Druga bitwa o Monte Cassino została stoczona w dniach od 15.02.1944 r. do 18.02.1944 r. pomiędzy wojskami sprzymierzonych, w tym wypadku wojskami nowozelandzkimi i hinduskimi, a wojskami niemieckimi ((Druga bitwa o Monte Cassino była uważana przez głównodowodzącego wojskami niemieckimi we Włoszech marszałka Alberta Kesselringa za kolejny atak wchodzący w skład I bitwy o Monte Cassino (A. Kesselring, Żołnierz do końca, przekł. D. Luliński, Warszawa 1996, s. 270).)) . Została ona rozegrana na masywie Monte Cassino oraz o miejscowość Cassino. Miejsca te, a w szczególności miasto Cassino były znakomicie przygotowane do obrony. Wokół miasta, jak i w samym mieście rozmieszczono liczne pola minowe, zasieki z drutu kolczastego oraz zapory przeciwczołgowe. W dogodnych miejscach zostały również rozłożone stanowiska broni maszynowej oraz przeciwpancernej. Obszar ten stanowił kluczowy element niemieckiej pozycji obronnej w środkowych Włoszech nazwanej Linią Gustawa ((Linia Gustawa (nazwana przez aliantów Linią Zimową) zaczynała się w miejscowości Minturno nad Morzem Tyreńskim i kończyła się w mieście Ortona nad Morzem Adriatyckim. Miała ona głębokość od 5 do 7 km i składała się z trzech części. Prace fortyfikacyjne przy budowie linii obronnej zostały rozpoczęte już we wrześniu 1943 roku. Najsilniej ufortyfikowany był odcinek pomiędzy miastem Cassino, a rzeką Liri oraz masyw Monte Cassino (A. Kesselring, op. cit., s. 263).)) . Przełamanie tego odcinka przez wojska sprzymierzonych mogło doprowadzić do załamania się całej linii frontu i otwarcia im drogi na Rzym.
Alianckie dowództwo we Włoszech zdecydowało się ponownie przełamać niemieckie pozycje obronne po niepowodzeniach w I bitwie o Monte Cassino. Tym razem zadanie przygotowania planu bitwy i przełamania frontu powierzono nowozelandzkiemu dowódcy generałowi porucznikowi Bernardowi Frybergowi. Na jego to prośbę został utworzony II Korpus Nowozelandzki, którego został dowódcą ((H. Alexander Harold, The Allied Armies in Italy from 3 rd September to 12th December 1944, [w:] London Gazette, 12 czerwca 1950, s. 2914.)). W jego skład weszła 2 (nowozelandzka) Dywizja Piechoty i 4 (hinduska) Dywizja Piechoty ((Dywizje te uprzednio nie brały udziału w walce i były podporządkowane odpowiednio X (brytyjskiemu) Korpusowi z 5 Armii i XIII (brytyjskiemu) Korpusowi z 8 Armii.)) . Dodatkowo został on wzmocniony przez zgrupowanie bojowe 1 (amerykańskiej) Dywizji Pancernej oraz kilkoma jednostkami z 78 (brytyjskiej) Dywizji Piechoty. Nowy II Korpus Nowozelandzki został rozmieszczony za odcinkiem II (amerykańskiego) Korpusu, którego zaczął luzować już od 4 lutego, kiedy to trwała jeszcze I bitwa o Monte Cassino. Operację, którą w przyszłości nazwano II bitwą o Monte Cassino nadano kryptonim „Avenger”, co w języku angielskim oznacza „mściciel”.
