	521	0,6
Inny i nieokreślony	1040	1,6	7 133	8,2
Ogółem	64 388	100,0	86 320	100,0

Źródło: Statystyka Polski, t. XVII, Pierwszy powszechny spis…, tab. XVIII, s. 170; Statystyka Polski, Seria C, z. 86. Drugi powszechny spis… tab. 29, s. 350-352, 387-389, 392-394.

Konstatując zaprezentowane analizy: Informacje statystyczne zawarte w dwóch międzywojennych spisach ludności, stanowią cenne źródło do badań nad strukturą społeczno-zawodową mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego. Jeżeli chodzi o grupę robotników to na podstawie danych spisowych można zbadać ich rozmieszczenie terytorialne, strukturę branżową, stan zatrudnienia w poszczególnych kategoriach zakładów przemysłowych. Omawiany region województwa kieleckiego w latach 1918-1939 charakteryzował się wysokim stopniem zurbanizowania oraz industrializacji. Wymienione czynniki kształtowały strukturę społeczną zamieszkującej tu ludności, w której dominowali robotnicy przemysłowi zatrudnieni głównie w branżach przemysłu ciężkiego.

Artur Bąk

Bibliografia

Drozdowski M. M., Żarnowski J., Przemiany struktury społecznej II Rzeczypospolitej, [w:], Droga przez półwiecze. O Polsce lat 1918-1968, red. S. Herbst, Cz. Madajczyk, Warszawa 1969.

Hrebenda A., Klasa robotnicza Zagłębia Dąbrowskiego w latach 1929-1933, Katowice 1969.

Łęczek I., Gospodarka Zagłębia Dąbrowskiego 1918-1939, [w:] Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczypospolitej (1918-1939), red. J. Walczak, Sosnowiec 2005.

Markowski M. B., Obywatele ziemscy w województwie kieleckim 1918-1939, Kielce 1993.

Markowski M. B., Robotnicy przemysłowi w województwie kieleckim 1918-1939, Warszawa 1980.

Markowski M. B., Sfery przemysłowe i ziemiaństwo w województwie kieleckim 1918-1939, Kielce 1990.

Naumiuk J., Niektóre aspekty sytuacji społeczno-gospodarczej na Kielecczyźnie w latach 1918-1939, „Rocznik Świętokrzyski”, t. IV, Warszawa-Kraków 1974.

Piasecka R., Społeczeństwo powiatu jędrzejowskiego w latach 1918-1939, Kielce 2000.

Przemsza Zieliński J., Historia Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 2008.

Renz R., Rzemiosło w województwa kieleckiego w okresie międzywojennym. Aspekty społeczne i gospodarcze, Warszawa-Kraków 1984.

Rosset E., Proletariat łódzki w świetle badań demograficznych, Łódź 1930.

Rzepkowski A., Struktura społeczna mieszkańców województwa łódzkiego w świetle powszechnych spisów ludności w 1921 i 1931 r., „Przegląd nauk historycznych” 2012, nr 1.

Statystyka Polski, Seria C, z. 86 Drugi powszechny spis ludności z 9. XII. 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność . Stosunki zawodowe. Województwo kieleckie, Warszawa 1938.

Statystyka Polski, t. XVII, Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30. września 1921 r., Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo kieleckie, Warszawa 1927.

Żarnowski J., Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973.

---

Streszczenie

Robotnicy Zagłębia Dąbrowskiego w świetle powszechnych spisów ludności z 1921 i 1931 r.

Artykuł traktuje na temat grupy społecznej robotników zamieszkującej powiaty Zagłębia Dąbrowskiego w latach 1918-1939. Głównym materiałem źródłowym, na podstawie których poczyniono badania były dwa spisy powszechne ludności z roku 1921 i z 1931. Omawiany region w okresie międzywojennym administracyjnie przynależał do województwa kieleckiego. Był to obszar silnie zurbanizowany oraz zindustrializowany, nastawiony gospodarczo na przemysł wydobywczy oraz metalowo-maszynowy. Robotnicy, a zwłaszcza robotnicy zatrudnieni w wymienionych branżach stanowili najliczniejszą grupę społeczną wśród mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego. W rozmieszczeniu terytorialnym po podziałach administracyjnych z roku 1927 i 1934 najwięcej robotników zamieszkiwało w powiecie będzińskim, a to z racji ulokowania na jego terenie 3 dużych ośrodków miejskich, tj. Będzina, Czeladzi oraz Dąbrowy Górniczej. Należy odnotować, iż w 1921 r. robotnicy przemysłowi analizowanego regionu stanowili 55,0% ogółu tej grupy społecznej w województwie kieleckim, zaś 10 lat później 41,4%. Z wyżej wymienionych powodów Zagłębie Dąbrowskie zasadniczo wyróżniało na tle pozostałych powiatów ówczesnego województwa kieleckiego, zwłaszcza wschodnich i południowych, które posiadały charakter rolniczy.

Słowa kluczowe: Zagłębie Dąbrowskie, robotnicy, powszechne spisy ludności, struktura społeczna, okres międzywojenny

---

Summary

Workers of Zagłębie Dąbrowskie on the basis of censuses done in 1921 and 1931

The article is about one of the social group – workers, who live in districts of Zagłębie Dąbrowskie in the years 1918-1939. The main reference of research were two censuses done in 1921 and 1931. The region under discussion in interwar period was in kieleckie Voivodeship. It was teritory intimately urbanised and industrialised, economically oriented extractive and metal-mechanical industry. Workers, above all workers employed in metioned branch, was the most numerous social group among habitants in Zagłębie Dąbrowskie. In teritorial distribution, after administrative division of region, after 1927 and 1934 year, the most workers live in będziński district, in view of located there 3 big cities – Będzin, Czeladź and Dąbrowa Górnicza. It should be metioned, in 1921 year industrial workers of analyzed region made up of 55,0% of all members this social group in kieleckie Voivodeship, 10 years later – 41,4%. From above metioned couses Zagłębie Dąbrowskie stands out from the rest discrits of kieleckie Voivodeship above all eastern and southern, which were agricultural character.

Key words: Zagłębie Dąbrowskie, workers, censues, social stratification interwar period

---