Organizacja armii Rzeczypospolitej w dobie wojny w obronie Konstytucji 3 maja

Uchwalenie konstytucji w dniu 3 V 1791 r. pociągnęło za sobą poważne konsekwencje dla Rzeczypospolitej nie tylko jeśli chodzi o sprawy wewnętrzne, ale też zagraniczne. Wizja wzmocnienia wewnętrznego państwa polskiego była nie na rękę państwom zaborczym, bowiem obawiały się one, że Rzeczypospolita może spróbować odzyskać ziemie utracone w 1772 roku w wyniku I rozbioru. Uchwalenie konstytucji pociągnęło za sobą także sprzeciw w samym kraju – opozycja antymajowa wkrótce zorganizowała się w konfederację targowicką, która wnet zwróciła się o pomoc do Rosji. Stało się jasne, że w krótkim czasie może wybuchnąć wojna ze wschodnim sąsiadem Rzeczypospolitej. Wobec tego na czoło wysunęły się kwestie wojskowe, w tym organizacja armii, która stanowiła już ważny punkt obrad Sejmu Czteroletniego.
Jedną z pierwszych kwestii poruszonych na Sejmie Wielkim w odniesieniu do spraw wojska była zmiana organizacji dowództwa. Zdecydowano się zlikwidować istniejący od 1775 roku Departament Wojskowy Rady Nieustającej. W jego miejsce powstała, powołana do życia 6 X 1788 r., Komisja Wojskowa Obojga Narodów podległa wpierw Sejmowi, a po uchwaleniu Konstytucji 3 maja – Straży Praw. Komisja ta składała się z jednego z hetmanów (występował on w roli przewodniczącego), a także 14 komisarzy, w tym 6 cywilów wybieranych przez Sejm. Ponadto połowa członków miała pochodzić z Korony, a druga połowa – z Litwy. Komisja posiadała kompetencje administracyjne i sądownicze, zajmowała się także uzupełnianiem armii oraz zaopatrzeniem((Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Zeszyt IX. Polska sztuka wojenna w latach 1764-1793, red. A. Juszczyński, M. Krwawicz, Warszawa 1957, s. 16, 215-236.)).
Wkrótce po otwarciu obrad Sejmu rozpoczęła się dyskusja dotycząca przebudowy samej armii, znajdującej się od czasów saskich w okresie upadku – warto tylko wspomnieć, że w przededniu rozpoczęcia obrad liczebność wojsk Rzeczypospolitej wynosiła zaledwie ok. 18,5 tys. żołnierzy(( L. Ratajczyk, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej. 1788-1792, Warszawa 1975, s. 116.)). Już 20 X 1788 r. uchwalono nowy etat armii. Zgodnie z jego zapisami armia koronna miała się składać ze: sztabu generalnego, regimentu gwardii pieszej koronnej, regimentu gwardii konnej koronnej, 17 regimentów piechoty, 4 batalionów strzelców, 2 chorągwi piechoty węgierskiej, 8 brygad kawalerii narodowej, 5 pułków straży przedniej, korpusów artylerii i inżynierów. Podsumowując etat dla armii koronnej zakładał wystawienie 21 862 jeźdźców, 40 695 piechurów i 3326 artylerzystów i inżynierów – razem dawało to 65 883 żołnierzy(( Wypisy źródłowe…, s. 241-242.)). Armia litewska miała się składać ze: sztabu generalnego, regimentu gwardii pieszej litewskiej, regimentu gwardii konnej litewskiej, 8 regimentów piechoty, 4 batalionów strzelców, 2 chorągwi obu buław (węgierskich), 2 brygad kawalerii narodowej, 5 pułków straży przedniej, korpusów artylerii i inżynierów. Armię litewską miało więc tworzyć 10 650 jeźdźców, 20 330 piechurów, 1661 artylerzystów i inżynierów, czyli łącznie 32 641 ludzi. Ogólnie wojska Rzeczypospolitej miały osiągnąć stan 98 524 żołnierzy((Tamże, s. 243.)).
