Streszczenie | Summary |
Artykuł jest częścią obszerniejszego opracowania autora na temat mecenatu artystycznego Filipa II i Aleksandra Wielkiego. Filip II był fundatorem wielu budowli. Jedną z nich była Stoa Echo w Olimpii. Na podstawie zachowanych artefaktów, badań i tekstów źródłowych artykuł przedstawia wygląd portyku i jego przeznaczenie. Stoa została wybudowana według obowiązujących kanonów sztuki greckiej. Budowla w Olimpii powstała ze względów politycznych, aby ukazać wielkość i dominację dynastii Argeadów na terenie starożytnej Grecji. | This article is part of a larger essayon the author’s artistic patronage of Philip II and Alexander the Great. Philip II was the founder of many buildings. One of them was the Stoa of Echo in Olympia. On the basis of the preserved artifacts, research and source texts article presents the appearance of the portico and his destiny. Stoa was built according to current canons of Greek art. The building in Olympia was created for political reasons, to reveal the size and dominance of Argead dynasty in ancient Greece |
Hasła indeksowe | Key Words |
Filip II, Stoa Echo, Olimpia |
Philip II, Stoa of Echo, Olympia |
Najsłynniejszym sanktuarium starożytnego świata była Olimpia, dziś znana jako jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych. Olimpia położona jest na płaskim terenie w kształcie trójkąta u stóp wzgórza Kronion (Kronosa) i otoczona rzekami Alfios (Alfejos) i Kladios (Kladejos). Początki Olimpii sięgają końca drugiego tysiąclecia przed Chrystusem, ale tereny te zasiedlono około 2800 r. przed Chr.
O doniosłości i ważnej roli Olimpii świadczy fakt, że cała Hellada przybywała do sanktuarium i Altis, świętego gaju poświęconego Zeusowi. Nie było tu wyroczni, ale począwszy od 776 r. przed Chr., co cztery lata odbywały się igrzyska panhelleńskie i pokojowo rozwiązywano spory między poleis.
Na dużym obszarze sanktuarium stało wiele budowli sakralnych. Niektóre z nich posiadały aneksy służące jako mieszkania dla kapłanów i urzędników. W Olimpii wzniesiono także skarbce, budynki użyteczności publicznej i kompleksy sportowe z pomieszczeniami mieszkalnymi dla sportowców i gości. Prace archeologiczne odsłoniły pozostałości architektonicznych i figuralnych pomników kommemoratywnych.
Sanktuarium w Olimpii poza niekwestionowaną rolą religijną pełniło jeszcze funkcję jednego z największych ośrodków sztuki greckiej. Nie dziwi więc fakt, że władca Macedonii Filip II, ojciec Aleksandra Wielkiego po zwycięskiej bitwie pod Cheroneją 338 r. wzniósł tu okrągły tholos zwany Filippejonem ( Paus. V, 20, 9 )((Na olimpijskiej bieżni i w boju. Z Pauzaniasza Wędrówki po Helladzie, księgi V, VI i IV, przełożyła J. Niemirska -Pliszczyńska, Wrocław 1968, s. 107. )). Powstanie Filippejonu było niewątpliwie decyzją polityczną. Był to pomnik chwały dynastii macedońskiej Argeadów.
Drugą budowlą przypisywaną fundacji Filipa II była w Olimpii Stoa Echo. Powstała około 350 roku przed Chr., po wschodniej stronie Altis. Stoa miała duże znaczenie dla Świętego Gaju, ponieważ utworzyła ona wschodnią granicę centralnego sanktuarium i oddzielała kompleks sportowy od obszaru kultowego((Koenigs W., Die Echohalle, American Journal of Archaeology, 89(4), 1985, s. 708-709. )). Stąd rozlegał się doskonały widok na cały układ architektoniczny sanktuarium, ważne budynki, metę stadionu. Stoa służyła nie tylko jako punkt widokowy, miejsce odpoczynku, spotkań religijnych i publicznych, sprzedaży i wystawiania dóbr, ale była też prawdopodobnie miejscem przygotowywania się sportowców ze względu na najbliższe usytuowanie w pobliżu stadionu. W tym budynku prawdopodobnie składano wartościowe wota. Na tę funkcję portyku zwrócił uwagę W. Müller – Wiener: wartościowe wota składane były już od najdawniejszych czasów w specjalnie w tym celu wznoszonych portykach, które znane są w formie jedno – lub dwunawowej (…). Portyki te swoimi długimi frontami tworzyły jednocześnie wyraźne granice całego okręgu (…) jak to można zaobserwować później między innymi w (…) w portyku Echo w Olimpii ( 3 ćwierć IV w.) ((Müller- Wiener W., Greckie budownictwo antyczne, przekład D. Gorzelany, wyd. Platan, 2004, s. 160.)). W.Koenigs datuje powstanie stoi na drugą połowę IV wieku przed Chr. na podstawie odnalezionych in situ wyrobów garncarskich((Koenigs W., Die Echohalle, Olympische Forschungen 14, Berlin 1984, s. 1. )) i twierdzi, że stoa nigdy nie została ukończona.
