O helleńskim pojęciu wroga – Amazonki w wyobrażeniu starożytnych Greków

Streszczenie Summary
Starożytni Grecy swoich wrogów postrzegali jako osoby gorsze od siebie. Przedstawiali siebie jako wzór idealnego wysportowanego ciała, które daje zwycięstwo w każdej kategorii. Grecy za gorszych od siebie uważali m.in. barbarzyńców, których obrażali, określając ich jako kobiety. Amazonki, które były opisywane przez Greków jako kobiety, były szanowane na równi z samymi Grekami. Uważali bowiem wojowniczki za godnego przeciwnika, który walczy do końca pokazując swoją odwagę i waleczność. Na cześć Amazonek było wystawionych wiele pomników, które miałyby świadczyć o szacunku i uznaniu przez Greków. Ancient Greeks saw their enemies as somebody worse than themselves. They presented themselves as the example of a perfect body, that gives them victory in any category. They regarded as inferior: barbarians, offensively calling them women. The Amazons, who were described by Greeks as women were as equallly respected as Greeks. They deemed female warriors as a worthy enemy, who fights until the end showing off their courage and prowess. A lot of monuments were built in honor of the Amazons, that indicates Greeks’s respect and credit towards them.
Hasła indeksowe Key Words
 Starożytna Grecja, Amazonki  Ancient Grecce, The Amazonas

Dlaczego warto pisać o Amazonkach? Temat ten jest niezwykle ciekawy, dotyczy bowiem starożytnego plemienia kobiet, które walczyły tak samo jak mężczyźni. Poeci wysławiali Amazonki w swoich dziełach podkreślając ich płeć i boskość wynikającą z powszechnie przyjętego mitu o ojcostwie Aresa. „Greckie wojowniczki” obecne są nieustannie na kartach dzieł greckich i rzymskich autorów. W późniejszych epokach Amazonki poruszały wyobraźnię pisarzy i historyków, którzy chcieli odkryć prawdę o „micie amazońskim” – zadawali pytanie: czy takie plemię rzeczywiście istniało? Czy to tylko opowieść Greków, którzy uwielbiali tworzyć mity? Dlaczego Grecy tak często wspominali o wojowniczym kobiecym plemieniu, które nazwali Amazonkami? Pojawiają się one zarówno w poezji, jak i dziełach historycznych. W greckiej sztuce dostrzec można postacie walczących Amazonek – zmagają się z herosami, Hellenami i obcymi ludami. Wojowniczki obecne są w micie i rytuale. W mitologii greckiej Amazonki były heroinami (żeńskimi herosami). Wiązano je głównie z Aresem – bogiem wojny, a także z Artemidą, którą uważano za ich patronkę oraz z Heraklesem, w którym zakochała się królowa Amazonek – Hipolita. Mitologia grecka dość szczegółowo opisywała wojowniczki, które „były podobne do mężczyzn”. Mimo, że Grecy uważali je za swojego odwiecznego wroga oraz za barbarzyńców, to jednak szanowali te niezwykłe kobiety. Pauzaniasz – autor z czasów cesarstwa rzymskiego, który opisuje zabytki dawnych Greków, odnotowuje liczne ślady pozostawione na terenie Hellady przez Amazonki (( Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie I 2, 1; I 41, 7; III 25, 3; V 11, 4. )). Wiele nazw pochodzących od nich znajduje się w topografii greckiej. Dzięki odkryciom archeologicznym, podczas których znaleziono groby z kobiecymi szkieletami i towarzyszącą im bronią powraca mit Amazonek. Staje się on prawdą historyczną, właśnie dzięki źródłom pisanym oraz archeologii. W związku z tym, że w greckim pojęciu Amazonki były najdawniejszym i najgroźniejszym wrogiem Hellenów, a w czasach klasycznych symbolizowały perską agresję, opowieści o nich mogą służyć jako model opisu wroga.