Problemy finansowe wymusiły odroczenie realizacji planu stutysięcznego wojska i uchwalenie 22 I 1790 r. tzw. etatu tymczasowego. Zgodnie z jego postanowieniami wystawione siły miały się przedstawiać następująco: w Koronie – sztab, regiment gwardii pieszej koronnej, 14 regimentów piechoty, regiment gwardii konnej koronnej, 8 brygad kawalerii narodowej, 5 pułków straży przedniej, korpus artylerii koronnej, personel ludwisarni, korpus inżynierów koronnych i 2 kompanie pontonierów (łącznie 44 855 ludzi, z tego 20 497 jeźdźców, 21 862 piechurów, 2451 artylerzystów i inżynierów); na Litwie – sztab, regiment gwardii pieszej litewskiej, 8 regimentów piechoty, 2 chorągwie obu buław, regiment gwardii konnej litewskiej, 2 brygady kawalerii narodowej, 5 pułków straży przedniej, korpus artylerii litewskiej, personel ludwisarni, korpus inżynierów litewskich (razem 20 219 ludzi z tego: 6845 jeźdźców, 12 234 piechurów, 1113 artylerzystów i inżynierów)((Tamże, s. 244-246.)).
Bezpośrednie niebezpieczeństwo wojny znacznie przyspieszyło pracę nad rozbudową armii. 21 IV 1792 r. Sejm ponownie uchwalił powołanie 100-tysięcznej armii, 7 V wyrażono zgodę na organizację nowych jednostek w postaci 2 pułków kozackich i 4 batalionów strzelców(( Tamże, s. 22, 278-290.)). W sierpniu 1789 r. osiągnięto stan 45 608 ludzi, rok później było to ok. 56 000, by tuż przed wybuchem wojny osiągnąć stan ok. 65 000 żołnierzy((L. Ratajczyk, Wojsko i obronność…, s. 115.)).
Decyzja o zwiększeniu liczebności armii (aukcji wojska) pociągnęła za sobą konieczność rekrutacji nowych żołnierzy. Początkowo starano się uzupełnić stany zaciągiem ochotniczym. Skutkował on w odniesieniu do kawalerii narodowej, gdzie nadal stosowano przestarzały zaciąg towarzyski (zaciąganie się do danej jednostki szlachcica tzw. towarzysza wraz ze zrekrutowanymi przez siebie ludźmi – pocztowymi). Okazał się jednak całkowicie nieefektywny w piechocie, do której zresztą rekrutacja wywoływała sprzeciw części szlachty obawiającej się masowego poboru chłopów do armii mogącego spowodować braki w sile roboczej((M. Kukiel, Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków 1929, s. 168.)).
W związku z powyższym w grudniu 1789 r. uchwalono pobór rekrutów systemem dymowym. Zdecydowaną wadą przyjętej uchwały był niski poziom liczebny poboru – w dobrach królewskich i kościelnych 1 rekrut przypadał na 50 dymów, z kolei w dobrach prywatnych 1 rekrut miał przypaść na aż 100 dymów. Rekrutowano mężczyzn w wieku 18-30 lat. Łącznie zaciąg ten dawał jedynie 8 tys. ludzi, których służba w zależności od rodzaju broni miała trwać 6-8 lat. Dopiero tuż przed wybuchem wojny zdecydowano o poborze kolejnych 30 tys. rekrutów, co jednak ze względu na szybkie zakończenie działań wojennych nie doszło do skutku(( Tamże, s. 168-169; L. Ratajczyk, Wojsko i obronność…, s. 103; Wypisy źródłowe…, s. 17, 237-240.)).