Pierwotna budowla o znakomitej akustyce, znana z rozchodzenia się siedmiokrotnego echa (Paus. V, 21, 17- jeżeli ktoś tam krzyknie, głos odpowiada siedmiokrotnie, niekiedy nawet więcej), była podwójnym portykiem długości niemal stu metrów ( 97,30 m ) i szerokości 11,50 metra((Inne wymiary podaje S. Photinos, Complete – Guide, Athens , 1982, s. 31: 97,81 x 9,81 metra.; Kaltsas N., Olympia, Athens 2009, s. 29 określa długość stoi na 94 metry. )). Inna nazwa budynku to Stoa Poikile, czyli Portyk Malowany lub Portyk Pstry została nadana ze względu na kolorowe wyposażenie wnętrza, czyli obrazy i napisy wykonane przez sławnych artystów((Photinos S., op. cit., s. 31. )). Nazwa portyku pochodzi stąd, że dawniej na ścianach były malowidła ( Paus.V, 21, 17). Budowla powstawała etapami od IV do I wieku przed Chr. i w trakcie prac budowlanych następowały zmiany w realizacji budowy((Koenigs N., op. cit., 1984, s. 1. )). Budowę portyku rozpoczęto w IV wieku przed Chr. i prawdopodobnie wzniósł go Filip II, a ukończono dopiero w czasach Augusta((Zob. Durando F., Grecja. Przewodnik po zabytkach starożytności, tłum. G. Karolewski, Warszawa 2006, s. 154. )). Patron stoi nie jest znany, uważa się, że stoę wzniesiono z rozkazu Macedończyków, ponieważ wskazuje na to architektoniczne podobieństwo do Filippejonu.((Siebler M., Olympia. Ort der Spiele, Ort der Götter, Stuttgart 2004, s. 29. )) Siebler (2004, 29) zgadza się z Koenigs (1984, 2), że forma marmurowego stylobatu jest podobna do tego z Filippejonu. Obaj autorzy twierdzą, iż może to sugerować tych samych wykonawców, chociaż nie koniecznie tego samego fundatora.
Jest wielce prawdopodobne, że fundatorem był Filip II, który zlecając wzniesienie portyku w sposób swoisty zamanifestował swoją wielkość, status i dominację, ponieważ niespełna sto lat wcześniej Grecy z południa odmawiali królom Macedonii prawa udziału w igrzyskach panhelleńskich. Filip II odniósł zwycięstwo w konnym wyścigu w Olimpii w 356 r. ( Plut., Alex. 3 ) i jedno lub dwa zwycięstwa w wyścigach rydwanów. Filip powrócił do Olimpii nie jako sportowiec, ale zwycięzca nad Grecją.
Lokalizacja portyku została narzucona przez gęstą zabudowę Altis. Sądzę, że Filip II jako władca i fundator portyku, musiał skonsultować jego lokalizację z urzędnikami elejskimi, którzy opiekowali się sanktuarium. Portyk był łatwo dostępny zarówno dla sportowców, widzów, turystów czy pielgrzymów. Tu przechadzano się, szukano schronienia w razie nagłego deszczu, prowadzono dysputy i handlowano. Ciekawie na ten temat wypowiada się Witruwiusz (V, 9, 8 ) , który twierdzi, iż według zwyczajów przekazanych przez przodków w tego rodzaju budowlach miasta zakładają składy na niezbędne rzeczy((Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, przekł. K. Kumaniecki, Warszawa 2004, s. 139.)). Portyki zapewniają podwójną korzyść: podczas pokoju są źródłem zdrowia, w czasie wojny źródłem bezpieczeństwa((Ibidem, s. 140.)). Zgodnie z kanonem budowy portyków, Stoa Echo powstała jako portyk podwójny. Zewnętrzna kolumnada wraz z architrawami i ornamentyką wykonana została według porządku doryckiego. Tworzyły ją 44 kolumny. Średnica kolumn wynosiła 0,95 m, a odległość między kolumnami 2,15 m. Architektów i budowniczych obowiązywał ustalony i przekazywany następnym pokoleniom porządek miar. Znamy go również z pracy Witruwiusza ( V, 9, 1 ) : szerokość portyku trzeba tak ustalić, żeby wysokość kolumn zewnętrznych równa była szerokości portyku między dolną częścią kolumn zewnętrznych a kolumnami środkowymi, jak też szerokości od środkowych kolumn do ścian zamykających chodnik portyku((Ibidem, s. 138.)). Wewnętrzną kolumnadę wykonano w stylu jońskim. Średnica kolumn wewnętrznych była mniejsza od kolumn zewnętrznych i wynosiła 0,75 m, a odległość między nimi 2,07 m. Te środkowe kolumny najprawdopodobniej były o jedną piątą wyższe od zewnętrznych, zgodnie z przyjętym kanonem.
