Dziama Teofil

Teofil Dziama (1895-1943), podpułkownik pilot Wojska Polskiego.

Urodził się 5 stycznia 1895 roku w Zalesiu na Rzeszowszczyźnie. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej studiował na Politechnice Lwowskiej, był też członkiem Polowych Drużyn Sokolich. 6 sierpnia 1914 roku wstąpił ochotniczo do strzelców Józefa Piłsudskiego. Po przeformowaniu oddziałów Piłsudskiego w Legiony Polskie, Dziama służył w 16. kompanii IV. batalionu 2. pułku piechoty Legionów. 1 października 1914 roku został mianowany kapralem. Do wiosny 1915 roku walczył na froncie karpackim, później jego batalion został przeniesiony do byłego Królestwa Polskiego, gdzie stał się zaczątkiem 4. pułku piechoty Legionów Polskich. W latach 1915-1916 Dziama uczestniczył w walkach na Lubelszczyźnie, Polesiu i Wołyniu. W tym czasie przechodził kolejne etapy kariery wojskowej, był plutonowym, sierżantem, podchorążym i chorążym. 30 sierpnia 1917 roku został dowódcą kompanii. We wrześniu, w wyniku kryzysu przysięgowego 4. pp został rozwiązany, chor. Teofila Dziamę jako obywatela Austro-Węgier wcielono do 40. pułku piechoty armii cesarsko-królewskiej i wysłano na front włoski. W listopadzie 1918 roku znalazł się w niewoli włoskiej. Działalność rekrutacyjna Armii Polskiej we Francji otworzyła się przed nim możliwość opuszczenia obozu jenieckiego, z której skorzystał. Ochotniczo wstąpił do lotnictwa „Błękitnej Armii”. Przeszedł kursy pilotażu w Longvie i Pau oraz szkolenie pilotów myśliwskich w Biscarosse. 25 stycznia 1920 roku ppor. pil. Teofil Dziama został przydzielony do 581. eskadry wywiadowczej (SAL 581.). 10 czerwca przeniesiono go do 17. eskadry wywiadowczej, a 27 sierpnia trafił do 16. eskadry wywiadowczej. Po miesiącu został zweryfikowany na kapitana. W 17. i 16. eskadry uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej, a dodatkowo będąc pilotem 16. eskadry stał się lotnikiem Litwy Środkowej i uczestniczył w wojnie z Litwą kowieńską. We wrześniu 1921 roku otrzymał przydział do 1. Pułku Lotniczego w Warszawie. 10 grudnia 1921 roku został dowódcą 7. eskadry myśliwskiej, w 1923 roku zdał to stanowisko kpt. pil. Bronisławowi Wąsowskiemu i przeszedł do Departamentu IV Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych. 26 lipca 1924 roku został oddelegowany w charakterze instruktora pilotażu do Wyższej Szkoły Pilotów w Grudziądzu. W wrześniu kpt. pil. Dziama znalazł się w grupie lotników, która lotem sprowadziła do Polski pierwsze samoloty liniowe zamówione we Francji. Rok później już w stopniu majora pilota powrócił do Departamentu IV Żeglugi Powietrznej MSWojsk. W 1928 roku został dowódcą III. dywizjonu myśliwskiego w 1. Pułku Lotniczym. Po czterech latach, w stopniu podpułkownika pilota został pierwszym komendantem bazy lotniczej 1. PL. Później był zastępcą dowódcy 1. Pułku Lotniczego i szefem wydziału personalnego Dowództwa Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych. W 1938 roku w stopniu podpułkownika pilota został przeniesiony na emeryturę. Po klęsce Polski w 1939 roku przeszedł do konspiracji. Współorganizował Związek Walki Zbrojnej. Był zaangażowany w przygotowywaniu akcji sabotażowych, zakupie broni od żołnierzy niemieckich, a także w przerzucie ludzi na Węgry i do Francji. 24 października 1940 roku został wraz z rodziną aresztowany przez Gestapo i przewieziony na Pawiak. 6 kwietnia 1941 roku wysłano go do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Należał do obozowego ruchu oporu, zajmował się kontaktami pomiędzy obozową komórką ZWZ a komórką ZWZ w mieście Oświęcim. Przygotowywał też powstanie zbrojne na terenie obozu w Oświęcimiu. Jego działalność wyszła na jaw w drugiej połowie 1943 roku. Został oskarżony o spisek wojskowy wewnątrz obozu. 17 września osadzono go w celi śmierci, a 11 października 1943 roku został rozstrzelany przez żołnierzy niemieckich. Ostatnią jego prośbą było, by nie strzelano mu w tył głowy, lecz w twarz. Chciał bowiem zginąć jak żołnierz.. Jego wola została uszanowana.
Teofil Dziama był zasłużonym oficerem lotnictwa II Rzeczypospolitej. Jako wyszkolony pilot uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej i wojnie pomiędzy Litwą Żeligowskiego i Litwą kowieńską. W podziękowaniu za ofiarną służbę otrzymał szereg odznaczeń z Virtuti Militari na czele. W latach pokoju pracował też w organach centralnych i szkolnictwie, przede wszystkim jednak zajmował odpowiedzialne stanowiska liniowe. Dowodził eskadrą, dywizjonem, a także pełnił funkcje komendanta bazy i zastępcy dowódcy 1. Pułku Lotniczym. Analizując karierę tego oficera dostrzegamy jedną poważną lukę – brak ukończonych szkół oficerskich i kursów przeznaczonych dla wyższych oficerów. Być może to jest przyczyną, że w 1938 roku Teofil Dziama został wysłany na emeryturę (w wieku 43 lat, czyli stosunkowo wcześnie), a w trakcie mobilizacji w 1939 roku nie przewidziano dla niego żadnej funkcji. W okresie drugiej wojny światowej Dziama zaangażował się w działalność niepodległościową i zapłacił za to własnym życiem.