Plan II bitwy o Monte Cassino zakładał natarcie wojsk sprzymierzonych wyłącznie w sektorze miejscowości Cassino i masywu Monte Cassino ((W czasie I bitwy o Monte Cassino na odcinku tym operowały oddziały II Korpusu amerykańskiego, którym nie udało się przełamać niemieckich pozycji obronny, przy czym same doznały ogromnych strat w ludziach.)) , a nie jak to miało miejsce w poprzedniej bitwie na prawie 40 km odcinku frontu. Zakładał on oskrzydlenie Wzgórza Klasztornego od północy i południowego wschodu. Samo Wzgórze Klasztorne miało zostać zajęte przez zaprawioną walką w górach 4 (hinduską) Dywizję Piechoty. Miała ona nacierać przez obszary górskie z kierunku północno-wschodniego na południe. Po wykonaniu tego zadania miała zejść ze Wzgórza Klasztornego, następnie przeciąć drogę Nr 6 i opanować miejscowość Cassino. Zadanie zaatakowania stacji kolejowej w Cassino powierzono 2 (nowozelandzkiej) Dywizji Piechoty. Gdy obie dywizje spełniłyby swoje zadanie wówczas odwód 2 (nowozelandzkiej) Dywizji Piechoty wraz z zgrupowaniem bojowym w postaci 180 czołgów z 1 (amerykańskiej) Dywizji Pancernej miał przedrzeć się w kierunku doliny rzeki Liri i przełamać ostatecznie w tymże miejscu Linię Gustawa. Plan Nowozelandczyków zakładał, iż w razie niepowodzenia 4 (hinduskiej) Dywizji Piechoty w zdobyciu Wzgórza Klasztornego opanowana stacja kolejowa w Cassino stanowiłaby bazę pod przyszłe wypady aliantów w kierunku całego miasteczka jak i doliny rzeki Liri. Natarcie dwóch dywizji II Korpusu Nowozelandzkiego zostało pierwotnie zaplanowane na noc z 13 na 14 lutego.
Aby korpus nowozelandzki mógł przystąpić do bitwy musiał najpierw zluzować II Korpus amerykański. Płynne wykonanie tego zadania było bardzo trudne z powodu warunków pogodowych jak i terenowych. Ponadto znaczna część terenu była doskonale widoczna z Wzgórza Klasztornego oraz innych niemieckich punktów obserwacyjnych.
W mieście Cassino oraz na stacji kolejowej rozmieszczony był 132 Pułk 44 Dywizji Piechoty, 211 Pułk 71 Dywizji Piechoty oraz trzy bataliony z 361 Pułku 90 Dywizji Grenadierów Pancernych. Na odcinku Monte Cassino-Albaneta stacjonowały dwa bataliony z 1 Pułku Strzelców Spadochronowych 90 Dywizji Grenadierów Pancernych i jeden batalion 3 Pułku Strzelców Spadochronowych 90 Dywizji Grenadierów Pancernych oraz jeden batalion ckm. Bataliony te były oddziałami dywizyjnymi i znajdowały się pod bezpośrednim zwierzchnictwem dowódcy dywizji. Odcinka najbardziej wysuniętego na północ broniły 131 Pułk i 134 Pułk 44 Dywizji Piechoty ((W. Iwanowski, Bitwa o Rzym 1944: planowanie strategiczne, sztuka operacyjna, taktyka, Warszawa 1969, s. 112.)) . Wszystkie te jednostki wchodziły w skład XIV Korpusu Pancernego, którego dowódcą był generał porucznik Fridolin von Senger und Etterlin. Na obszarze przyszłej II bitwy o Monte Cassino III Rzesza czternaście batalionów piechoty, dwie kompanie czołgów, pododdziały dwóch pułków moździerzy rakietowych, dwie baterie dział pancernych, cztery baterie artylerii lekkiej, dwie baterie artylerii ciężkiej, batalion i kompanię przeciwpancerną ((Ibidem, s. 112.)) .