Pochodzenie Amazonek

Kim były kobiety, które samotnie żyły bez mężczyzn w lasach? Na to pytanie stara się odpowiedzieć już „ojciec historii” – Herodot. Umieszcza on Amazonki nad rzeką Termodont w Tracji. Na tej barbarzyńskiej ziemi miało dojść do zbrojnej konfrontacji między wojowniczkami a Hellenami. Herodot twierdzi, że po tych wydarzeniach Amazonki przeniosły się do kraju Scytów i wspólnie z nimi założyły plemię Sauromatów ((Herodot, Dzieje IV 110-117. )). W mitycznym greckim świecie Amazonki były ludem obcym, żyjącym zupełnie inaczej niż Grecy. Hellenowie nie toczyli wojen bezustannie, mieli stałe siedziby otoczone murami i w niewielkim zakresie czcili boga Aresa, uosabiającego krwawą wojnę. Hellenowie nigdy nie powoływali się na pochodzenie od boga Aresa, w przeciwieństwie do Amazonek, które miały być jego bezpośrednimi potomkiniami. Mówcy attyccy, wychwalający dokonania dawnych Greków – Lizjasz i Isokrates, nazywają Aresa ojcem Amazonek ((Lizjasz, Mowa Pogrzebowa II, 4; Izokrates, Panegiryk 68.)). Opowieść o ojcostwie boga wojny, który spłodził wojowniczki z nimfą rzeczną Harmonią, była bardzo popularna ((Zob. Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC), Zürich 1981, s.v. Amazon.)). Chociaż są inne źródła mówiące pochodzeniu Amazonek od bogini mądrości i wojny – Ateny, to jednak nawet wówczas ojcem pozostaje Ares (( Zob. A. Masłowska – Nowak, Amazonki: greckie źródła literackie do historii mitu, Warszawa 1990, s. 40.)).

Wiążąc wojowniczki z Aresem, Hellenowie podkreślali ich barbarzyński charakter. Od najdawniejszych czasów Grecy mówili, że bóg ten pochodzi z Tracji, a w Scytii podobno wyłącznie jemu wystawiano świątynie ((Homer, Odyseja VIII 361; Herodot, Dzieje IV 59.)). Można uznać, że Hellenowie uważali własnego boga za barbarzyńcę. Zdradza to doskonale helleński stosunek do wszystkiego, co pochodzi z obcych krajów. Choć powszechnie znane słowo – ksenofobia z etymologicznego punktu widzenia jest pochodzenia greckiego, to jednak sami Hellenowie nie posługiwali się nim. Wręcz przeciwnie, używali jedynie jego pierwszego członu na oznaczenie rytualnej „gościnności” (xenia), która nakazywała przyjąć pod dach każdego obcego i obdarować go podarkami. Stworzona przez Greków koncepcja „barbarzyńców” (barbaroi) to konstrukcja złożona. Jeden z największych historyków greckich i następca Herodota – Tukidydes, opisuje pierwszych Hellenów jako „barbarzyńców”: piratów bez miast, stale noszących przy sobie broń i natychmiast gotowych do walki ((Tukidydes, Wojna peloponeska I 6-8. )). Przypomina to zupełnie styl życia Amazonek, które opanowane chęcią walki, ciągle organizowały najazdy. Wskazane obyczaje wojowniczek równolegle przywołują na myśl homeryckich herosów, którzy żyją po to by walczyć, a w przerwach między walkami zajmują się grabieniem osiedli ((Na temat podobieństwa Amazonek do herosów homeryckich, zob. L. Hardwick, Ancient Amazons – Heroes, Outsiders or Women? “Greece & Rome” 1990, nr 37, s. 15-16. )). Jak zauważył historyk greckiej wojskowości – Hans van Wees, zbrojący się rankiem bohaterowie Homera najpierw łapią za miecz, a potem zakładają sandały ((H. van Wees, Greek Bearing Arms. The State, the Leisure, and the Display of Weapons in Archaic Greece, w: Archaic Greece. New Approaches and New Evidence, red. N. Fisher, H. van Wees, London 1998, s. 335. )). Fakt, iż wojowniczki początkowo przedstawiano w ikonografii w greckim uzbrojeniu dokumentuje tezę o pierwotnym związku między Hellenami a Amazonkami. Grecy nigdy nie wypierali się związków krwi nawet z największym i realnym wrogiem – Persami. Hellenowie twierdzili, że król perski to potomek herosa Perseusza ((Na temat związków Perseusza z Persją, a także na temat innych związków krwi Greków z barbarzyńcami, zob. E. S. Gruen, Rethinking the Other in Antiquity, Princeton 2011, s. 256 )).

Co interesujące, Amazonkom – największemu wrogowi Ateńczyków – składano w Attyce ofiary przed świętem Tezeusza, który pokonał je w walce (( Plutarch, Tezeusz 27, 7. )). Zatem Grecy czcili własnego przeciwnika. Trzeba podkreślić, że Hellenowie uważali Amazonki za postacie – dziś byśmy powiedzieli – historyczne. Ich groby, rozsiane po Helladzie, można uznać za pomniki upamiętniające helleńskie zwycięstwa sprzed wieków, jednak nie sposób powiedzieć tego samego o licznych miastach, czy świątyniach, które wojowniczki założyły na wojennym szlaku.