Dodatki
Odznaczenia
– Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari (nr 8119);
– Krzyż Niepodległości;
– Krzyż Walecznych (dwukrotnie);
– Polowa Odznaka Pilota (nr 16).
Awanse
– Kapral (1 października 1914);
– Plutonowy (1915);
– Sierżant (1915-1916);
– Podchorąży (1915-1916);
– Chorąży (1916);
– Podporucznik (1919-1920);
– Kapitan (22 września 1920);
– Major (ok. 1925);
-Podpułkownik (przed 1932).
Jednostki, w których Teofil Dziama służył i stanowiska, które pełnił
– Strzelcy Józefa Piłsudskiego;
– 2. pułk piechoty Legionów Polskich – dowódca plutonu;
– 4. pułk piechoty Legionów Polskich – dowódca kompanii;
– 40. pułk piechoty (Austro-Węgry);
– 581. eskadra wywiadowcza;
– 17. eskadra wywiadowcza;
– 16. eskadra wywiadowcza;
– 7. eskadra myśliwska – dowódca;
– Departament IV Żeglugi Powietrznej MSWojsk;
– Wyższa Szkoła Pilotów w Grudziądzu;
– Departament IV Żeglugi Powietrznej MSWojsk;
– 1. Pułk Lotniczy – dowódca III. dywizjonu myśliwskiego, komendant bazy lotniczej, zastępca dowódcy pułku;
– Dowództwo Lotnictwa MSWojsk – szef wydziału personalnego;
– Związek Walki Zbrojnej.

Bibliografia
– Kędzierski Janusz, Teofil Bogumił Dziama (1895-1943), [w:] „Skrzydlata Polska”, r. 1970, nr 22 (986), s. 7.
– Kopański Tomasz, 16 (39-a) eskadra wywiadowcza 1919-1920, Warszawa 1994.
– Kujawa Hubert, Księga lotników polskich poległych zmarłych i zaginionych w latach 1939-1946, t. I, wyd. II, na prawach rękopisu, kopia w zbiorach autora.
– Pawlak Jerzy, Polskie eskadry w latach 1918-1939, Warszawa 1989.
– Wójcik Waldemar, Piloci z numerowaną „gapą”, [w:] „Gapa”, r. 2012, nr 3, s. 15-25.
– Zieliński Józef, Lotnicy Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari, Warszawa-Toruń 2005.

dr Mariusz Niestrawski

Zdjęcie: „Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa”, pod red. M. Romeyko, Warszawa 1933, s. 196. via Autor