Umocnienia niemieckie w rejonie Cassino [na podstawie: W. Iwanowski, Bitwa o Rzym 1944: planowanie strategiczne, sztuka operacyjna, taktyka, Warszawa 1969, s. 113]
11 lutego część 7 Brygady 4 (hinduskiej) Dywizji Piechoty podczas przechodzenia na pozycje wyjściowe mieszczące się na zboczu Monte Cassino dostała się pod silny ogień niemieckiej artylerii. Pod wieczór brygada otrzymała rozkaz ataku na Colle Belvedere, które było obsadzone przez oddziały francuskie. Błędne rozkazy zostały jednak w porę wycofane. W nocy z 12 na 13 lutego 1 Batalion Royal Sussex (brytyjski) z 7 Brygady 4 (hinduskiej) Dywizji Piechoty zluzował amerykańskie oddziały zajmując pozycje wyjściowe do dalszego natarcia. Z powodu błędnych informacji o rozlokowaniu niemieckich oddziałów, obszar który zajmowała 7 Brygada był widoczny aż z trzech stron przez wojska niemieckie.
Dowódca 4 (hinduskiej) Dywizji Piechoty mającej przeprowadzić szturm na Wzgórze Klasztorne stwierdził, iż zdobycie go jest zbyt trudne dla jego wojsk. Dlatego też przesłał meldunek dowódcy korpusu nowozelandzkiego o konieczności zburzenie klasztoru. Dowódca korpusu nowozelandzkiego zwrócił się bezpośrednio do swojego przełożonego, dowódcy 5 Armii generała Marka Clarka kategorycznie żądając od niego zbombardowanie klasztoru. Generał amerykański będąc pod presją oraz wiedząc o uprzywilejowanej pozycji generała Fryberga i wojsk nowozelandzkich zgodził się na to posunięcie ((M. Parker, Monte Cassino, Opowieść o najbardziej zaciętej bitwie II wojny światowej, przekł. Bartołd Robert, Warszawa 2005, s. 203.)) . Bombardowanie klasztoru Monte Cassino rozpoczęło się 15 lutego o 9 45. W pierwszym bombardowaniu uczestniczyły 142 bombowce B-17 Flying Fortress zrzucając 253 tony bomb. W drugim bombardowaniu uczestniczyło 47 bombowców B-25 Mitchell oraz 40 B-26 Marauder zrzucając około pierwszej po południu 100 ton bomb[8]. Niektóre źródła twierdzą, że zrzucono 450 lub też 576 ton bomb ((Winston Churchill w swoich wspomnieniach pisze, iż na klasztor zrzucono 450 ton bomb (W. Churchill, Druga wojna światowa, T. 5, ks. 2, przekł. Krzysztof F. Rudolf, Gdańsk 1996, s. 186).)) . Dodatkowo po bombardowaniu nastąpił potężny ostrzał artyleryjski mający dokończyć dzieło samolotów bombowych. Klasztor mimo bombardowania i ostrzału artyleryjskiego nie został w całości zburzony ((H. Alexander Harold, The Alexander Memoirs 1940-1945, Londyn 1962, s.119.)) . Zachowała się znaczna część ścian zewnętrznych, w szczególności ściana północna. Ponadto przed bombardowaniem i ostrzałem artyleryjskim uchowały się piwnice klasztorne, w których schowali się zakonnicy oraz wielu cywilów z okolicy. Dopiero po zniszczeniu klasztoru wojska niemieckie obsadziły jego ruiny czyniąc z niego znakomitą pozycję obronną ((Przed bombardowaniem klasztor nie stanowił bezpośredniego punktu obrony, lecz jego zbocza i najbliższa okolica zostały przystosowane do ewentualnego przyszłej walki. Ponadto w samych zboczach wzgórza, na których stał klasztor znajdowały się betonowe schrony wybudowane przez Niemców (A. Kesselring, op. cit., s 270).)) .
Przed samym bombardowaniem klasztoru oddziały amerykańskie znajdowały się na zboczach wzgórza 593, które oddalone było od samego Wzgórza Klasztornego o zaledwie 500 metrów. Dlatego też zostały one ewakuowane ze swoich pozycji, aby nie narazić się na ewentualne straty spowodowane bombardowaniem. Po bombardowaniu klasztoru oddziałom amerykańskim nie udało się jednak zająć opuszczonych przez nie pozycji, zajętych w tym czasie przez oddziały niemieckie.
