Generał dywizji Tadeusz Kutrzeba jest z pewnością jednym z najbardziej znanych polskich dowódców wojskowych okresu międzywojennego i II wojny światowej. Co ciekawe do tej pory postać ta nie doczekała się pełnej biografii. Praca Jarosława Bączyka i Mariusza Niestrawskiego także nie zapełnia w całości tej luki w historiografii. Autorzy informują zresztą o tym czytelnika już w tytule. Wydaje się jednak, że mimo to mamy do czynienia z jedną z lepszych dostępnych prac na ten temat.
Jarosław Bączyk jest magistrem politologii i kustoszem w poznańskim Muzeum Armii „Poznań”. Współtworzył opracowanie Na stoku Cytadeli Poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach wydane w 2005 roku. Mariusz Niestrawski ukończył z kolei studia historyczne na UAM gdzie aktualnie przygotowuje doktorat. Jest on autorem wielu artykułów publikowanych na łamach Studiów z dziejów polskiej historiografii wojskowej, Aeroplanu, Militariów XX wieku Wydanie Specjalne, Kroniki Miasta Poznania i Infolotnicze.pl. Jest on także pracownikiem Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych które zarazem wydało omawianą pracę. Pierwszy z autorów napisał rozdziały 1-8 i 11-13, drugi 9 i 10.
Książka na pierwszy rzut oka nie robi specjalnego wrażenia. Niewielka objętość połączona z wydaniem w klejonej i miękkiej oprawie sprawia, że czytelnik może uznać, że ma do czynienia z rozbudowaną broszurą muzealną. O wiele lepiej prezentuje się jednak wnętrze opracowania – dobry kredowy papier, przejrzysty tekst, dobrze dobrane i liczne zdjęcia, mapki oraz ryciny zdecydowanie zachęcają do czytania.
Opracowanie podzielone jest na 13 rozdziałów, aneks w postaci listy orderów i odznaczeń nadanych Tadeuszowi Kutrzebie przez władze państwowe po 1918 roku, Indeks nazwisk oraz wybór bibliografii. Już na pierwszy rzut oka rzuca się brak oddzielonego wstępu do pracy. Mimo, że omawiane opracowanie ma charakter popularnonaukowy, to wydaje się, że przejście od razu do tematu było błędem. Chociażby kilkuzdaniowe poinformowanie czytelnika o dotychczasowych pracach opisujących życie generała Kutrzeby, przedstawienie podstawowych źródeł czy niejasności odnoszących się do jego życiorysu byłoby z pewnością bardzo przydatne.
Pierwsze trzy rozdziały pracy omawiają życie Tadeusza Kutrzeby przed odrodzeniem państwa polskiego. Kolejno dotyczą one jego młodości, początków służby w armii Austro-Węgier i w końcu udziału w I wojnie światowej. Część czwarta opracowania dotyczy wstąpienia Tadeusza Kutrzeby do Wojska Polskiego. Kolejny rozdział omawia z kolei jego służbę w trakcie wojny polsko-bolszewickiej. Jest on podzielony na cztery podrozdziały poświęcone najważniejszym etapom działań zbrojnych w których brał udział Kutrzeba – operacji dyneburskiej, wyprawie kijowkiej, bitwie warszawskiej i w końcu bitwie nad Niemnem. W części tej działalność bohatera biografii przedstawiona jest jakby w cieniu głównych wydarzeń na froncie. Rozdziały od 6 do 9 skupiają się na aktywności gen. Kutrzeby w trakcie pokoju. Kolejno w Sztabie Generalnym, jego zachowaniu podczas przewrotu majowego 1926 roku, pracy pedagogicznej na stanowisku Komendanta Wyższej Szkoły Wojennej i w końcu działalności w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych. Ostatnia z tych części pokrótce przedstawia też prace przygotowywane przez i pod kierownictwem Kutrzeby – Studium nad możliwościami wojennymi Niemiec i Polski, Studia planu strategicznego Polski przeciw Niemcom czy szczegółowe studia nad możliwościami obronnymi Wielkopolski. Dziesiąty rozdział omawianego zarysu biografii na 27 stronach (blisko 1/5 całości tekstu) skupia się na udziale wojsk gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby w kampanii polskiej 1939 r. Kolejno przedstawia on działania w Wielkopolsce, kontruderzenie znad Bzury i później wycofanie się do Warszawy i ostatnie dni walki aż do kapitulacji stolicy. Kolejne dwie części pracy omawiają okres w którym dowódca Armii Poznań znajdował się w niemieckiej niewoli, a później na emigracji. Tytuł ostatniego – trzynastego rozdziału biografii Poza służbą okazuje się z kolei nieco mylący. Opowiada on bowiem poza życiem prywatnym Generała także o jego działalności historyczno-wojskowej, która mimo, że nieetatowa to ściśle związana była z działalnością służbową.
Jak na pracę będącą zarysem, bardzo dobre wrażenie sprawiają wykorzystane źródła i opracowania. Obecność bibliografii, jak i przypisów na pewno podnosi wartość recenzowanej publikacji.
Biorąc pod uwagę wymagania objętości i założenia pracy niełatwo wytknąć jej autorom poważniejsze błędy czy braki. Wydaje się jednak, że nieco zabrakło wykorzystania prac historyczno-wojskowych Kutrzeby przy opisie działań wojennych lat 1919-1920. Jest to o tyle dziwne, że w rozdziale omawiającym kampanię 1939 r. wielokrotnie znajdujemy odniesienia do publikacji Generała. Podobne wykorzystanie Bitwy nad Niemnem i Wyprawy Kijowskiej 1920 roku na pewno wzbogaciłyby rozdział piąty, który chwilami wydaje się nieco oderwany od samej postaci Kutrzeby.
Ogólnie mimo, że książka Generał Tadeusz Kutrzeba (1886-1947) jest jedynie zarysem biografii, to należy ocenić ją bardzo pozytywnie. Znakomicie zebrała ona bowiem aktualnie dostępne informacje na temat Generała, a także uzupełniła je o szereg mniej znanych faktów. Należy przy tym jedynie żałować, że autorzy nie pokusili się o poprowadzenie sprawy biografii generała Kutrzeby do końca, tak by postać tego wybitnego wojskowego doczekała się opracowania bezwzględnie na miarę swoich zasług.
Wojciech Sługocki