W celu podniesienia poziomu wyszkolenia, w większości niedoświadczonych, żołnierzy przygotowano szereg regulaminów m. in. zatwierdzony 30 IV 1790 r. regulamin dla piechoty pt. Przepisy musztry regimentów pieszych Wojska Koronnego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Regulamin ten kładł szczególny nacisk na wyszkolenie strzeleckie poszczególnych żołnierzy zalecając oficerom częste prowadzenie ćwiczeń. Zniesiono także „tresowanie” rekrutów wprowadzone na wzór pruski w latach 70. Dodatkowo w 1791 r. opracowano i wydano, nowatorską w skali ówczesnej Europy, specjalną instrukcję dla strzelców, która zalecała współzawodnictwo między żołnierzami, a także wszechstronne ćwiczenia np. biegi, skoki, pływanie(( Tamże, s. 19-20, 259-261; L. Ratajczyk, Wojsko i obronność…, s. 274-276.)).
W 1790 r. wprowadzono również regulamin dla jazdy w postaci Przepisów początkowych dla musztry kawalerii narodowej, który wprowadził innowacje np. w zakresie prowadzenia szarż czy formowania kolumn. Artylerzyści szkolili się na podstawie instrukcji z 1768 roku((L. Ratajczyk, Wojsko i obronność…, s. 277-278; Wypisy źródłowe…, s. 20.)). Niewątpliwie korzystnie na poziom wyszkolenia wojska wpłynęły manewry przeprowadzone pod Gołębiem i Bracławiem((L. Ratajczyk, Wojsko i obronność…, s. 261-266; Sz. Askenazy, Książę Józef Poniatowski 1763-1813, Warszawa 1974, s. 64.)). Wydanie nowych regulaminów jak i przeprowadzone ćwiczenia praktyczne pozwoliły na znaczne podwyższenie poziomu wyszkolenia wojska.
Jednym z ważniejszych czynników decydujących o poziomie wyszkolenia wojska i sprawności wojska w polu był korpus oficerski. Oficerów wojsk Rzeczypospolitej doby wojny 1792 r. można podzielić na dwie grupy. Z jednej strony to oficerowie cudzoziemscy, z drugiej oficerowie pochodzenia polskiego. Regres polskiej wojskowości, a także brak doświadczeń praktycznych większości polskich oficerów(( Nie dziwi to biorąc pod uwagę, iż ostatnim wielkim konfliktem, w którym brało udział państwo polsko-litewskie (zresztą w sposób dość nieudolny), była wielka wojna północna z początku XVIII wieku.)) powodował, że cudzoziemskich oficerów zatrudniano niezwykle chętnie, powierzając im m. in. funkcje instruktorów, co kontynuowano jeszcze, choć w mniejszym zakresie, także w okresie obrad Sejmu Wielkiego((L. Ratajczyk, Wojsko i obronność…, s. 203 )).
Decyzja o powiększeniu wojska pociągnęła za sobą konieczność zwiększenia liczby oficerów. Starano się zapewnić jak największy odsetek Polaków. Nowi dowódcy pochodzili z dwóch źródeł. W stosunku do wyższych oficerów starano się zachęcić do służby w polskim wojsku oficerów pochodzenia polskiego służących w armiach innych państw. Tą drogą w armii Rzeczypospolitej znalazły się takie osobistości jak ks. Józef Poniatowski, Jan Henryk Dąbrowski, Tadeusz Kościuszko czy Michał Wielhorski. Niższe kadry oficerskie kształcono z kolei w szkołach wojskowych ze słynną Szkołą Rycerską na czele. Poza nią istniało kilka innych szkół wojskowych np. Szkoła Korpusu Artylerii((Sz. Askenazy, Książę Józef…, s. 58-59; P. Derdej, Zieleńce-Mir-Dubienka 1792, Warszawa 2000, s. 12.)).
Novum na skalę europejską, obecną w momencie wprowadzenia tylko w armii francuskiej, było otwarcie dostępu do stopni oficerskich osobom pochodzenia mieszczańskiego (oprócz kawalerii narodowej). W prawie miast królewskich z 18 IV 1791 r. możemy przeczytać: W całym wojsku, w każdym korpusie, regimencie i pułku dla obywatelów kondycji miejskiej będzie odtąd wolny wstęp do dosługiwania się rang oficerskich stopniami(( P. Derdej, Zieleńce…, s. 20.)).