W wyniku opóźnień w zajęciu pozycji wyjściowych przez oddziały korpusu nowozelandzkiego oraz przez bombardowanie klasztoru oficjalny termin natarcia został przesunięty na 17 lutego. Jednakże już w nocy z 15 na 16 lutego niecały dzień po bombardowaniu Wzgórza Klasztornego wojska brytyjskie z dywizji hinduskiej próbowały odbić grzbiet górski nazwany Głową Węża leżący nieopodal wzgórza 593. Mimo usilnych prób nie udało im się jednak tego dokonać. Kolejnego dnia, 16 lutego uderzając całym batalionem również nie opanowano wzgórza 593. W nocy z 16 na 17 lutego brytyjski 1 Batalion Royal Sussex 7 Brygady Piechoty 4 (hinduskiej) Dywizji Piechoty opanował szczyt Głowy Węża, lecz w wyniku silnego kontrataku niemieckiego został z niego wyparty ponosząc przy tym duże straty. Następnej nocy, 17 lutego o godzinie 23.30 wzgórze 593 zostało zaatakowane przez bataliony hinduskie, którym również nie udało się go opanować. 18 lutego rozpoczęły się walki o wzgórza nr 444 i 445. Podejścia pod te punkty niemieckiej obrony były o wiele trudniejsze, lecz znajdowały się bliżej samego klasztoru. Natarcia te miały otworzyć inną drogę ku ruinom klasztoru w sytuacji niemożności przedostania się tam przez wzgórze 593. Rankiem 19 lutego żołnierze 7 Brygady Piechoty powrócili na swoje stanowiska wyjściowe nie mogąc spełnić powierzonego im zadania zdobycia Wzgórza Klasztornego. Dywizja hinduska w trakcie walk straciła 577 żołnierzy ((W. Iwanowski, op. cit., s. 116.)) .
Natarcie 2 Dywizji Nowozelandzkiej na stację kolejową położoną na obrzeżach miasteczka Cassino rozpoczęło się w nocy z 17 na 18 lutego. Jako pierwszy zaatakował 28 (maoryski) Batalion 5 Brygady Piechoty 2 Dywizji Nowozelandzkiej nacierając wzdłuż torów kolejowych biegnących z Monte Trochio do Cassino. Mimo ostrzału artyleryjskiego i zaciekłej obrony stacji kolejowej Nowozelandczykom udało się ją opanować krótko po północy 18 lutego. Tego samego dnia w nocy wojska nowozelandzkie rozpoczęły budowę mostów Bailey’a ((Most Bailey’a – przenośny most kratownicowy. Jego budowa jest szybka i prosta, a części mostu mogą być przewożone przez samochody ciężarowe. )) na rzece Rapido oraz na kanale. Po tych mostach miały przejechać alianckie czołgi, a następnie wesprzeć oddziały znajdujące się na stacji kolejowej po drugiej stronie rzeki. O godzinie 15.00 rozpoczął się niemiecki kontratak 211 Pułku 71 Dywizji Piechoty przy pomocy 2 czołgów. Kontratak ten wyparł osamotniony 28 Batalion Piechoty ze stacji kolejowej i pogonił Nowozelandczyków aż do wzgórza Monte Trocchio znajdującego się około 3 km na południowy wschód od stacji kolejowej Cassino. Z chwilą wycofania się batalionu Maorysów 18 lutego za rzekę Rapido zakończyła się II bitwa o Monte Cassino ((W. Churchill, op. cit., s. 187. )) .
