Plebiscyty jako forma kształtowania granicy polsko-niemieckiej po I wojnie światowej

Streszczenie Summary
W wyniku klęski wszystkich trzech zaborców w 1918 r. stało się możliwe odzyskanie niepodległości przez Polskę. Najważniejszą sprawą odrodzonego państwa był problem jego granic. Zostały one ukształtowane w wyniku wielu wydarzeń i czynników. Jednym z nich były plebiscyty terytorialne przeprowadzone na Warmii, Mazurach i Powiślu oraz na Górnym Śląsku. Mimo nadziei zamieszkałych tam Polaków oraz poczynionych do nich przygotowań zakończyły się one jednak porażką strony polskiej. Ustalony w ich wyniku przebieg granicy polsko-niemieckiej stawiał Polskę w trudnej sytuacji oraz komplikował stosunki z państwem niemieckim przez całe dwudziestolecie międzywojenne. As a result of the defeat of the three invaders in 1918, regaining independence became possible for Poland. The problem of borders was the most significant issue in the reborn state. They were shaped on the basis of many events and factors. One of them were plebiscites hold in Warmia, Mazury (Masuria), Powiśle and Górny Śląsk (Upper Silesia). Despite the hope of the Polish inhabitants as well as cautious preparations, the plebiscites proved unsuccessful for Poland. The border between Poland and Germany, arranged in the plebiscites, put Poland in a difficult political situation by complicating the relations with Germany for the whole Interwar period.
Hasła indeksowe Key Words
 Plebiscyty, dwudziestolecie międzywojenne  Plebiscites, Interwar period

Pierwsza wojna światowa – zwana też wielką wojną – o wybuch, której modlił się cały naród polski na czele z wieszczem Mickiewiczem, znacząco zmieniła układ sił geopolitycznych na świecie ((J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, Warszawa 2004, s. 5, 769-774. Na temat sprawy polskiej podczas I wojny światowej patrz klasyczne już prace: idem, Odbudowa państwa polskiego, Poznań 2005; idem, Wokół sprawy polskiej. Paryż – Lozanna – Londyn 1914-1918, Poznań 1970.)). Najważniejszym z punktu widzenia Polaków jej skutkiem była możliwość wykorzystania klęski wszystkich trzech zaborców i odzyskania niepodległości ((L. Wyszczelski, O Polsce w Wersalu, Toruń 2008, s. 5-8.)).

Odrodzone państwo borykało się z wieloma trudnościami, z których sprawą najistotniejszą był problem jego kształtu terytorialnego bowiem jak to określił Józef Piłsudski w tej chwili Polska jest właściwie bez granic ((W. Baranowski, Rozmowy z Piłsudskim 1916-1931, Warszawa 1990, s. 64.)).

Naczelnik Państwa skupił się jednak na walce o kształt granicy wschodniej, gdzie próbowano realizować – jak się później okazało utopijną – koncepcję międzymorza, Sprawę granicy zachodniej pozostawiono decyzji obradujących na konferencji pokojowej mocarstw ((Na temat założeń koncepcji międzymorza i prób jej realizacji przez obóz piłsudczyków zob. P. Okulewicz, Koncepcja ,,międzymorza’’ w myśli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926, Poznań 2001.)).

Ostatecznie zasięg terytorialny Drugiej Rzeczpospolitej został ukształtowany w wyniku kilku czynników i wydarzeń – zarówno krwawych wojen i powstań zakończonych odpowiednimi traktatami pokojowymi, jak i decyzji mocarstw zachodnich oraz przeprowadzonymi pod ich auspicjami plebiscytów. To właśnie to ostatnie zagadnienie będzie przedmiotem niniejszych rozważań.

Zanim jednak przejdziemy do omówienia kwestii zasadniczych warto przypomnieć, czym jest plebiscyt terytorialny. Najczęściej mówi się, że jest to oświadczenie woli ludności określonego obszaru do przyłączenia go do któregoś z istniejących państw lub utworzenia nowego, niezależnego państwa ((Encyklopedia prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1976, s. 276.)). Początków plebiscytu niektórzy doszukują się już w starożytnym Rzymie. Pierwszy nowożytny plebiscyt został przeprowadzony w 1791 r., pozwolił on przyłączyć do Francji Avignon oraz hrabstwo Venaissin. Jego zasady i podstawy ideowe zostały opracowane na podstawie myśli Jana Jakuba Rousseau.