Stoa Echo niewątpliwie miała zgrabny i elegancki wygląd. Jej konstrukcja sprawiała wrażenie lekkości , a budowla była funkcjonalna.
Jak wynika z moich badań, Filip II był nie tylko świetnym strategiem, ale również dbał o artystów, zakładał miasta, zlecał wznoszenie różnych budowli. Śmiało można określić go jako mecenasa sztuki, który fundacje wykorzystywał do celów politycznych. Stoę Echo prawdopodobnie rozebrano w 267 roku po Chr., aby uzyskać materiały budowlane w celu postawienia umocnień osłaniających sanktuarium w czasie najazdu Herulów. Również otoczenie portyku było w odpowiedni sposób zagospodarowane. Nie wiemy, jakie pomniki stały przed frontem w czasach Filipa. W III w. przed Chr. w odległości 2,40 m od frontu stoi stał monument Ptolemeusza II Filadelfosa i jego żony Arsinoe. Złocone posągi umieszczono na szczytach dwóch jońskich kolumnach mierzących 10 metrów wysokości. Przed budynkiem stał także słynny Dyskobol Myrona oraz posąg Zeusa ufundowany przez ojca zawodnika, który dopuścił się przekupstwa (Paus. V, 21, 16 i 17). W Altis pozostało wiele śladów pomników, będących wyrazem wdzięczności Elejczyków dla Macedonii. Przed wschodnim wejściem do świątyni Zeusa stały konne posągi Filipa i Aleksandra ( Paus.VI, 11, 1). Fundatorami posągów byli różni obywatele miasta. Z ich strony było to polityczne posunięcie, które miało świadczyć , że Elis wierne jest swemu protektorowi. Tak więc obręb sanktuarium stale upiększano, ale twierdzę, że w dalszym ciągu wykorzystywano prace w celach propagandowych, do promocji władców.
Jerzy Piątkowski
2: Prytanejon – 3: świątynia Filipa II Macedońskiego – 4: świątynia Hery – 5: Pelopejon – grób legendarnego Pelopsa – 6: Nimfajon – 7: Metroon – świątynia Matki Bogów – 9: kryptoportyk z I w. n.e. łączący Altis ze stadionem – 10: Stadion – 11: Stoa Echo – 13: Stoa Hestii – 15: świątynia Zeusa – 16: ołtarz Zeusa – 19: Nike Pajoniosa – 20: Gimnazjon – 21: Palestra – 22: Teokleon (gr. Theokoleon) – mieszkania kapłanów – 23:Heroon – 24: warsztat Fidiasza – 26: łaźnie greckie – 29: Leonidajon – 30, 33: łaźnie rzymskie – 31: Buleuterion Skarbce I: Sikion – II: Syrakuzy – III: Epidamnos – IV: Byzantion – V: Sybaris – VI: Cyrena – VII: niezidentyfikowany – VIII: ołtarz? – IX: Selinunt – X: Metapontum – XI: Megara – XII: Gela
Bibliografia
Opracowania:
Durando F., Grecja. Przewodnik po zabytkach starożytności, tlum. G. Karolewski, Warszawa 2006, s. 154.
Kaltsas N., Olympia, Athens 2009.
Müller- Wiener W., Greckie budownictwo antyczne, przekład D. Gorzelany, wyd. Platan, 2004.
Na olimpijskiej bieżni I w boju. Z Pauzaniasza Wędrówki po Helladzie, księgi V, VI i IV, przełożyła J. Niemirska -Pliszczyńska, Wrocław 1968.
Photinos S., Complete – Guide, Athens , 1982 Siebler M., Olympia. Ort der Spiele, Ort der Götter, Stuttgart 2004.
Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, przekł. K. Kumaniecki, Warszawa 2004.
Artykuły w czasopismach:
Koenigs W., Die Echohalle, American Journal of Archaeology, 89(4), 1985.
Koenigs W., Die Echohalle, Olympische Forschungen 14, Berlin 1984.
Grafika: Źródło: [domena publiczna, 10. 10. 2015 r.] https://pl.wikipedia.org/wiki/Olimpia_(miasto)#/media/File:Plan_Olympia_sanctuary-fr.svg, autor: N. Kaltsas, Olympia, Athènes, 2004 (3e éd.), fig. 14, p. 16-17.,