Państwo Amazonek

Czy Amazonki były tylko dzikim plemieniem? Czy stworzyły jakiekolwiek struktury państwowe? Autorzy antyczni dość szczegółowo opisują instytucje Amazońskiego państwa.

Już w dziele Ajschylosa widać Amazonki przy budowie. Zgodnie z jego przekazem, gdy dotarły pod Akropol, założyły naprzeciw wzgórza własne miasto z wieżami ((Ajschylos, Eumenidy 683-690. )). O państwie Amazonek najwięcej pisze hellenistyczny historyk i geograf – Diodor Sycylijski. Amazonki uważał on za jedno z plemion scytyjskich. Kobiety rządziły krajem, tak jak mężczyźni rządzą w innych państwach, a w związku z tym zajmowały się również organizacją wojen. Królową zostawała ta kobieta, która była najdzielniejsza, to znaczy wykazała się największym męstwem spośród innych kobiet. Ona gromadziła kobiece wojsko, trenowała je i prowadziła na podbój sąsiednich ziem. Mężczyźni zaś musieli wykonywać czynności kobiece, takie jak np. przędzenie wełny. Królowa ustanawiała prawa, które poniżały mężczyzn i ich ośmieszały. Według Diodora chłopcy po urodzeniu byli kaleczeni przez swoje matki, aby nie mogli nigdy walczyć, zaś dziewczynkom wypalano prawą pierś aby – w chwili gdy dojrzeją – nie przeszkadzała im. Jednocześnie Diodor Sycylijski uważał królową Amazonek za kobietę mądrą, inteligentną oraz obdarzoną zdolnościami przywódczymi ((Diodor Sycylijski, Biblioteka II, 43-46.)). Inny hellenistyczny autor – poeta Kallimach, musiał doceniać inżynierskie zdolności Amazonek, skoro opisuje je w roli budowniczych świątyni Artemidy w Efezie. Wojowniczki powiesiły na drzewie posąg bogini znaleziony w bagnach. Potem złożyły ofiarę z jelenia i odtańczyły taniec wojenny wokół posągu bogini (( Kallimach, Hymn do Artemidy 237-243. )). Amazonki nie tylko zbudowały świątynię w Efezie, ale też przypisywano im założenie całego miasta, a także innych małoazjatyckich osad greckich. Takimi miastami były m.in. Kyme i Smyrna, które zawdzięczają podobno nazwy królowym Amazonek. Diodor Sycylijski wymienia wiele osiedli, które zawdzięczają swe istnienie wojowniczkom. Historyk wymienia kilka miast, a nawet wyspę, którym Myrine dała nową nazwę: Chersonez, Kerne, Mitylena, Samotraka. Niestety po wielu sukcesach Amazonki zostały prawie wszystkie wybite przez Traka Mopsosa i Scytę Sypylosa ((Diodor Sycylijski III 52-55.)). Oczywiście nie można zapomnieć o tym, że Amazonki same zbudowały stolicę swego państwa – Temiskyrę.

W kraju Amazonek panowała monarchia. Królowa, która cieszyła się powszechnym szacunkiem wśród Amazonek, brała czynny udział w bitwie. U Hellenów było inaczej. W Grecji monarchia należała do czasów legendarnych. Grecy znali królów z mitów. Poszczególnymi greckimi państwami w odległej przeszłości rządzili władcy, którzy oddali władzę „wybranym” (ustrój oligarchiczny). Ustrój monarchiczny nazywali Grecy ustrojem barbarzyńskim, a myśl ta stała się szczególnie popularna w czasach wojen perskich. Gdy Hellenowie mówili „król” przed oczyma stawał im przede wszystkim perski król królów. Państwo Amazonek jako przypadek gynajkokracji (rządów kobiet), to też grecki „świat odwrócony” ((P. Vidal-Naquet, Czarny łowca. Formy myśli i formy życia społecznego w świecie greckim, Warszawa 2003, s. 271-291.)).

Ciało Amazonek, ich uzbrojenie i sposoby walki

Niezmiernie interesującym zagadnieniem pozostaje wygląd Amazonek – ich ciało oraz uzbrojenie. Trudno byłoby mówić o ciele Amazonek nie omawiając przy tym równolegle ich uzbrojenia. Antyczną Amazonkę tworzy właśnie połączenie kobiecego ciała z charakterystyczną bronią. Na ten temat wiele mówią teksty literackie i grecka ikonografia, w szczególności wyobrażenia umieszczone na wazach czarno i czerwonofigurowych. Interesujące są również rzeźby przedstawiające wojowniczki.