Sprawozdanie z sympozjum Wielkopolska i Wielkopolanie w XIX i XX wieku

Panel dotyczący lat 1939-1945 został zakończony referatem Michała Krzyżaniaka (również doktoranta Zakładu Historii Powszechnej XIX i XX wieku) na temat kontrowersji dotyczących liczebności wojsk w Poznaniu w 1945 roku. Michał Krzyżaniak wskazywał na rozbieżności istniejące w historiografii starając się wskazać, które liczby są najbardziej prawdopodobne. Najmniejszym problemem było wskazanie liczebności oddziałów Armii Czerwonej. Prelegent przychylił się do stanowiska Stanisława Okęckiego piszącego o ok. 30-32 tysiącach czerwonoarmistów walczących o Poznań. Do tej pory historycy nie zdołali określić również dokładnej liczebności Polaków w mieście, Michał Krzyżaniak zwrócił tu z jednej strony uwagę na problem „cytadelowców”, a z drugiej – ludności cywilnej, której ewakuację Niemcy podjęli zdecydowanie zbyt późno. Jednakże największym problemem historiografii ciągle pozostaje liczebność żołnierzy niemieckich w Festung Posen. Rozbieżności w poszczególnych pracach wydają się być ogromne, załoga niemiecka miałaby liczyć od 12 aż do 62 tysięcy żołnierzy. W trakcie dyskusji po referacie Michał Krzyżaniak wymienił również szereg innych narodowości, które walczyły o Poznań u boku Wehrmachtu, byli to: Węgrzy, Rumunii, Łotysze, Estończycy, Litwini, ochotnicy rosyjscy, Holendrzy i Luksemburczycy.

Kolejny panel był krótszy od pozostałych, bowiem zawierał tylko dwa referaty (o dość podobnej zresztą) tematyce. Pierwszy referat wygłosił drugi z doktorantów reprezentujących Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego Krzysztof Widziński, który podjął problem Wielkopolski dla obronności II Rzeczypospolitej. Punktem wyjścia dla Krzysztofa Widzińskiego były poglądy historiografii względem tego problemu. Niemal wszyscy autorzy prac historycznych zastanawiając się nad obronnością II RP zwracali uwagę na niekorzystne ukształtowanie granic i uznawali obronę Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski w 1939 roku za poważny błąd polskiego Naczelnego Dowództwa. Prelegent spojrzał zupełnie inaczej na ten problem zwracając uwagę na zagrożenie jakie dla Niemiec stanowił „wielkopolski cypel”. Do 1935 roku Polska mogła jeszcze myśleć o ofensywie na Niemcy i to właśnie z województwa poznańskiego było najbliżej do Berlina. Większą część referatu Krzysztofa Widzińskiego stanowił jednak okres po 1935 roku. Polskie zgrupowanie znajdujące się w Wielkopolsce flankowało jednocześnie wojska niemieckie atakujące z Pomorza Szczecińskiego i Dolnego Śląska. Stworzenie bardzo silnej Armii „Poznań” umożliwiało więc, zdaniem Krzysztofa Widzińskiego, potężne uderzenie na skrzydło wojsk niemieckich wiązanych od czoła przez jednostki Armii „Łódź”.

Nieco inaczej znaczenie Wielkopolski dla obronności II Rzeczypospolitej potraktował Wojciech Sługocki – doktorant Zakładu Historii Wojskowej UAM, który skupił się przede wszystkim na zagadnieniach gospodarczych. Wojciech Sługocki rozpoczął od ogólnego zaprezentowania województwa poznańskiego na tle reszty ziem polskich. Referent zwrócił uwagę na zdecydowanie wyższy poziom cywilizacyjny obszarów zachodnich II Rzeczypospolitej. Wielkopolska nie charakteryzowała się znacznym zagęszczeniem ludności, jednakże był to jeden z obszarów o najwyższym odsetku polskiej ludności. Najliczniejszą mniejszością narodową byli Niemcy, którzy stanowili zaledwie 7% ludności (jednakże odgrywali ważną rolę pod względem gospodarczym). Po przytoczeniu tych danych Wojciech Sługocki rozpoczął omawianie najważniejszych gałęzi gospodarki w Wielkopolsce. Na pierwszym miejscu wymienione zostało przedsiębiorstwo H. Cegielski Spółka Akcyjna w Poznaniu. Jednakże ten najważniejszy zakład produkcyjny w stolicy Wielkopolski nie zajmował się produkcją broni. Drugim zakładem przemysłowym szczegółowo opisanym przez prelegenta był Stomil Poznań. W dalszej części referatu Wojciech Sługocki opisał znaczenie przemysłu spożywczego i na dłużej zatrzymał się nad problemem rolnictwa w Wielkopolsce. Prelegent zwrócił uwagę na wysoką wydajność rolnictwa w Wielkopolsce ze względu na istniejącą tu strukturę rolną. Nadwyżki produkowane przez duże gospodarstwa rolne mogły być wykorzystane na potrzeby wojska. Wojciech Sługocki zaznaczył, że chodzi nie tylko o żywność, ale także np. o konie (problem koni został później żywo przedyskutowany po zakończeniu panelu). Podsumowując swoje wystąpienie referent ironicznie podkreślił brak ważniejszych przygotowań do obrony tak ważnego dla Polski regionu.