Odbywająca się w Paryżu konferencja pokojowa podjęła decyzję o przeprowadzeniu trzech plebiscytów: na Warmii, Mazurach i Powiślu, na Górnym Śląsku oraz na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie. Ten ostatni nie doszedł jednak do skutku wskutek arbitralnej decyzji mocarstw, związanej z trudną sytuacją Polski, jaka zaistniała w wyniku wojny z bolszewikami ((Szerzej na ten temat zob. M. K. Kamiński, Konflikt polsko-czeski 1918-1921, Warszawa 2003, s. 246-336.)). Nieco później zaproponowano przeprowadzenie plebiscytu także na Wileńszczyźnie, jednak propozycja ta ze względu na niechęć zainteresowanych państw nie została zrealizowana ((P. Łossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna: stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985, s. 182-184, 191.)).

Odbyły się więc tylko dwa z planowanych plebiscytów. Oba dotyczyły przebiegu granicy polsko-niemieckiej i oba wpłynęły znacząco na jej ostateczny kształt. Decyzja o ich przeprowadzeniu została podjęta – po zażartych i burzliwych dyskusjach – podczas wspomnianej już konferencji pokojowej ((L. Wyszczelski, O Polsce…, passim; zob. także: Z. Wroniak, Sprawa polskiej granicy zachodniej w latach 1918-1919, Poznań 1963.)) i zapisana w kończącym jej pracę traktacie wersalskim podpisanym dnia 28 czerwca 1919 roku ((Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Niemcami podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919. Protokół podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Traktat między głównemi mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Polską podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r., Warszawa 1919.)).

Pierwszy z plebiscytów miał miejsce 11 lipca 1920 r. i został przeprowadzony na Warmii, Mazurach i Powiślu.

Traktat wersalski stwierdzał, że prawo głosowania miały mieć osoby, które w dniu jego uprawomocnienia skończyły 20 lat oraz które urodziły się albo posiadają miejsce stałego zamieszkania na terenie objętym plebiscytem od daty wyznaczonej przez komisję ((Z. Lietz, Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach w 1920 roku, Warszawa 1958, s. 31.)). Obszar plebiscytowy został podzielony na dwa okręgi: olsztyński i kwidzyński, nad którymi nadzór miały przejąć komisje międzynarodowe ((W. Wrzesiński, Polska – Prusy Wschodnie. Plebiscyt na Warmii i Mazurach oraz Powiślu w 1920 roku, Olsztyn 2010, s. 120.)). Przewodniczącym Komisji Międzysojuszniczej dla okręgu olsztyńskiego został mianowany Ernest Rennie, a dla okręgu kwidzyńskiego gen. Angelo Pavia ((Ibidem, s. 224, 246.)).

Przewidziane przez traktat wersalski Komisje Międzysojusznicze przybyły na objęte plebiscytem tereny w lutym 1920 roku. W skład Komisji olsztyńskiej weszli oprócz wspomnianego już przewodniczącego Ernesta Rennie także Włoch markiz Francassi de Terre Rossano, Francuz Josef Couget, zastąpiony niebawem przez Dawida Chevalley’a oraz Japończyk Marumo Kato ((Z. Lietz, Plebiscyt…, s. 198-199.)). W pracach Komisji kwidzyńskiej uczestniczyli oprócz przewodniczącego gen. Angelo Pavii, także Brytyjczycy Rene hr. Cherisey i Henry Beaumont oraz Japończyk Morikazu Ida ((Ibidem.)).

Sam fakt podjęcia przez ententę decyzji o przeprowadzeniu plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu wywołał mieszane uczucia obu stron. Polacy w większości widzieli w nim szansę na przyłączenie spornych ziem do odrodzonego państwa polskiego. Wśród osób, które szczególnie optymistycznie ustosunkowały się do tej decyzji wymienić należy ówczesnego premiera Ignacego Paderewskiego ((Por. Przemówienie premiera Paderewskiego w czasie debaty ratyfikacyjnej traktatu w polskim sejmie; [w:] Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919 r. Dokumenty i materiały, t. 1, Warszawa 1965, s. 244 i n.)). Pojawiły się jednak głosy uważające decyzję o przeprowadzeniu plebiscytu za fakt krzywdzący dla ludności polskiej.

Pod wpływem sukcesów, jakie udało się odnieść w powstaniu wielkopolskim przystąpiono również do tworzenia na terenie Warmii i Mazur konspiracji wojskowej, myśląc nawet o zbrojnym przejęciu spornych terenów ((P. Stawecki, Stanowisko polskich władz wojskowych wobec plebiscytu na Warmii i Mazurach, [w:] ,,Komunikaty Mazursko-Warmińskie’’, nr 3, Olsztyn 1968, s. 451-466.)).