Druga bitwa o Monte Cassino okazała się dla aliantów całkowitą porażką. II Korpus Nowozelandzki otrzymał zadanie, które miała wykonać 36 (amerykańska) Dywizji Piechoty z II (amerykańskiego) Korpusu w czasie I bitwy o Monte Cassino. Siły przeznaczone do realizacji tego zadania teoretycznie były ponad dwa razy większe od sił, którymi dysponowała 36 Dywizja Piechoty. Mimo to II Korpusowi Nowozelandzkiemu również nie udało się wykonać powierzonego mu zadania. Wojskom niemieckim broniącym odcinka Cassino i Monte Cassino pomimo znaczącej przewagi przeciwnika w ludziach i sprzęcie, ponownie udało się utrzymać zajmowane przez siebie stanowiska i zadać atakującym oddziałom znaczne straty ((W czasie II bitwy o Monte Cassino zaangażowanych było 26 batalionów alianckich i 14 batalionów niemieckich, przy czym oddziały niemieckie miały mniejsze etaty.)).
Kluczowym błędem w planowaniu II bitwy o Monte Cassino ze strony aliantów było to, iż najwyższe dowództwo we Włoszech zdecydowało, aby to II Korpus Nowozelandzki uderzał samotnie na jeden z najtrudniejszych odcinków na Linii Gustawa, bez współdziałania innych korpusów w przyległych sektorach frontu. W pierwszej bitwie o Monte Cassino zastosowano manewr polegający na współdziałaniu różnych korpusów. Z kolei podczas II bitwy o Monte Cassino nowozelandzkiemu II Korpusowi nie zapewniono ani współpracy z innymi korpusami, ani też większej ilości związków taktycznych wchodzących w jego skład Należy również zwrócić uwagę, że dowódcy dywizji biorących udział w walce zdecydowali się użyć tylko części swoich sił do wykonania trudnych zadań. Z 4 (hinduskiej) Dywizji Piechoty w walce uczestniczyła tylko jedna brygada, a z 2 (nowozelandzkiej) Dywizji Piechoty zaledwie jeden batalion.
Omawiając przebieg tejże bitwy należy mieć na uwadze również to, iż dowództwo 5 Armii i 15 Grupy Armii nie zarezerwowało dla II Korpusu Nowozelandzkiego żadnych odwodów mogących wesprzeć walczące dywizje. Dowództwa te były przekonane, iż siły świeżych dwóch dywizji wystarczą do wykonania powierzonych korpusowi celów. Istotnym błędem aliantów było również przeznaczenie zbyt małej ilości artylerii mającej wesprzeć swym ogniem natarcie 4 (hinduskiej) Dywizji Piechoty i 2 (nowozelandzkiej) Dywizji Piechoty. W trakcie natarć alianci wykorzystali jedynie artylerię II (nowozelandzkiego) Korpusu. Tymczasem pozostałe baterie artylerii 5 Armii stały bezużytecznie. Zwiększenie ostrzału artyleryjskiego w znaczący sposób zwiększyłoby szanse atakującym oddziałom alianckim odnieść zwycięstwo.
Oddziały niemieckie, mimo tego iż wojska alianckie posiadały nad nimi zdecydowaną przewagę zarówno w sprzęcie jak i w ludziach, zdołały utrzymać zajmowane przez siebie stanowiska. W nienaganny sposób potrafiły one dostosować taktykę walki do zmieniających się warunków. Poszczególne odcinki frontu obsadzone były przez pułki z różnych dywizji, co w znaczny sposób utrudniało dowodzenie, lecz mimo to dowódcy niemieccy potrafili skutecznie przeprowadzać kontrnatarcia i przejmować utracone przez siebie pozycje. Pomimo tego iż żołnierze niemieccy pozostawali pod ciągłym ostrzałem artyleryjskim oraz bytowali w złych warunkach pogodowych i terenowych, zachowali zdolność bojową do skutecznego przeciwstawiania się wojskom sprzymierzonych. Działania bojowe niemieckich żołnierzy podczas II bitwy o Monte Cassino bardzo dobrze świadczą o ich wysokim morale, wyszkoleniu i dyscyplinie. Wszystko to ukazuje nam ich bardzo wysoką wartość bojową, która okazała się nieoceniona, a która po części tłumaczy nam, dlaczego aliantom nie udało się zwyciężyć w drugiej już bitwie o Monte Cassino.
