Dzieje polskich królów z dynastii Wazów zawsze cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród historyków. Świadczy o tym chociażby bogata literatura omawiająca rządy Zygmunta III, Władysława IV oraz Jana II Kazimierza.
Polska historiografia opisująca historię panowania Wazów zaczęła się kształtować już w momencie wstąpienia na tron Rzeczypospolitej syna Jana III i Katarzyny Jagiellonki. Od tego czasu powstało wiele poglądów, opinii oraz ocen mających zasadniczy wpływ na upowszechnienie się raczej negatywnego wizerunku dynastii Wazów w dziejach Rzeczypospolitej. Liczne wyniszczające wojny, które zaczęło prowadzić państwo polskie w XVII wieku, kształtowanie się oligarchii magnackiej, zrywanie sejmów poprzez liberum veto, w końcu zwycięstwo kontrreformacji i odejście od szesnastowiecznej tradycji tolerancji, to wszystko upowszechniło się podczas panowania władców pochodzących ze szwedzkiego rodu. Za kryzys, który ogarnął państwo polskie w XVII stuleciu najczęściej oskarża się panujących z dynastii Wazów. Z całą pewnością za wszystkie nieszczęścia, które spadły na Rzeczpospolitą w latach 1587-1668 w jakimś stopniu należy obwinić władców. Nie należy jednak tak krytycznie oceniać królów, biorąc pod uwagę zwłaszcza to, że w tym okresie rządy sprawowały trzy stany: monarcha, izba poselska oraz senat.
W ostatnim jednak czasie można śmiało powiedzieć o narodzinach nowego nurtu w polskiej historiografii, którego celem jest próba nowego spojrzenia na dzieje dynastii Wazów w Rzeczypospolitej. Do tego nurtu można zaliczyć monografię Dariusza Kuźminy, pt. „Wazowie a Kościół w Rzeczypospolitej”.
Dariusz Kuźmina jest profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Jego głównymi zainteresowaniami naukowymi jest historia Kościoła w czasach nowożytnych.
Jak sam badacz stwierdza, jego monografia jest próbą podjęcia oceny wzajemnych relacji między Wazami a Kościołem katolickim((D. Kuźmina, Wazowie a Kościół w Rzeczypospolitej, Warszawa 2013, s. 7.)). Dotychczas dominuje raczej pogląd, iż to Kościół miał ogromny wpływ na polskich królów. To biskupi oraz jezuici mieli w znacznym stopniu kształtować politykę wyznaniową Zygmunta III, Władysława IV oraz Jana Kazimierza. Słabość, uległość wobec duchowieństwa katolickiego oraz ślepa religijność. W taki sposób dzisiaj postrzegani są Wazowie. Ten obraz był jednak zdecydowanie inny, a recenzowana monografia to potwierdza.
Książka Dariusza Kuźminy podzielona jest na pięć rozdziałów. Pierwszy ma charakter wprowadzający, opisuje początki panowania Wazów w Rzeczypospolitej, a także wychowanie polskich królów, kładąc znaczny nacisk na wpływ duchowieństwa w ich edukacji. Czytelnik znajdzie tutaj także opis dworu królewskiego, jego struktury i miejsce jakie zajmowali w nim katolicy.
Kolejne dwie części monografii poświęcone są duchowieństwu oraz osobistościom Kościoła katolickiego. Przedstawieni są tu dokładnie kaznodzieje, kapelani oraz biskupi w czasach panowania poszczególnych władców z dynastii Wazów. W rozdziale tym znajdują się także krótkie biogramy prymasów, którzy pełnili swoje godności, kiedy na polskim tronie zasiadali przedstawiciele szwedzkiego rodu. Poza tym w tej części książki przedstawiony został wpływ Kościoła na przebieg wolnych elekcji oraz misje dyplomatyczne, które były powierzane przez polskich Wazów duchowieństwu.
W przedostatnim rozdziale scharakteryzowana została polityka wyznaniowa Zygmunta III, Władysława IV oraz Jana Kazimierza. Z kolei w ostatniej części monografii opisany został stosunek polskich władców do zakonów (zarówno męskich, jak i żeńskich), wpływ Wazów na kształtowanie się dóbr Kościoła katolickiego, oddziaływanie duchowieństwa na polską kulturę oraz naukę. Rozdział ten zamyka przedstawienie działalności duchownej przedstawicieli dynastii królewskiej.
Wszystkie zagadnienia, które autor porusza w swojej monografii zostały dość rzetelnie opisane. Historyk w swojej pracy odwołuje się do bogatego materiału źródłowego oraz licznej literatury przedmiotu. Jedyną wadą książki jest to, że nie ma w niej żadnych odwołań do materiału archiwalnego. Rzetelna kwerenda archiwalna, a przede wszystkim analiza korespondencji duchowieństwa dałaby pełniejszy obraz na relację między władzą a Kościołem w czasach panowania dynastii Wazów.
Nie zmienia to jednak faktu, że recenzowana pozycja jest wyjątkowa. Dlatego, że jest to pierwsze odrębne studium poświęcone relacjom Kościoła katolickiego z władcami z dynastii Wazów. Po drugie, monografia ma na celu próbę zerwania z dotychczasową upowszechnioną opinią, dotyczącą stosunku polskich królów do Kościoła. W kształtowaniu swojej polityki wyznaniowej Wazowie nie byli prawie w ogóle uzależnieni od duchowieństwa. Struktura kościelna bowiem idealnie nadawała się do realizowania planów polskich królów. To władcy nadawali duchownym intratne posady, tworząc w ten sposób oddane stronnictwo dworskie, a szkolnictwo i działalność misyjna Kościoła mieściły w sobie także elementy propagandy dworu((Tamże, s. 312.)). Poza tym, Wazowie nie przyznawali urzędów wyłącznie katolikom, w swojej polityce dynastycznej brali też pod uwagę małżeństwa z niekatoliczkami, a konflikty na linii Warszawa-Stolica Apostolska nie należały do rzadkości, zwłaszcza za panowania Władysława IV. Wreszcie o oryginalności recenzowanej monografii świadczy zaskakująca, ale za to niezwykle przemyślana teza. Zdaniem autora, to szlachta tak naprawdę wyznaczała politykę wyznaniową w Rzeczypospolitej(( Tamże, s. 317.)), a z racji tego, że to katolicyzm był wyznaniem najbardziej rozpowszechnionym w państwie polskim, tak wielką rolę w funkcjonowaniu państwa musiał odgrywać Kościół.
Dodatkowym atutem recenzowanej monografii jest rzetelne i staranne wydanie. Literówek jest mało, rażących błędów w ogóle. Książka zawiera także aneks, w którym przedstawiony jest administracyjny podział diecezji katolickich w Rzeczypospolitej XVII wieku.
Opracowanie Dariusza Kuźminy należy więc uznać za dość interesujące. Praca co prawda nie wyczerpuje tematu, którego podjął się historyk. Stanowi jednak pierwsze odrębne studium, które porusza problem Wazowie a Kościół katolicki. Należy więc mieć nadzieję, że praca zapoczątkowana przez Dariusza Kuźminę będzie kontynuowana. W końcu sam autor we wstępie swojej pracy zaznaczył, że istnieje dalsza potrzeba szczegółowych badań tego zagadnienia((Tamże, s. 7.)).
Szymon Dranikowski