Ostatni panel poświęcony został problemom Wielkopolski po 1945 roku. Jako pierwszy referat w tej części wygłosił doktorant Zakładu Historii Wojskowej UAM (a jednocześnie kierownik Referatu Edukacji Historycznej poznańskiego oddziału IPN) – Bartosz Kuświk. Podjął on problematykę wielkopolskiego harcerstwa po zakończeniu drugiej wojny światowej. Wprowadzając słuchaczy w temat Bartosz Kuświk podkreślił znaczenie województwa poznańskiego dla harcerstwa II Rzeczypospolitej. Aż do 1926 roku ZHP było niemal zdominowane przez poznaniaków. Byli oni jednak związani z endecją, co było źle widziane przez obóz sanacyjny. W pierwszych miesiącach po zakończeniu drugiej wojny światowej harcerstwo stosunkowo swobodnie odbudowywało swoje struktury. Sytuacja zmieniła się w 1946 roku, gdy władze Polski Ludowej rozpoczęły „dociskanie” organizacji młodzieżowych. Według liczb podanych przez Bartosza Kuświka w harcerstwie w drugiej połowie lat 40-tych znajdowało się 34 tysiące harcerzy i harcerek (z przewagą chłopców). Szybko rozwijającą się organizację powstrzymały decyzje PZPR, która na przełomie lat 1949/1950 doprowadziła do likwidacji ZHP. Bartosz Kuświk podkreślił, że częściowo harcerstwo odrodziło się w 1956 roku, ale w pełni idea harcerstwa została odtworzona dopiero w 1989 roku. W swoim wystąpieniu Bartosz Kuświk zaznaczył, że akta wielkopolskiego harcerstwa są poważnie zdekompletowane, co poważnie utrudnia stworzenie sobie obrazu ZHP w latach 40-tych i 50-tych.

Kolejne dwa referaty dotyczyły już historii Poznania i Wielkopolski w latach 80-tych XX wieku. Przedostatnim referentem sympozjum był Artur Bądkowski, pracownik poznańskiego oddziału IPN, a także doktorant w Zakładzie Historii Powszechnej XIX i XX wieku. Referent przedstawił jakie próby reform podejmował Komitet Wojewódzki PZPR w Poznaniu na początku lat 80-tych. Artur Bądkowski zaznaczył, że konieczność przeprowadzenia reform wynikała z sukcesu „Solidarności”, której PZPR musiała się w jakiś sposób przeciwstawić. W czerwcu 1981 roku odbyły się wybory I sekretarza KW w Poznaniu. Jak podkreślił Artur Bądkowski już sam fakt, że do wyborów stanęło aż 4 kandydatów znamionował pewne idee reformatorskie. Zwycięstwo odniósł Edward Skrzypczak. To właśnie tej osobie prelegent poświęcił największą część swego wystąpienia. Działania reformatorskie Skrzypczaka rozpoczęły się od usunięcia połowy pracowników politycznych KW. Co oczywiste nie spodobało im się, że zostali zepchnięci na boczny tor i odwołali się do KC. Jednakże w jeszcze większym stopniu Skrzypczakowi zaszkodziło powołanie do życia wydziału społecznego (później przemianowanego na polityczno-społeczny), który był odpowiedzialny za relacje z SD, ZSL i „Solidarnością”. Prawdziwym gwoździem do trumny dla Skrzypczaka były jednak analizy postaw społecznych stworzonego przez niego wydziału. Edward Skrzypczak został zdjęty z funkcji I sekretarza KW i trafił do Nigerii, a zastąpił go gen. Edward Łukasik.

