| Streszczenie | Summary |
| Bogusław Radziwiłł urodził się w 1620 roku. W młodości podróżował po krajach Rzeszy, po Niderlandach, Anglii i Francji. Pełnił ważne funkcje administracyjne i wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim: chorążego Wielkiego Księstwa Litewskiego, koniuszego litewskiego, czy też starosty barskiego. W czasie „Potopu” Bogusław Radziwiłł opowiedział się po stronie króla szwedzkiego. Współpracował blisko z elektorem brandenburskim, który mianował go generalnym gubernatorem Prus Książęcych. Po zakończeniu drugiej wojny północnej Bogusław Radziwiłł nadal pełnił ważne funkcje na polskim dworze, stracił jednak zaufanie pary królewskiej. | Bogusław Radziwiłł was born in 1620. In his youth he travelled the lands of the Reich, the Netherlands, England and France. He held prominent administrative and military positions in the Grand Duchy of Lithuania: the Standard-bearer of the Grand Duchy of Lithuania, the Equerry of Lithuania, or the Starost of Bar. During the Deluge, Bogusław Radziwiłł became a supporter of the Swedish king. He cooperated closely with the elector of Brandenburg, who appointed him the Governor-General of the Duchy of Prussia. After the conclusion of the Second Northern War, Bogusław Radziwiłł continued to hold notable positions at the Polish court; however, he lost the trust of the royal family. |
| Hasła indeksowe | Key Words |
| Bogusław Radziwiłł, „Potop” szwedzki, XVII wiek, Prusy Książęce, Wielkie Księstwo Litewskie | Bogusław Radziwiłł, Swedish Deluge, 17th century, Duchy of Prussia, Grand Duchy of Lithuania |
Bogusław Radziwiłł herbu Trąby urodził się trzeciego maja 1620 roku w Gdańsku. Był synem kasztelana wileńskiego Janusza i jego drugiej żony Elżbiety Zofii Hohenzollern, margrabianki brandenburskiej ((B. Radziwiłł, Autobiografia, wyd. T. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 121.)).
Po śmierci ojca, która miała miejsce siódmego listopada 1620 roku, Radziwiłł był wychowywany przez matkę. W 1628 roku, gdy Elżbieta Zofia powtórnie wyszła za mąż, za księcia sasko-lauenburskiego Juliusza Henryka, Bogusław został oddany pod opiekę stryja Krzysztofa ((Tamże, s. 121.)). Zgodnie z ostatnią wolą Janusza był on pełnoprawnym opiekunem młodego Radziwiłła ((Testament Janusza Radziwiłła kasztelana wileńskiego, [w:] Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim, oprac. U. Augustyniak, Warszawa 1992, s. 172-174.)).
Bogusław wychował się w wierze ewangelicko-reformowanej. W latach 1629-1635 uczęszczał do ewangelickich szkół w Kiejdanach i Wilnie ((B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 121-122.)). Po zawarciu traktatu ze Szwedami w Sztumskiej Wsi, Radziwiłł został umieszczony przez stryja na dworze Władysława IV jako dworzanin pokojowy ((T. Wasilewski, Radziwiłł Bogusław, PSB, t. XXX, Wrocław 1987, s. 161.)). Rok później natomiast Krzysztof uznał szesnastoletniego Bogusława za pełnoletniego przed Trybunałem w Wilnie ((B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 122.)).
W 1637 roku Radziwiłł rozpoczął swoje podróże zagraniczne. Młody magnat przebywał między innymi w krajach Rzeszy Niemieckiej, północnych Niderlandach, Francji oraz Anglii. W 1638 roku Bogusław Radziwiłł otrzymał od polskiego króla urząd chorążego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a osiem lat później został koniuszym litewskim ((Tamże, s. 123 oraz T. Wasilewski, Radziwiłł…, s. 163.)). Radziwiłł powrócił do kraju na stałe w 1648 roku. Główną przyczyną zaprzestania podróży po Europie, była sytuacja wewnętrzna, jaka panowała wówczas w Rzeczypospolitej. Śmierć Władysława IV oraz wiadomość o wybuchu powstania kozackiego zmusiły Bogusława do powrotu ((Tamże,s. 163.)).
Koniuszy litewski po przybyciu do kraju wziął udział w elekcji i koronacji Jana Kazimierza. Następnie nowo obrany król Rzeczypospolitej ofiarował Bogusławowi generalstwo nad wszystkimi gwardiami swymi i dwa regimenty, pieszy i konny ((B. Radziwiłł, dz. cyt., s. 128-129.)).