Rozmieszczenie wojsk podczas II bitwy o Monte Cassino [na podstawie: W. Iwanowski, Bitwa o Rzym 1944: planowanie strategiczne, sztuka operacyjna, taktyka, Warszawa 1969, s. 113]
Wykaz wojsk biorących udział w II bitwie o Monte Cassino
II Korpus Nowozelandzki (wojska sprzymierzonych)
4. (hinduska) Dywizja Piechoty
- 7. Brygada Piechoty
2. Dywizja Nowozelandzka
- 5. Brygada Piechoty
- 28. (maoryski) Batalion Piechoty
XIV Korpus Pancerny (wojska niemieckie)
44. Dywizja Piechoty
- 132. Pułk Piechoty
- 131 Pułk Piechoty
- 134 Pułk Piechoty
71. Dywizja Piechoty
- 211. Pułk Piechoty
90. Dywizja Grenadierów Pancernych
- 361. Pułk Grenadierów Pancernych
- 1. Pułk Strzelców Spadochronowych
- 3. Pułk Strzelców Spadochronowych
Szymon Andrzejewski
Bibliografia:
Alexander Harold, The Alexander Memoirs 1940-1945, Londyn 1962.
Alexander Harold, The Allied Armies in Italy from 3 rd September to 12th December 1944, [w:] London Gazette, 12 czerwca 1950.
Badoglio Pietro, L’Italie dans la guerre mundiale, Paryż 1946.
Blaxland Gregory, Alexander’s Generals (the Italian Campaign 1944-1945), Londyn 1979.
Bloch Herbest, The Bombardment of Monte Cassino (February 14-16, 1944), Montecassino 1979.
Churchill Winston, Druga wojna światowa, tom V, księga 2, przekł. Rudolf Krzysztof, Gdańsk 1996.
Clark Mark, Calculated Risk, New York 1950.
Czubiński Antoni, Druga wojna światowa 1939-1945, Część 2: Kontrofensywa państw antyfaszystowskich, Poznań 1999.
Druga wojna światowa w Europie 1939-1945 – aspekty militarne, pod red. Królikowski Hubert, Matusak Piotr, Siedlce 2007.
Ehrman John, Grand Strategy, August 1943-September 1944, Moskwa 1956.
Fuller John, Druga wojna światowa 1939-1945, Warszawa 1958.
Hapgood David, Richardson David, Monte Cassino: historia najbardziej kontrowersyjnej bitwy II wojny światowej, przekł. Kozłowski Jerzy, Warszawa 2003.
Iwanowski Wincenty, Bitwa o Rzym 1944: planowanie strategiczne, sztuka operacyjna, taktyka, Warszawa 1969.
Jankowski Stanisław, Terlecki Olgierd, Od Sycylii do Monte Cassino, Warszawa 1985.
Kesselring Albert, Żołnierz do końca, przekł. Luliński Daniel, Warszawa 1996.
Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht, Frankfurt a/Mein 1963.
Macksey Kenneth, Kesselring, przekł. Miernicki Zenon, Warszawa 2004.
Matloff Maurice, Strategic Planning for Coalition Warfare 1943-1944, Waszyngton 1959.
Matusak Piotr, Pawłowski Edward, Rawski Tadeusz, Druga wojna światowa 1939-1945 Tom I, Siedlce 2003.
Minozzi Giovanni, Montecassino nella storia del rinascimento, Roma 1925.
Parker Matthew, Monte Cassino, Opowieść o najbardziej zaciętej bitwie II wojny światowej, przekł. Bartołd Robert Warszawa 2005.
Piątkowski Henryk, Bitwa o Monte Cassino, Rzym 1945.
Piekałkiewicz Janusz, Monte Cassino, Warszawa 2004.
Polak Bogusław, Handke Waldemar, Bitwa o Monte Cassino 1944. Geneza, Przebieg, Opinie, Leszno 2004.
Ryder Rowland, Oliver Leese, Londyn 1987.
Terlecki Olgierd, Monte Cassino 1944, Warszawa 1970.
Grafiki: via Szymon Andrzejewski