Ostatni referat na sympozjum „Wielkopolska i Wielkopolanie w XIX i XX wieku” wygłosił inny pracownik IPN oraz doktorant w Zakładzie Najnowszej Historii Polski – Tomasz Ceglarz, który scharakteryzował poznański Klub Inteligencji Katolickiej u schyłku Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Tomasz Ceglarz rozpoczął swoją narrację od pobieżnego nakreślenia historii poznańskiego KIK-u i podziału jego historii na 3 okresy. Pierwszy zaczynał się w momencie powstania w 1957 roku, a kończył w roku 1969, drugi okres kończył się w 1980 roku, prelegenta najbardziej interesował okres trzeci. Według Tomasza Ceglarza w 1988 roku w klubie było 750 członków, lecz niewielu było aktywnych. Była to organizacja elitarna. Nieformalnym kapelanem poznańskiego KIK-u był ks. Zbigniew Pawlak. Najważniejszym problemem, którymi zajmowano się w tym czasie, była kwestia zbrodni katyńskiej, uznawana wtedy już nie za temat całkowicie zakazany, lecz za „prawdę niewygodną”. Władze państwowe uważały KIK w Poznaniu za organizację raczej umiarkowaną, tylko część członków miała być negatywnie ustosunkowana do takich problemów jak np. sojusz z ZSRR. Podkreślając szczególne znaczenie 1988 roku w historii Klubu Inteligencji Katolickiej w Poznaniu Tomasz Ceglarz zwrócił uwagę, że w tym roku klub rozszerzył swoją działalność na całe województwo poznańskie (do tej pory jako jeden z niewielu klubów w Polsce ograniczał się tylko do granic miasta).

Wszystkie referaty stały na dobrym, wysokim poziomie. Prelegenci wykazali się znaczną wiedzą w temacie, potrafili też zainteresować słuchaczy czego dowodem były ożywione dyskusje, na które ledwie starczało czasu. 14 wystąpień pokazało, że historia regionalna może być niezwykle interesująca. Po wysłuchaniu wszystkich prelekcji można stwierdzić, że przynajmniej w XX wieku Wielkopolska była bardzo ważnym regionem Polski, a Wielkopolanie mieli istotny wkład w kształtowanie państwa polskiego (w niemal wszystkich aspektach). Pewien niedosyt może budzić poruszenie tylko w minimalnym stopniu historii Wielkopolski w XIX wieku (co było spowodowane przyczynami losowymi), mimo to można jednak uznać sympozjum za wydarzenie zakończone sukcesem. Wybrane referaty zostaną opublikowane przez poznański oddział Instytutu Pamięci Narodowej.

Pełna lista referatów:

  • Jan SzymańskiFilmowy Poznań w dwudziestoleciu międzywojennym – między tradycją a nowoczesnością

  • dr Olaf BergmannPatriotyczne i obywatelskie aspekty działalności wielkopolskich klubów i towarzystw sportowych w pierwszej połowie XX wieku

  • Bartłomiej Kapica„Wyboje” – poznańskie pismo młodej inteligencji (1956-1957)

  • Mikołaj KlorekStraż Ochronna PCK w walkach o Poznań w 1945 roku

  • Anna KosmowskaZwiązki 1. pułku czołgów z Poznaniem (1930-1939)

  • Szymon PłońskiSzef sztabu Armii „Poznań” płk dypl. Stanisław Michał Lityński

  • Bogumił RudawskiHTO jako główne narzędzie grabieży mienia polskiego w okupowanej Wielkopolsce

  • Maciej CzarneckiWalka z Kościołem katolickim w Poznaniu w czasie okupacji hitlerowskiej – wybrane zagadnienia

  • Michał KrzyżaniakBitwa o Poznań w liczbach

  • Krzysztof WidzińskiStrategiczna i operacyjna rola Wielkopolski w warunkach II RP

  • Wojciech SługockiSpichlerz II Rzeczpospolitej – rola Wielkopolski w polskich przygotowaniach wojennych 1935-1939

  • Bartosz Kuświk Odrodzenie i likwidacja harcerstwa wielkopolskiego po II wojnie światowej

  • Artur BądkowskiPróby reformowania KW PZPR w Poznaniu 1981-1982

  • Tomasz CeglarzPoznański Klub Inteligencji Katolickiej w roku 1988. Zarys działalności stowarzyszenia u schyłku PRL

Mariusz Niestrawski