Powstanie Chmielnickiego było doskonałą okazją do tego, aby koniuszy litewski mógł popisać się swoimi umiejętnościami wojskowymi, które zdobył w czasie podróży zagranicznych przebywając między innymi w obozach wojskowych ((Tamże, s. 122-128.)). Bogusław, w czasie rozruchów kozackich, brał udział w zwycięskiej bitwie pod Beresteczkiem ((Tamże, s. 129-131.)), w której dowodził wojskiem cudzoziemskim na prawym skrzydle armii polskiej. Po tym wydarzeniu Radziwiłł otrzymał od Jana Kazimierza starostwo barskie na Podolu ((Tamże, s. 130 oraz T. Wasilewski, Radziwiłł…, s. 163.)). W 1653 roku, aż do zawarcia porozumienia z Tatarami pod Kamieńcem, Bogusław przebywał razem z królem w obozie żwanieckim ((B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 133-134.)).
Bogusław Radziwiłł, w przeciwieństwie do swojego brata stryjecznego Janusza, utrzymywał bardzo dobre stosunki z dworem. Janusz był bowiem, od samego początku panowania Jana Kazimierza, przeciwnikiem królewskim. Bogusław z kolei w latach 1648-1654 aktywnie udzielał się w życiu dworskim ostatniego Wazy na tronie polskim ((Tamże,s. 129 oraz T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, [w:] B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 46.)). Jednak w okresie 1654-1655 koniuszy litewski stopniowo zrywał z polityką królewską. Polski historyk, Tadeusz Wasilewski, twierdzi nawet, że był to przełomowy etap w życiu Radziwiłła ((Tamże, s. 46.)). Do 1654 roku Bogusław był bowiem pewnego rodzaju mediatorem pomiędzy skłóconymi ze sobą Janem Kazimierzem oraz Januszem Radziwiłłem. Ostatecznie jednak koniuszy litewski zerwał z polityką dworu i opowiedział się po stronie swojego brata stryjecznego ((Tamże, s. 46-47.)). Biorąc pod uwagę specyfikę Rzeczypospolitej Obojga Narodów decyzja ta nie powinna dziwić. Okres, w którym żył Bogusław jest nazywany przez historyków oligarchią magnacką. Jednym z jej elementów było między innymi dbanie magnatów o potęgę i rozwój własnego rodu. Może tym właśnie należy tłumaczyć decyzję koniuszego litewskiego. Postanowił on odwrócić się od króla i dołączyć do swojego brata stryjecznego po to, aby mogli wspólnie wzmacniać pozycję swojego rodu w kraju. W każdym razie należy stwierdzić, że przyłączenie się do Janusza znacząco zaważyło na dalszych losach Bogusława.
W czasie wojny z Rosją Radziwiłł walczył pod rozkazami swojego stryjecznego brata, hetmana wielkiego litewskiego ((B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 134-135.)). Natomiast w 1655 roku Bogusław, jak pisze Urszula Augustyniak, do potocznej tradycji historycznej przeszedł jako zdrajca, który po wkroczeniu do Rzeczypospolitej Szwedów zawarł z nimi (wraz z Januszem) ugodę kiejdańską 18 VIII 1655, zrywającą unię polsko-litewską. ((Testamenty…, s. 197.)). Jednak, pisze ona dalej zapomina się często, że poza Radziwiłłami poparła ugodę znaczna część magnaterii i szlachty litewskiej, szukająca poparcia i pomocy szwedzkiej przeciw zajmującej ziemie Wielkiego Księstwa Rosji ((Tamże, s. 197.)).
W czasie potopu ((Więcej o pierwszych latach wojny polsko-szwedzkiej, zob.: L. Kubala, Wojna szwecka w roku 1655 i 1656, Lwów 1913.))Bogusław do połowy 1656 roku walczył u boku króla szwedzkiego, Karola Gustawa. W dniach 28-30 lipca 1656 koniuszy litewski wziął udział w bitwie pod Warszawą ((B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 138-139.)). Po tym wydarzeniu Radziwiłł ograniczył kontakty z monarchą szwedzkim i związał się bardziej z elektorem brandenburskim, Fryderykiem Wilhelmem ((T. Wasilewski, Radziwiłł…, s. 166.)). Należy jeszcze dodać, że po śmierci Janusza w grudniu 1655 roku Bogusław stanął na czele radziwiłłowskiej linii na Birżach i Dubinkach. 8 października 1656 Radziwiłł po przegranej bitwie pod Prostkami dostał się do niewoli tatarskiej, z której został wykupiony przez hetmana polnego litewskiego, Wincentego Gosiewskiego ((B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 139-141 oraz T. Wasilewski, Radziwiłł…, s. 166-167.)). Również w tym samym roku Bogusław ostatecznie przeszedł na służbę elektora brandenburskiego ((B. Radziwiłł, dz. cyt.,s. 141.)), w której pozostawał do zawarcia traktatów welawsko-bydgoskich (1657). Dokumenty te gwarantowały Radziwiłłowi amnestię ze strony polskiej za to, że w czasie potopu opowiedział się po stronie szwedzkiej oraz zwrot zagarniętych dóbr po zmarłym Januszu ((T. Wasilewski, Radziwiłł…, s. 167.)).